«Adyrna» ulttyq portalynyń kezekti suhbaty Almaty qalalyq tájirıbeli zańgerler palatasynyń múshesi, Narhoz ýnıversıtetiniń Quqyq jáne áleýmettik pánder mektebi, Quqyq departamentiniń qaýymdastyrylǵan professory, z.ǵ.k., Ómirtaı Roza hanymmen boldy.
-Roza hanym, qoǵamnyń quqyqtyq turǵydan saýattylyǵy qandaı deńgeıde?
-Bul týraly statıstıkalyq agenttikter sııaqty dóp basyp aıta almaıtynym belgili. Alaıda orta deńgeıde ekenin bilemin. 5-6 jyl burynǵy jaǵdaıǵa qaraǵanda halyqtyń sana-sezimi damyǵan, oı-órisi áldeqaıda jetilgen. Halyqtyń quqyqtyq saýattylyǵy zańdy minez-qulyqtyń qalyptasýymen tyǵyz baılanysty dep sanaımyn. Al onyń qandaı deńgeıde bolatyny qoǵamdaǵy júris-turys erejelerinen baıqalady. Máselen, jýyrda bizde saılaý ótti. Saılaý barysynda ózderine júktelgen jaýapkershilikti sezingen tulǵalar baryp, daýys berip, óz úlesterin qosyp qaıtty. Biraq bul proesten bas tartqandary da az bolmady. Buqaralyq aqparat quraldary arqyly nátıje shyǵyp, jarııa etildi. Osydan bizdiń saıası quqyqtyq saýattylyǵymyzdyń qaı deńgeıde ekenin ańǵarýǵa bolady.
Quqyqtyq saýattylyqtyń túrleri kóp. Qoǵamda qansha qatynas bolsa, mysaly, ekonomıkada, bilim berýde, saıasatta jáne ǵylymda da quqyqtyq saýattylyq bar. Bul ár qatynastyń óziniń mádenıetine sáıkes paıda bolady. Biraq bizdiń Konstıtýııada azamattardyń quqyqtyq turǵydan saýatyn ashýdy memlekettiń negizgi maqsattarynyń biri dep jazylǵan. Osyǵan oraı túrli memlekettik baǵdarlamalar, sharalardy daıyndap, júzege asyryp jatyrmyz. Olar az da bolsa óz nátıjesin de beretini sózsiz. Tipti joqqa shyǵarǵan kúnniń ózinde tamshydaı bolsa da, maqsatqa jetýge óz úlesterin qosyp jatyr. Respýblıkalyq mańyzy bar qalalardyń quqyqtyq saýattylyǵy aýyldyq eldi-mekenderge qaraǵanda áldeqaıda joǵary ekenin moıyndaýymyz kerek. Sebebi olardyń aqparatqa qoljetimdiligi basym.
Quqyqtyq saýattylyq tal besikten bastaý alady. Ol bir qıyn dúnıe emes. Eger ata-anasy minez-qulqyn, is-áreketin zańǵa sáıkes alyp júretin bolsa, ǵylymda dáleldengendeı, ol qasıet gen arqyly balaǵa mindetti túrde beriledi. Quqyqtyq saýattylyqty qalyptastyrsaq, "damyǵan memleketpiz" dep aýyz toltyryp aıtýǵa negiz bolýshy edi.
-Quqyqtyq sana men quqyqtyq mádenıet degen uǵymdy qalaı túsindirer edińiz?
-Quqyqtyq sana - teorııalyq uǵym. Onyń jeke, ıaǵnı ındıvıd retinde qalyptasqan (stýdentterdiń, zeınetkerlerdiń, qoǵam qaıratkerleriniń quqyqtyq sanasy) túrleri bar. Taǵy kásiptik, ıaǵnı belgili bir kásip ıeleriniń, jýrnalısterdiń, zańgerlerdiń quqyqtyq sanasy bolady. Ol halyqtyń qaı toptan ekenine de tyǵyz baılanysty. Mysaly, zeınetkerler ózderine berilgen quqyqtar men júktelgen mindetterdi tıisti deńgeıde atqaryp jatyr ma? Olar úkimetten neni talap etip jatyr? Qazir zeınetke shyǵý jasy qyzý talqyǵa túsip júr. Olardyń árqaısysynyń óz pikirin ortaǵa sala bilýi - quqyqtyq sanasy qalyptasqanynyń dáleli.
Al endi quqyqtyq mádenıet degenimiz - quqyqtyq sananyń joǵarǵy deńgeıge jetken formasy. Zańmen tanys bolý, quqyǵyńdy kez kelgen ortada qorǵaı alý - onyń basty aıǵaǵy. Rýhanı mádenıettiń elementterin biz eń qarapaıym qoǵamdyq kóliktegi júris-turystan baıqaımyz. Qart kisilerdi syılap, jastardyń aldyn kese ótpeýi, oryn berýi - quqyqtyq mádenıettiń qalyptasqanynyń belgisi. Ol qoǵammen baılanysqa túsý arqyly kúrdelene túsetin uǵym.
-Qazaqstandaǵy beıindi vedomstvolar adam quqyǵyn qorǵaý turǵysynan qalaı jumys istep jatyr?
-Adam quqyǵy zań aıasynda qorǵalady. Buzylǵan quqyqtardy qalpyna keltirý úshin iri quqyq buzýshylyq oryn alǵan jaǵdaıda sot bıligi zańǵa sáıkes jazalaý sharalaryn júzege asyrady . Sotqa deıingi tergeý, isti qaraý barysynda quqyǵy buzylǵan azamattardyń múddesin tıisti organdar qorǵaı alady. Beıindi vedomstvolardyń qaǵaz júzinde bekitilgen qyzmettik mindetteriniń qanshalyqty oryndalyp jatqanyn taldaý úshin aldymen «ol jerde kimder jumys jasap júr, biliktilik dárejesi qandaı, qandaı jolmen bılikke keldi?» deıtin suraqtarǵa jaýap izdegenimiz durys bolady. Eger memlekettik bılik organdaryna nemese quqyq qorǵaý organdarynda otyrǵan qyzmetker biliktilik emtıhandaryn adal eńbegimen tapsyryp, óz isine qyzyǵýshylyǵy erekshe bolyp, bala kezinen daıyndalyp, kózdegen maqsatyna jetken bolsa, onda biz ol qyzmetkerden adam quqyǵyn tolyqtaı qorǵaıtyndaı nátıje kúte alamyz. Al qulyqsyz adamdar aldyna kelgen azamatqa, tapsyrylǵan iske nemquraılyqpen qaraıdy. Biz birinshi kezekte adam quqyǵyn qorǵaýmen aınalysatyn vedomstvolarǵa qyzmetke turý talaptaryn kúsheıtýimiz kerek.
Qoǵamda ádildikke qol jetkizý áli de qıyn. Kenet quqyq buzýshylyq oryn alsa, BAQ arqyly Prezıdent bul jaǵdaıdy óz baqylaýyna alǵanyn estip jatamyz. Endeshe bul tıisti organdar óz qyzmetin atqara almaı jatyr, senimsizdik áli de bar degendi bildiredi. Buryn "balyq basynan shirıdi" deýshi edi, al qazir aıaǵynan bastap shirip jatqan sııaqty. Prezıdent óz baqylaýyna alǵanymen, biraq tómengi jaqta keleńsizdikter kóp oryn alady. Sondyqtan adam quqyǵyn qorǵaıtyn organdarda jıi monıtorıng, tazartý jumystary júrip jatqany kóńil qýantady. Sebebi biz úshin ádildik qashanda mańyzdy.
-Sot júıesindegi reformalardyń mazmuny men maqsaty qandaı?
-Sot júıesindegi reformalar aldymen sýdıalyq qyzmetke ornalasatyn kandıdattarǵa qoıylatyn talaptarǵa qatysty. Sebebi buryn-sońdy tek sot júıesinde jumys istep júrgen sol býynnyń adamdary ǵana sýdıa bolýǵa quqyly edi. Bastysy kandıdatqa qoıylǵan talaptar men erejelerge sáıkes kelse bolǵany. Al qazirgi reformalar boıynsha JOO-da uzaq jyldar boıy qyzmet atqarǵan, ǵylymı izdenispen aınalysqan, zańnyń tilin jetik meńgergen mamandardy sýdıa retinde taný máselesi de kóteriledi. Sebebi bul sybaılas jemqorlyqqa qarsy turýdyń bir joly. Sonymen qatar ǵylymǵa qatysy bar sýdıa kez kelgen isti qaraǵan kezde jan-jaqty oılanyp, tarazyǵa salyp, obektıvti kózqaraspen sot sheshimin shyǵara alady. Bir kezderi Qazaq memlekettik zań akademııasyna jolym túsip, jıi baryp turatynmyn. Sol kezeńniń, sol oqý ornynyń túlekteri búgingige qaraǵanda áldeqaıda bilimdi bolatyn. Al qazir «qaı JOO-nyń stýdentteri bilikti?» dese, oılanyp qalatyn jaǵdaıǵa jettik. Aıta keterlik jaıt, Bolashaq baǵdarlamasy boıynsha oqyǵan mamandardyń da artyqshylyqtary bar.
Sot júıecindegi reformalar degenimiz - ózgerister. Quqyǵy buzylǵan azamattardy qorǵaý maqsatynda qurylǵan birneshe toptyń túrleri bar. Eger qoǵamdyq óreskel quqyq buzýshylyq, turmystyq quqyq buzýshylyqtar oryn alatyn bolsa, bul is ákimshilik sotta qaralady. Ári qaraı teris qylyq nemese qylmys oryn alsa, ony qylmystyq ister jónindegi sottar qarastyrady. Al materıaldyq-moraldyq shyǵyndar, zańdy múddelerge zııan kelip jatsa, bul isterdi azamattyq ister jónindegi sot óz baqylaýyna alady. Bıyl «QR ákimshilik rásimdik-proestik kodeksi» óz kúshine enedi. Bizdiń zańda «materıaldyq jáne proessýaldyq» degen uǵym bar. Bul jerde sotqa deıingi tergeý, sot proesi kezinde is qalaı qaralady, qalaı sheshimin tabady degen máseler qarastyrylady. Eger birinshi ınstanııa sotynda másele sheshimin tappasa, apellıaııalyq sotta qaıta qarastyrylyp, buzylǵan quqyq tıisti deńgeıde qorǵalady. Al tipti bul jaǵdaıda ózgeris bolmasa, kassaııalyq sot degen bar. Degenmen bizdiń sot júıesinde kassaııalyq sotta qaralatyn isterdiń sany shekteýli. Zań boıynsha tizim jasalǵan. Tizimde joq jaǵdaılardy biz Joǵarǵy sotta qarastyra almaımyz. Biraq zańgerler kassaııalyq sottaǵy shekteýlerge qarsy shyqqan. Sebebi Konstıtýııada jazylǵandaı adam quqyǵy qandaı jaǵdaı bolmasyn qorǵalýy kerek.
Reformalardyń mazmuny quqyqtyq memleketti qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan. Bizdiń memlekettik bıliktiń úsh tarmaǵy bar: atqarý, zań shyǵarý, sot. 1995 jyly Konstıtýııa qabyldanǵaly atalǵan úsh tarmaq óz salasynda tepe-teńdik jáne tejemelik qaǵıdasyn basshylyqqa ala otyryp, ózderine júktelgen mindetterdi oryndap keledi. Sonyń ishinde sot júıesinde reformalardyń mazmuny - halyqty sotqa, sot kómegine júgingen kezde ádil sheshimniń shyǵatynyna sendirý jáne osyny júzege asyratyn sýdıa degen tulǵanyń mártebesin arttyrý.
-Elektrondy sot tóreligin iske asyrýdyń artyqshylyǵy nede?
-Onyń artyqshylyǵy halyq bilikti advokattar men quqyq qorǵaýshylardyń kómegine qıyndyqsyz júgine alady. Máselen, men Almatyda turatyndyqtan Soltústikte ornalasqan klıentterge qyzmet kórsetýden bas tartatynmyn. Al qazir onlaın formatta Qazaqstannyń kez kelgen bóligindegi adamdarǵa qyzmet kórsete alamyn. Sol sııaqty qalalyq jerde qonystanǵan zań salasyna qatysy bar tulǵalarmen baılanysý aýyldyq aımaqtaǵy adamdar úshin qıyndyq týdyratyn. Al qazir elektrondy format bul máseleniń sheshimine aınaldy. Sondyqtan elektrondy sot tóreligi qoljetimdilikke, joǵary deńgeıdegi zań kómegine júginýge, ýaqyt únemdeýge múmkindik berdi. Biraq onlaın sot tóreligi tehnıka sapasynyń jetilýin qajet etedi.
-Quqyqtyq aktilerdiń qoldanylý aıasy qandaı? Bul aktiler qandaı jaǵdaıda áreket etedi?
-Bul uǵym 2016 jylǵa deıin qoldanysta bolǵan. 1998 jyly qabyldanǵan «QR Normatıvtik quqyqtyq aktileri týraly» zań bolǵan. 2016 jyly ol zańdy kúshin joıdy da, onyń ornyna «Quqyqtyq aktiler týraly» QR zańy qabyldanyp, zańdy kúshine endi. Sodan bastap biz «quqyqtyq aktiler» degen uǵymdy qoldanyp júrmiz. Onyń aýqymy óte keń. Quqyq salasynda qabyldanǵan barlyq aktilerdiń jıyntyǵyn aıtamyz. Quqyqtyń aktilerdiń eń joǵarǵy zańdy kúshi bar (ıerarhııasy boıynsha) - Konstıtýııa. Konstıtýııa memleket aýmaǵynda teńdeı jáne tikeleı qoldanylady. Odan keıingi orynda Konstıtýııalyq zań ornalasqan. Ári qaraı Prezıdenttiń Konstıtýııalyq zańdy kúshi bar jarlyqtary, Prezıdent qaýlylary, nusqaýlyqtary dep zańdy kúshiniń aıasynyń tarylýyna baılanysty jalǵasa beredi. Jergilikti sıpattaǵy aktilerge ákimderdiń sheshimderin, úkimderin jatqyzamyz. Normatıvtik aktilerdi eki túrge bólip qarastyrýǵa bolady: ulttyq (memlekettiń ishki zańdary) jáne halyqaralyq (halyqaralyq deńgeıde qabyldaǵan, ratıfıkaııalanǵan qujattar). Quqyqtyq aktiler shyǵý tegine qaraı negizgi jáne týyndy dep bólinedi. Negizgi aktilerge Konstıtýııa, Konstıtýııalyq zań, Kodeksterdi jatqyzamyz. Al týyndy aktilerge atalǵan negizgi normatıvtik zań aktilerdi tıisti deńgeıde oryndaý maqsatynda, jergilikti deńgeıde júzege asyrý qajet bolǵan jaǵdaıda qabyldanatyn aktiler tıesili. Máselen, Parlament qyzmetterin, onyń ishki jumys erejesin oryndap, qurylymyn anyqtaý sııaqty jumystardy júzege asyrý úshin reglament qabyldanady. Ol týyndy qujat bolyp tabylady.
-Jańa zań qabyldaý nemese zańǵa ózgerister engizer aldynda halyqtyń pikirine qulaq asqan durys pa? Bul proess Qazaqstanda qalaı júredi?
-Bizde bul proesske arnalǵan "QR referendým týraly zańy" bar. Soǵan sáıkes memleket pen halyqtyń ómiri úshin mańyzdy jaǵdaılar referendýmda qarastyrylady. Ol - halyqtyń pikirimen sanasatyn, demokratııalyq memlekette qoldanylatyn ádis. Mysaly, Konstıtýııaǵa tolyqtyrý men ózgeris engizý kerek bolsa, bul másele referendýmda talqylanady. Biraq Qazaqstannyń saıası rejımi, birtutastyǵyn ózgertý sııaqty máselelerdi múldem kóterýge bolmaıdy. Al tıisti, naqtyly qoǵamdyq qatynastardy retteıtin zańdarǵa tolyqtyrýlar men ózgerister engizý úshin jalpy halyqtyń pikirin bilýdiń qajeti joq, biraq sol saladaǵy bilikti mamandardyń oıyn bilý, tyńdaý mańyzdy. Sebebi ár maman óziniń salasyn jetik meńgergen, onyń qandaı kemshiligi nemese artyqshylyǵy bar ekenin jaqsy biledi. Máselen, sońǵy ýaqytta advokatýra salasyndaǵy Ádilet mınıstrligi usynǵan zań jobasy qyzý talqyǵa tústi. Alaıda ol zań jobasyn kimder jasaǵan? Eger ony advokatýraǵa tikeleı qatysy bar adamdar jasasa, munshalyqty ózekti máselege aınalmas edi. Zań mazmunynda olardyń múddelerine qaıshy keletindeı normalar kezdesedi. Zań qaǵaz júzinde ǵana emes, is júzinde oryndalsyn desek, óz isiniń bilikti, bilimdi mamandarymen birigip, zań jobasyn daıarlaýymyz qajet.
-Bilikti zańgerlerdi qandaı qasıetine, qaı isine qarap tańdaýǵa bolady?
-Zańǵa súıenip, máseleleniń sheshimin tabatyn zańgerlerdiń kómegine júgingen durys. Keıde janymda júrgen áriptesterimniń ózi maǵan kúle qaraıdy. Sebebi men tek zańǵa súıenip, ádildikti ornatýǵa barymdy salamyn. Bastysy nıetpen iske kirisip, sońyna deıin shydamdylyq tanytyp, zańnyń tilin jetik meńgerip, ózgelerdiń ǵana emes, óz quqyǵyńdy da bes saýsaqtaı bilseń, kez kelgen tyǵyryqtan shyǵýǵa múmkindik bar. Negizi zańger joly - kúres joly.
-Suhbatyńyzǵa raqmet!
Áńgimelesken: Aıjan Sylanova,
«Adyrna» ulttyq portaly
