«Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty, Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnama jäne qūqyqtyq aqparat institutynyŋ direktory, professor Sarpekov Ramazan Qūmarbekūlymen öttı.
-Ramazan myrza, elımızdegı qūqyqtyq saiasatty ıske asyru qalai jürıp jatyr?
-Jalpy qūqyqtyq saiasat - Täuelsızdık alǧan jyldan bastap talqylanyp kele jatqan özektı mäsele. Sebebı 1993 jyly bız özımızdıŋ Ata zaŋymyzdy qabyldadyq. 1995 jyly bükılhalyqtyq referendumda qazırgı qoldanystaǧy Konstitusiia qabyldandy. Iаǧni basqa da bızdıŋ ūlttyq zaŋnamalarymyzdyŋ barlyǧy osy Ata zaŋnyŋ negızınde düniege kelıp jatqany barşamyzǧa mälım. Qoǧam özınıŋ damu jolynda ülken maqsattardy közdeidı. Ol maqsattarǧa memlekettı damytu, halyqqa dūrys baǧdar beru, ekonomikany jetıldıru, memlekettıŋ ışkı jäne syrtqy jaǧdailaryn retteu jatady.
Jalpy bızdıŋ memleketımızde är on jyl saiyn Qūqyqtyq saiasat tūjyrymdamasy bekıtıledı. 2010 – 2020 jyldarǧa bekıtılgen osy Qūqyqtyq saiasat tūjyrymdamasy özınıŋ qyzmetın atqaryp boldy. Endı 2020-2030 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdama daiyndalady. Ony Ädılet ministrlıgı men Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋnama jäne qūqyqtyq aqparat instituty bırlese otyryp jüzege asyrady. Qazırgı uaqytta osy tūjyrymdama aiaqtalyp, Ädılet ministrlıgınıŋ saraptamasyna tapsyryldy. Ol sodan soŋ Prezident äkımşılıgınıŋ qūqyqtyq saiasat jönındegı komissiiasynda talqynalyp, maqūldanatyn bolsa, memleket basşysynyŋ jarlyǧymen bekıtılıp, 10 jylǧa jospar jasalynady. Iаǧni bızdıŋ ūlttyq zaŋnamamyzdyŋ barlyq baǧytyndaǧy azamattyq, qylmystyq, qarjylyq, jer mäselelerın qarastyratyn ūlttyq, ekologiia jönındegı jäne taǧy basqa da äleumettık mäselelerdı qamtityn zaŋnamalardyŋ barlyǧy derlık on jylǧa deiın joǧaryda aitqan tūjyrymdanyŋ negızınde ärı qarai örbuı kerek.
Osy tūjyrymdamada ärqaisysy sala-salaǧa bölınıp, jazylyp tūrady. Būlar eŋ negızgı qūjattar. Elımızde 2016 jyly 6 säuırde qabyldanǧan «Qūqyqtyq aktıler turaly» zaŋ bar. Osy zaŋnyŋ ışınde bızdıŋ memlekette qoldanysta jürgen zaŋdarymyzdyŋ, zaŋǧa täueldı basqa da qūqyqtyq aktılerımızdıŋ qalai daiyndalu kerektıgı, olardyŋ türlerı, sanattary, qoldanylu aiasy körsetılgen. Būl aitylǧandardyŋ barlyǧy qūqyqtyq aktıler turaly zaŋnyŋ bır bölıgınde körsetılse, ekınşı bır bölıgınde osy qūqyqtyq normativtık aktılerdı daiyndau joldary qalai jürgızıluı kerek, neden bastalauy kerek degen sūraqtar qarastyrylady. Odan keiın ony barlyq tiıstı memlekettık organdarmen kelısu mäselesı qolǧa alynady.
Taǧy bır aita ketetın jait, qazır elımızde käsıpkerlıkke qatysty qandai da bır zaŋ daiyndalatyn bolsa, mındettı türde ol «Atameken» Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq käsıpkerler palatasynyŋ tekseruınen ötedı. Iаǧni olar resmi ökıl bolǧandyqtan özderınıŋ pıkırlerın bıldırıp, saraptamalar jasaidy. Mıne, osyndai tärtıpter qūqyqtyq aktıler turaly zaŋda körsetılgen.
Azamattardyŋ jeke basyna, bostandyqtaryna, qūqyqtaryna tıkelei äser etetın zaŋdardyŋ qabyldanu tärtıbı de atap ötken qūqyqtyq aktıler turaly zaŋda tırkelgen. Sondaǧy talaptardy saqtau kerek. Onyŋ talaptaryn saqtauǧa keletın bolsaq, mysaly, bızde qazır zaŋ äzırleudıŋ üş subektısı bar. Eger Prezident özınıŋ joldauynda, halqynyŋ aldyna şyǧyp söilegen sözınde «qoǧamǧa osyndai zaŋ kerek» deitın bolsa, Prezident özınıŋ sözınıŋ ışınde sol zaŋdardy atap, özınıŋ ökılettılıgın paidalanyp, belgılı bır zaŋnyŋ daiyndaluyna nūsqau beredı.
Ekınşı ökılettı organ – Parlament deputattary. Olardyŋ «Parlament jäne onyŋ deputattarynyŋ ökılettı turaly» zaŋnyŋ ışındegı ökılettılıkterın jäne Konstitusiiany paidalana otyryp, zaŋ şyǧaruǧa özderınıŋ bastamşylyq qūqyqtary bar.
Üşınşı bastamşylyq qūqyq tanytatyn subektımız – Ükımet. Negızı qazırgı qabyldanyp jatqan zaŋdarymyzdyŋ basym köpşılıgı Ükımettıŋ daiyndap jatqan zaŋdary.
Ötken 6-şaqyrylymda Mäjılıs öte belsendılık tanytqanyn, 35 zaŋ jobasyn äzırlegenın atap ötu kerek.
Eŋ soŋǧy satysynda sol zaŋdar daiyndalyp bolyp, qūqyqtyq saraptamadan ötıp, daiyn bolǧannan keiın, Mäjılıstıŋ qorjynyna kelıp tüsedı. Sodan keiın ärı qarai Mäjılıstıŋ özınıŋ ışkı reglamentımen qaralatyn bolady. Mäjılıstıŋ ışkı reglamentımen qaralyp bolǧannan keiın Senatqa ötedı, odan keiın Senattyŋ öz reglamentterıne säikes qaralady.
Sodan keiın ǧana Prezidentke joldanady.
-Halqymyzdyŋ qūqyqtyq mädenietı men qūqyqtyq sanasyna qandai baǧa berer edıŋız?
Halyqtyŋ qūqyqtyq mädenietı men qūqyqtyq sanasyn qalyptastyru töŋıregıne keletın bolsaq, negızınen memlekettık organdarda zaŋ şyǧarumen ainalysatyn özderınıŋ bölımderı bolady. Olar negızınen Parlament apparatynyŋ, Mäjılıs pen Senattyŋ zaŋ şyǧarumen jūmys jasaityn apparatynyŋ jūmystaryn kündelıktı basşylyqqa alyp otyrady.
Bıraq halyqtyŋ qūqyqtyq mädenietın köteru tek ǧana osylarǧa bailanysty emes, ol jalpy memlekettık mekeme bolsa da, memlekettık emes mekeme bolsa da, kvazi memlekettık ūiym, käsıpkerlık bolsa da, qaramaǧyndaǧy adamdardyŋ qūqyqtyq mädeniet deŋgeiın jaqsartyp, damytuǧa mındettı dep esepteimın. Sebebı özderıŋız baiqap jürgendei, käsıpkerlıkpen ainalysatyn, jeke şaruaşylyqtary bar adamdardyŋ, memlekettık qyzmette jürgenderdıŋ ömırınde zaŋǧa bailanysty, zaŋ şyǧaruşy organdarǧa qatysty mäseleler mındettı türde aldynan şyǧady.
Qazır körıngen basşynyŋ, kez kelgen mekemenıŋ bosaǧasyn jaǧalap jüretın zaman emes. Qazır tek ǧana är mäselege, är sūraqqa qatysty zaŋ normalaryn paidalana otyryp, zaŋǧa süiene otyryp, ärkım özınıŋ qūqyǧyn qorǧauǧa müddelı. Iаǧni qajet bolsa sotqa jügınu kerek, qūqyq qorǧau organdaryna baru kerek. Qūqyq qorǧau organdaryna barǧan kezde äureşılıkke tüsıp, uaqytyn tek joǧaltpau üşın, ärkım qoldanystaǧy zaŋdardan habardar bolu kerek. Özınıŋ tuyndaǧan sūraǧyna tıkelei qatysty zaŋ normalaryn bılu de azdyq etpeidı. Ärkım özınıŋ sauatyn aşyp otyruǧa mındettı.
Bızdıŋ şetelde oqyp jürgen jastarymyzdyŋ köbı sol oqyp jürgen elderınıŋ zaŋ talaptaryn, tärtıpterın bılgenmen, öz elıne kelgende kei kezderı bızdıŋ zaŋdarǧa qatysty kemşın tūstaryn tanytyp qalady. Sol jastar öz elınıŋ zaŋdaryn oqyp, üirenıp, ärı qarai ata-analaryna bolsyn, ortasyna bolsyn aityp, tüsındıre jürse, az da bolsa el azamattyrynyŋ qūqyqtyq mädenietterın köteruge üles qosar edı.
Men 1982 jyldan berı osy zaŋ salasynda jürgen mamanmyn. Sol kezden berı kezeŋ-kezeŋge bölıp qaraityn bolsaq, täuelsızdık alǧan 1990 jyldardyŋ basyndaǧy jaǧdaimen qazırgı uaqytty müldem salystyruǧa kelmeidı.
Qazır halyq öz müddelerın qorǧap, sotqa jiı jügınedı. Eger sottyŋ alǧaşqy satysynan, mysaly, audandyq sottan ūtylyp qalsa, ärı qarai oblystyq sotqa jügınuge bolatyndyǧyn bıledı. Eger oblystyq sottan oŋ şeşım taba almasa, onda Respublikalyq Joǧarǧy sotqa qalai şaǧymdanudyŋ tärtıbın adamdar meŋgerıp aluda. Būl da sol qūqyqtyq deŋgeiımızdıŋ bırşama köterılıp kele jatqanynyŋ belgısı dep esepteimın.
-Elımızdegı qabyldanyp jatqan zaŋ jobalarynyŋ, belgılı bır memlekettık organdar qabyldaityn şeşımderdıŋ, normativtık- qūqyqtyq aktılerdıŋ, zaŋdardardyŋ, zaŋnamalyq aktılerdıŋ, zaŋ küşı bar jobalardyŋ aşyqtyǧy qandai deŋgeide?
Būl sūraq qazırgı kezde halyq tarapynan synǧa tüsıp jatyr. Ol qabyldanyp jatqan zaŋdarymyzdyŋ halyqqa tüsınıktı bolmauy, qoldanysqa ikemdı bolmauy, sodan keiın onyŋ kürdelenıp ketkendıgınen. Mysaly, zaŋ 15 baptan tūratyn bolsa, sol 15 baptyŋ özın ıske asyru tetıkterın qarastyratyn, osy zaŋǧa täueldı basqa da qūqyqtyq-normativtık aktıler qabyldanuy kerek. Onyŋ ışıne ereje, ükımettıŋ qaulylary jäne t.b. kıredı. Būlardyŋ ışınde qarama-qaişylyq tuyndap jatady nemese ol qoljetımdı bolmai qalady, köpşılık ony bılmeidı, qaidan, qalai alyp oqu kerektıgı jönınde habarsyz bolady.
Al endı osy zaŋǧa täueldı memlekettık organdar bar. Özderıne yŋǧailandyryp şyǧarǧan būiryqtardy, erejelerdı sol organnyŋ mamandary ǧana bılıp otyrady. Al ol jariialylyqqa jatpaidy. Sondyqtan jaŋa qabyldanǧan zaŋ bolsyn, zaŋǧa täueldı basqa da qūqyqtyq aktıler bolsyn, onyŋ barlyǧy aldyn-ala jariialanyp, talqyǧa tüsıp tūrǧany dūrys.
Osy rette aita ketetın jaǧymdy jaŋalyq, ol biylǧy jyldyŋ nauryzynda «Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne norma şyǧarmaşylyǧyn jetıldıru mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋ qabyldandy. Ol zaŋ 2021 jyldyŋ 15 nauryzynda «Egemen Qazaqstan» men «Kazahstanskaia pravda» gazetterınde jariialandy. Sol resmi jariialanǧan künnen bastap 10 künnen keiın, iaǧni 2021 jyldyŋ 26 nauryzynan bastap zaŋdy küşıne endı.
Osy zaŋnyŋ ışınde joǧaryda aityp ketken kemşılıkterdıŋ ornyn toltyru qarastyrylǧan. Mysaly, memlekettık organdar bolsyn, zaŋ şyǧaruǧa täueldı basqa da organdar bolsyn, olar özderınıŋ qabyldaityn zaŋdarynyŋ jobasyn aldyn-ala jariialap, halyqtyŋ talqysyna saluy kerek. Tıptı zaŋdardy äzırleu barysynyŋ özın aşyq jürgızıp, pıkır almasyp, sonyŋ barysynda tüsken ūsynystardy zerttep, esepke alyp, zaŋ jobalaryn Ükımettıŋ nemese Parlamenttıŋ qarauyna joldau kerek degen normalar engızılıp otyr. Būl zaŋ talaptaryn tüsınbeu, qoldanuda qiyndyq tudyrǧan mäselelerdı şeşedı degen ümıttemız. Būl endı ǧana qolǧa alynyp jatsa da quantarlyq jaǧdai.
Qazır būrynǧydai joǧarǧy oqu oryndary nemese ǧylymi mekemeler tenderge, konkursqa tüspeidı, bız Qazaqstan boiynşa osy qūqyqtyq saraptama jürgızetın mamandardyŋ, ǧalymdardyŋ tızımderın jasaudamyz.
Ol tızımge ırıkteudıŋ de öz talaptary bar. Ümıtker joǧary bılımıne, ǧylymi därejesıne, eŋbek ötılıne, mol täjıribesıne, sottalmaǧandyǧyna jäne basqa da talaptarǧa sai ırıkteuden ötedı. Sol talaptarǧa säikes keletınderdı tızımge qosamyz. Sodan keiın tızımge engender, avtomattandyrylǧan jüie boiynşa är salaǧa jauapty maman retınde bölınedı. Mysaly, auyl şaruaşylyǧyna qatysty nemese ekologiia salasyndaǧy zaŋ bolatyn bolsa, tızımdegı mamandardyŋ ışınen bılımı men bılıktılıgı sai keletın mamandardy ırıktep alyp, solardyŋ jetekşılıgıne berıletın bolady. Iаǧni zaŋdy qabyldau barysyn solar jürgızedı. Olardyŋ atqarǧan jūmystarynyŋ nätijesınıŋ barlyǧy İnstituttyŋ jäne Ädılet ministrlıgınıŋ resmi saittarynda jariialanyp tūrady. Iаǧni köpşılıktıŋ nazaryna ūsynylady.
Sol zaŋ jobasynda qatelıkter men kemşılıkter köp bolatyn bolsa, syni pıkırler köptep keletın bolsa, ol mamannyŋ jıbergen kemşılıkterı dep sanalady. Eger zaŋ jobasy boiynşa saraptama jürgızgen mamannyŋ käsıbi deŋgeiı tömen bolsa, jıbergen qatelıkterı öreskel bolatyn bolsa, ekı ret eskertu berıledı, üşınşı eskertuden soŋ tızımnen şyǧarylady. Ärı qarai ol adam saraptama jürgızu qūqyǧynan da aiyrylady.
Zaŋ qabyldanǧannan keiın halyqqa tüsındıru mäselesı zaŋdy daiyndaǧan memlekettık organdardyŋ lauazymdy adamdaryna jüktelıp otyr.
Bızdıŋ ümıtımız osy aitylǧandardyŋ barlyǧy zaŋda jazylǧandai oryndalatyn bolsa, kemşılıkter azaiyp, mäselenıŋ barlyǧyn şeşıp tastamasa da, halyqtyŋ narazylyǧyn tudyratyn bırtalai sūraqtar şeşımın tabatyn edı.
Zaŋ jobalarynyŋ qabyldanbai tūryp aldyn ala jariialylyǧy, aşyqtyqty qamtamasyz etıledı. Ärkım özınıŋ pıkırın bıldıre alatyn bolady. Ädılet Ministrlıgıne, basqa da memlekettık organdarǧa tıkelei şyǧyp, är zaŋ boiynşa öz ūsynystaryn aita alatyn bolady.
Soŋǧy uaqytta jer mäselesıne qatysty är türlı komissiialar qūrylyp, olar BAQ-ta jariialanyp jatyr. Qoǧamdyq qatynasty retteitın, jeke adamnyŋ nemese zaŋdy tūlǧanyŋ müddesıne jūmys jasaityn kez-kelgen zaŋnyŋ aldyn ala talqylaudan ötkenı dūrys.
2021 jyldyŋ 1 şıldesınen bastap Qazaqstanda müldem bolmaǧan jaŋa kodeks qoldanysqa engızıledı. Ol kodeks «Qazaqstan Respublikasynyŋ äkımşılık räsımdık-prosesstık kodeks» dep atalady. Būl azamattar men memlekettık organdardyŋ lauazymdy tūlǧalarynyŋ, zaŋdy tūlǧalardyŋ arasynda jariialylyq qūqyqtyq qatynastar boiynşa tuyndaityn daulardy şeşedı. Būl kodeks küşıne engen soŋ qazırgı qoldanystaǧy «Äkımşılık räsımdeu turaly» jäne «Jeke jäne zaŋdy tūlǧalardyŋ ötınışterın qarau turaly» qos zaŋ küşın joiady.
Osy zaŋ halyqtyŋ qūqyqtyq sanasyn köteruge, olardyŋ bastaryna tüsken bır qiyndyqtary bolatyn bolsa, solardy şeşu mäselesın retteuge ülesın qosady. Mysaly, jer mäselesınde, salyq mäselesınde memlekettık organdarǧa baryp ärkım özınıŋ müddesın däleldep şyǧu öte qiyn dünie. Sebebı barlyq memlekettık organ qyzmetkerlerınıŋ qolynda qabyldanǧan qūjattar, normalar, būiryqtar bar, al qarapaiym adamda eşteŋe joq. Sondyqtan lauazymdy tūlǧanyŋ qolyndaǧy dünieler jeke adamǧa da qol jetımdı bolu üşın joǧaryda aitqan kodeks qabyldanuda.
Zaŋdyq tūrǧydan köp mäselenıŋ bekıtılıp jatqany jaqsy äser qaldyrady, özım sarapşy retınde, osy jüiede jürgen adam retınde, atqarylyp jatqan jūmystarǧa oŋ baǧa beremın. Zaŋ tolyqtai qoldanysqa enetın bolsa, köp mäsele şeşımın tabatynyna kämıl senemın.
Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Äŋgımelesken: Erke Jomart,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
