Batyr Baýyrjan Momyshuly "Tártipsiz el bolmaıdy, tártipke bas ıgen qul bolmaıdy" degen edi. Demokratııalyq memleket ekenbiz dep "túımedeıdi túıedeı etip", bolmashy másele úshin narazylyq sharalaryn uıymdastyryp, qoǵamdy tóńkerýdiń qajeti joq. Kez kelgen daýdy beıbit kelisimmen sheshýge bolady. Bul maqalada quqyq salasynda jıi qoldanylatyn "quqyqtyq nıgılızm", onyń paıda bolý sebebi men aldyn alý joldaryn qarastyramyz.
Quqyqtyq nıgılızm “quqyqtyq nemquraılylyq” dep qarastyrylatyn termın. Ol azamattardyń áleýmettik ómirindegi zań men quqyqtardyń mańyzyn teriske shyǵarý degendi bildiredi. Ásirese, quqyqtyq aktilerdi bilmeý, ózgeristerden habarsyz bolý, ıakı sanaly túrde olardy buzý sııaqty jaǵdaılarda kórinis tabady.
Quqyqtyq nıgılızm zańnyń qajettiligin joqqa shyǵarady, onyń qoǵam úshin paıdasyn joqqa shyǵarady, múmkin bolatyn perspektıvalardy qunsyzdandyrady. Bul qubylystyń moraldyq-psıhologııalyq genezısi osylaı kórinedi, quqyqtyq saladaǵy adamdardyń bilim deńgeıiniń tómendigin bildiredi. Mundaı jaǵdaıǵa quqyqtyq tájirıbeniń jetispeýshiligi, quqyqtyq saýattylyqtyń tómen deńgeıi úlken áser etedi. Alaıda, quqyqtyq sananyń joǵary bolýy sebebinen de kórinis tabady. Máselen, memleket tarapynan qandaı da bir zańdar qabyldandy delik. Biraq ondaǵy qandaı da bir baptar nemese bólimder halyqtyń kóńilinen shyqpasa, onda zań shyǵarýshy organdarǵa ony ózgertýge ótinish qaldyrýǵa nemese óz oıymen bólisýge bolady.
Quqyqtyq nıgılızm zańdy bilmeýmen tikeleı qarym-qatynasta sıpattalýy múmkin, al ekinshi jaǵynan, belgili bir adamnyń dúnıetanymdyq kózqarastarynyń negizi retinde áreket etýi múmkin. Bul jaǵdaıda keıbir azamattar ómiriniń negizi baǵdary etip dástúrler men ádet-ǵuryptar joǵary qoıady da, zań ekinshi orynǵa aýysady jáne ómirdiń qajetti elementi retinde qabyldanbaıdy.
Quqyqtyq nıgılızmniń mysaldary:
- Qajetsiz ádebıetter men teris baǵdarlanǵan ıdeıalardy kópshilikke taratý;
- Sot júıesi men quqyq qorǵaý organdarynyń bedelin tómendetý.
- Normatıvtik quqyqtyq aktiler men zańnamalyq bazany elemeý;
- Zańdyq uıǵarymdardy jáne sot shyǵarǵan sheshimderdi udaıy buzý;
- Maǵynasyz nemese durys emes quqyqtyq qujattardy ázirleý jáne engizý;
- Adam men azamattyń negizgi quqyqtary men bostandyqtaryn elemeý;
- Túrli bılik organdarynyń múddeleriniń qaqtyǵysy.
Quqyqtaǵy passıvti nıgılızm - qoǵamnyń eń ózekti máselesi. Adamdar jańartylǵan nemese qabyldanǵan zańdardy zertteýge nıet bildirmeıdi. Mundaı adamdar zańdardyń áleýmettik mańyzdylyǵyn jete baǵalamaýy múmkin.
Al belsendi nıgılızm zańda agressıvti túrde kórinis tabady. Mundaı dúnıetanymdyq kózqarastary bar adam belgili bir zańdarǵa qarsy turady, qoǵam úshin mańyzdy normatıvtik quqyqtyq aktilerdi qabyldaý qajettiligin joqqa shyǵarady.
Quqyqtyq nıgılızmniń sebepteri
Quqyqtyq nıgılızmniń eń yqtımal jáne keń taralǵan sebepteriniń biri:
- Teris baǵdarlanǵan áleýmettik jaǵdaı, saıası jáne ekonomıkalyq turaqsyzdyq;
- Azamattarmen quqyqtyq tárbıe men aǵartý jumysynyń jetkiliksiz deńgeıi;
- Quqyq týraly qate aqparat berý, nátıje zańdardyń qundylyǵyn túsinbeý;
- Ǵylymı-ádebı derekkózderdiń mazmunyn durys bermeý;
- Azamattyq qoǵam ókilderi arasynda narazylyqtar men tolqýlar týǵyzatyn bılik qurylymdarynyń áreketteri;
- Joǵary saıası toptar ókilderiniń egoentrızmi;
- Ýákiletti organdar ókilderiniń quqyqtyq erejelerdi elemeýi;
- Sot júıesiniń durys jumys istemeýi.
Quqyqtyq nıgılızmniń túrleri
Beısanalyq nıet. Quqyq júıesine jáne onyń barlyq qurylymdyq komponentterine nemquraıly qaraýǵa baılanysty zańsyz áreketterdi júzege asyrý úshin sebep bolmaǵan kezde kórinis.
Sanaly nıet. Bul zańsyz áreketterdi qasaqana jasaý. Sýbektiler quqyqtyq normalardy buzatyndyǵyn túsinedi jáne basqa kózqarastar men minez-qulyq erejelerine súıenedi.
Quqyqtyq nıgılızmmen kúresý joldary
- Quqyqtyq nıgılızmmen kúres uzaq jáne jan-jaqty proess retinde júzege asady. Osy proess aıasynda qyzmettiń kelesi baǵyttary tıimdi bolýy múmkin:
- Quqyqtyq bilim berý deńgeıin arttyrý, halyqpen aǵartý jumystaryn júzege asyrý;
- Olqylyqtardy joıý maqsatynda qoldanystaǵy zańnamanyń barlyq aspektilerin egjeı-tegjeıli pysyqtaý;
- Quqyqtyq normalardy ázirleýge jáne qalyptastyrýǵa jastardy qatystyrý;
- Zań shyǵarýshy jáne atqarýshy bılik organdarynyń bedelin arttyrý;
- Sybaılas jemqorlyq shemalaryna qarsy kúres, aqsha qarajatyn zańsyz ıemdengen adamdardy anyqtaý jáne jazalaý.
Halyqtyń pikirimen sanasa biletin memlekettiń saıasat, ekonomıka, týrızm, bilim,ádebıet, mádenıet, quqyq salasyn da artyq máselerdiń týyndamaıtyny anyq. Problemalamalarmen kúresýdi emes, olardyń aldyn alý joldaryn oılastyryp, kez kelgen tyǵyryqtan, qıyndyqtan aqylmen shyǵýǵa talpynǵanymyz abzal.
