باتىر باۋىرجان مومىشۇلى ء"تارتىپسىز ەل بولمايدى، تارتىپكە باس يگەن قۇل بولمايدى" دەگەن ەدى. دەموكراتيالىق مەملەكەت ەكەنبىز دەپ "تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتىپ", بولماشى ماسەلە ءۇشىن نارازىلىق شارالارىن ۇيىمداستىرىپ، قوعامدى توڭكەرۋدىڭ قاجەتى جوق. كەز كەلگەن داۋدى بەيبىت كەلىسىممەن شەشۋگە بولادى. بۇل ماقالادا قۇقىق سالاسىندا ءجيى قولدانىلاتىن "قۇقىقتىق نيگيليزم", ونىڭ پايدا بولۋ سەبەبى مەن الدىن الۋ جولدارىن قاراستىرامىز.
قۇقىقتىق نيگيليزم “قۇقىقتىق نەمقۇرايلىلىق” دەپ قاراستىرىلاتىن تەرمين. ول ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك ومىرىندەگى زاڭ مەن قۇقىقتاردىڭ ماڭىزىن تەرىسكە شىعارۋ دەگەندى بىلدىرەدى. اسىرەسە، قۇقىقتىق اكتىلەردى بىلمەۋ، وزگەرىستەردەن حابارسىز بولۋ، ياكي سانالى تۇردە ولاردى بۇزۋ سياقتى جاعدايلاردا كورىنىس تابادى.
قۇقىقتىق نيگيليزم زاڭنىڭ قاجەتتىلىگىن جوققا شىعارادى، ونىڭ قوعام ءۇشىن پايداسىن جوققا شىعارادى، مۇمكىن بولاتىن پەرسپەكتيۆالاردى قۇنسىزداندىرادى. بۇل قۇبىلىستىڭ مورالدىق-پسيحولوگيالىق گەنەزيسى وسىلاي كورىنەدى، قۇقىقتىق سالاداعى ادامداردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن بىلدىرەدى. مۇنداي جاعدايعا قۇقىقتىق تاجىريبەنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى، قۇقىقتىق ساۋاتتىلىقتىڭ تومەن دەڭگەيى ۇلكەن اسەر ەتەدى. الايدا، قۇقىقتىق سانانىڭ جوعارى بولۋى سەبەبىنەن دە كورىنىس تابادى. ماسەلەن، مەملەكەت تاراپىنان قانداي دا ءبىر زاڭدار قابىلداندى دەلىك. بىراق ونداعى قانداي دا ءبىر باپتار نەمەسە بولىمدەر حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاسا، وندا زاڭ شىعارۋشى ورگاندارعا ونى وزگەرتۋگە ءوتىنىش قالدىرۋعا نەمەسە ءوز ويىمەن بولىسۋگە بولادى.
قۇقىقتىق نيگيليزم زاڭدى بىلمەۋمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا سيپاتتالۋى مۇمكىن، ال ەكىنشى جاعىنان، بەلگىلى ءبىر ادامنىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارىنىڭ نەگىزى رەتىندە ارەكەت ەتۋى مۇمكىن. بۇل جاعدايدا كەيبىر ازاماتتار ومىرىنىڭ نەگىزى باعدارى ەتىپ داستۇرلەر مەن ادەت-عۇرىپتار جوعارى قويادى دا، زاڭ ەكىنشى ورىنعا اۋىسادى جانە ءومىردىڭ قاجەتتى ەلەمەنتى رەتىندە قابىلدانبايدى.
قۇقىقتىق نيگيليزمنىڭ مىسالدارى:
- قاجەتسىز ادەبيەتتەر مەن تەرىس باعدارلانعان يدەيالاردى كوپشىلىككە تاراتۋ;
- سوت جۇيەسى مەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ بەدەلىن تومەندەتۋ.
- نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر مەن زاڭنامالىق بازانى ەلەمەۋ;
- زاڭدىق ۇيعارىمداردى جانە سوت شىعارعان شەشىمدەردى ۇدايى بۇزۋ;
- ماعىناسىز نەمەسە دۇرىس ەمەس قۇقىقتىق قۇجاتتاردى ازىرلەۋ جانە ەنگىزۋ;
- ادام مەن ازاماتتىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ەلەمەۋ;
- ءتۇرلى بيلىك ورگاندارىنىڭ مۇددەلەرىنىڭ قاقتىعىسى.
قۇقىقتاعى ءپاسسيۆتى نيگيليزم - قوعامنىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى. ادامدار جاڭارتىلعان نەمەسە قابىلدانعان زاڭداردى زەرتتەۋگە نيەت بىلدىرمەيدى. مۇنداي ادامدار زاڭداردىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزدىلىعىن جەتە باعالاماۋى مۇمكىن.
ال بەلسەندى نيگيليزم زاڭدا اگرەسسيۆتى تۇردە كورىنىس تابادى. مۇنداي دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارى بار ادام بەلگىلى ءبىر زاڭدارعا قارسى تۇرادى، قوعام ءۇشىن ماڭىزدى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداۋ قاجەتتىلىگىن جوققا شىعارادى.
قۇقىقتىق نيگيليزمنىڭ سەبەپتەرى
قۇقىقتىق نيگيليزمنىڭ ەڭ ىقتيمال جانە كەڭ تارالعان سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى:
- تەرىس باعدارلانعان الەۋمەتتىك جاعداي، ساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق;
- ازاماتتارمەن قۇقىقتىق تاربيە مەن اعارتۋ جۇمىسىنىڭ جەتكىلىكسىز دەڭگەيى;
- قۇقىق تۋرالى قاتە اقپارات بەرۋ، ناتيجە زاڭداردىڭ قۇندىلىعىن تۇسىنبەۋ;
- عىلىمي-ادەبي دەرەككوزدەردىڭ مازمۇنىن دۇرىس بەرمەۋ;
- ازاماتتىق قوعام وكىلدەرى اراسىندا نارازىلىقتار مەن تولقۋلار تۋعىزاتىن بيلىك قۇرىلىمدارىنىڭ ارەكەتتەرى;
- جوعارى ساياسي توپتار وكىلدەرىنىڭ ەگوتسەنتريزمى;
- ۋاكىلەتتى ورگاندار وكىلدەرىنىڭ قۇقىقتىق ەرەجەلەردى ەلەمەۋى;
- سوت جۇيەسىنىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەمەۋى.
قۇقىقتىق نيگيليزمنىڭ تۇرلەرى
بەيسانالىق نيەت. قۇقىق جۇيەسىنە جانە ونىڭ بارلىق قۇرىلىمدىق كومپونەنتتەرىنە نەمقۇرايلى قاراۋعا بايلانىستى زاڭسىز ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سەبەپ بولماعان كەزدە كورىنىس.
سانالى نيەت. بۇل زاڭسىز ارەكەتتەردى قاساقانا جاساۋ. سۋبەكتىلەر قۇقىقتىق نورمالاردى بۇزاتىندىعىن تۇسىنەدى جانە باسقا كوزقاراستار مەن مىنەز-قۇلىق ەرەجەلەرىنە سۇيەنەدى.
قۇقىقتىق نيگيليزممەن كۇرەسۋ جولدارى
- قۇقىقتىق نيگيليزممەن كۇرەس ۇزاق جانە جان-جاقتى پروتسەسس رەتىندە جۇزەگە اسادى. وسى پروتسەسس اياسىندا قىزمەتتىڭ كەلەسى باعىتتارى ءتيىمدى بولۋى مۇمكىن:
- قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋ، حالىقپەن اعارتۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرۋ;
- ولقىلىقتاردى جويۋ ماقساتىندا قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىن ەگجەي-تەگجەيلى پىسىقتاۋ;
- قۇقىقتىق نورمالاردى ازىرلەۋگە جانە قالىپتاستىرۋعا جاستاردى قاتىستىرۋ;
- زاڭ شىعارۋشى جانە اتقارۋشى بيلىك ورگاندارىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ;
- سىبايلاس جەمقورلىق سحەمالارىنا قارسى كۇرەس، اقشا قاراجاتىن زاڭسىز يەمدەنگەن ادامداردى انىقتاۋ جانە جازالاۋ.
حالىقتىڭ پىكىرىمەن ساناسا بىلەتىن مەملەكەتتىڭ ساياسات، ەكونوميكا، تۋريزم، ءبىلىم،ادەبيەت، مادەنيەت، قۇقىق سالاسىن دا ارتىق ماسەلەردىڭ تۋىندامايتىنى انىق. پروبلەمالامالارمەن كۇرەسۋدى ەمەس، ولاردىڭ الدىن الۋ جولدارىن ويلاستىرىپ، كەز كەلگەن تىعىرىقتان، قيىندىقتان اقىلمەن شىعۋعا تالپىنعانىمىز ابزال.
