Батыр Бауыржан Момышұлы "Тәртіпсіз ел болмайды, тәртіпке бас иген құл болмайды" деген еді. Демократиялық мемлекет екенбіз деп "түймедейді түйедей етіп", болмашы мәселе үшін наразылық шараларын ұйымдастырып, қоғамды төңкерудің қажеті жоқ. Кез келген дауды бейбіт келісіммен шешуге болады. Бұл мақалада құқық саласында жиі қолданылатын "құқықтық нигилизм", оның пайда болу себебі мен алдын алу жолдарын қарастырамыз.
Құқықтық нигилизм “құқықтық немқұрайлылық” деп қарастырылатын термин. Ол азаматтардың әлеуметтік өміріндегі заң мен құқықтардың маңызын теріске шығару дегенді білдіреді. Әсіресе, құқықтық актілерді білмеу, өзгерістерден хабарсыз болу, яки саналы түрде оларды бұзу сияқты жағдайларда көрініс табады.
Құқықтық нигилизм заңның қажеттілігін жоққа шығарады, оның қоғам үшін пайдасын жоққа шығарады, мүмкін болатын перспективаларды құнсыздандырады. Бұл құбылыстың моральдық-психологиялық генезисі осылай көрінеді, құқықтық саладағы адамдардың білім деңгейінің төмендігін білдіреді. Мұндай жағдайға құқықтық тәжірибенің жетіспеушілігі, құқықтық сауаттылықтың төмен деңгейі үлкен әсер етеді. Алайда, құқықтық сананың жоғары болуы себебінен де көрініс табады. Мәселен, мемлекет тарапынан қандай да бір заңдар қабылданды делік. Бірақ ондағы қандай да бір баптар немесе бөлімдер халықтың көңілінен шықпаса, онда заң шығарушы органдарға оны өзгертуге өтініш қалдыруға немесе өз ойымен бөлісуге болады.
Құқықтық нигилизм заңды білмеумен тікелей қарым-қатынаста сипатталуы мүмкін, ал екінші жағынан, белгілі бір адамның дүниетанымдық көзқарастарының негізі ретінде әрекет етуі мүмкін. Бұл жағдайда кейбір азаматтар өмірінің негізі бағдары етіп дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жоғары қояды да, заң екінші орынға ауысады және өмірдің қажетті элементі ретінде қабылданбайды.
Құқықтық нигилизмнің мысалдары:
- Қажетсіз әдебиеттер мен теріс бағдарланған идеяларды көпшілікке тарату;
- Сот жүйесі мен құқық қорғау органдарының беделін төмендету.
- Нормативтік құқықтық актілер мен заңнамалық базаны елемеу;
- Заңдық ұйғарымдарды және сот шығарған шешімдерді ұдайы бұзу;
- Мағынасыз немесе дұрыс емес құқықтық құжаттарды әзірлеу және енгізу;
- Адам мен азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарын елемеу;
- Түрлі билік органдарының мүдделерінің қақтығысы.
Құқықтағы пассивті нигилизм - қоғамның ең өзекті мәселесі. Адамдар жаңартылған немесе қабылданған заңдарды зерттеуге ниет білдірмейді. Мұндай адамдар заңдардың әлеуметтік маңыздылығын жете бағаламауы мүмкін.
Ал белсенді нигилизм заңда агрессивті түрде көрініс табады. Мұндай дүниетанымдық көзқарастары бар адам белгілі бір заңдарға қарсы тұрады, қоғам үшін маңызды нормативтік құқықтық актілерді қабылдау қажеттілігін жоққа шығарады.
Құқықтық нигилизмнің себептері
Құқықтық нигилизмнің ең ықтимал және кең таралған себептерінің бірі:
- Теріс бағдарланған әлеуметтік жағдай, саяси және экономикалық тұрақсыздық;
- Азаматтармен құқықтық тәрбие мен ағарту жұмысының жеткіліксіз деңгейі;
- Құқық туралы қате ақпарат беру, нәтиже заңдардың құндылығын түсінбеу;
- Ғылыми-әдеби дереккөздердің мазмұнын дұрыс бермеу;
- Азаматтық қоғам өкілдері арасында наразылықтар мен толқулар туғызатын билік құрылымдарының әрекеттері;
- Жоғары саяси топтар өкілдерінің эгоцентризмі;
- Уәкілетті органдар өкілдерінің құқықтық ережелерді елемеуі;
- Сот жүйесінің дұрыс жұмыс істемеуі.
Құқықтық нигилизмнің түрлері
Бейсаналық ниет. Құқық жүйесіне және оның барлық құрылымдық компоненттеріне немқұрайлы қарауға байланысты заңсыз әрекеттерді жүзеге асыру үшін себеп болмаған кезде көрініс.
Саналы ниет. Бұл заңсыз әрекеттерді қасақана жасау. Субъектілер құқықтық нормаларды бұзатындығын түсінеді және басқа көзқарастар мен мінез-құлық ережелеріне сүйенеді.
Құқықтық нигилизммен күресу жолдары
- Құқықтық нигилизммен күрес ұзақ және жан-жақты процесс ретінде жүзеге асады. Осы процесс аясында қызметтің келесі бағыттары тиімді болуы мүмкін:
- Құқықтық білім беру деңгейін арттыру, халықпен ағарту жұмыстарын жүзеге асыру;
- Олқылықтарды жою мақсатында қолданыстағы заңнаманың барлық аспектілерін егжей-тегжейлі пысықтау;
- Құқықтық нормаларды әзірлеуге және қалыптастыруға жастарды қатыстыру;
- Заң шығарушы және атқарушы билік органдарының беделін арттыру;
- Сыбайлас жемқорлық схемаларына қарсы күрес, ақша қаражатын заңсыз иемденген адамдарды анықтау және жазалау.
Халықтың пікірімен санаса білетін мемлекеттің саясат, экономика, туризм, білім,әдебиет, мәдениет, құқық саласын да артық мәселердің туындамайтыны анық. Проблемаламалармен күресуді емес, олардың алдын алу жолдарын ойластырып, кез келген тығырықтан, қиындықтан ақылмен шығуға талпынғанымыз абзал.
