«Adyrna» ulttyq portalynyń kezekti suhbaty Mańǵystaý oblysy, Túpqaraǵan aýdandyq sotynyń tóraǵa mindetin atqarýshysy Begenov Edige Bereketulymen boldy.
- Qazirgi kezde sot júıesinde, jalpy zańdarǵa qandaı ózgerister enip jatyr? Bıyl QR-nyń ákimshilik rásimdik-proestik kodeksi qoldanysqa engiziledi degendi estip edik.
- Iá, 1 shildeden bastap QR-nyń ákimshilik rásimdik-proestik kodeksi qoldanysqa enedi. Bul kodekstiń negizinde azamattar basqarýshylyq sheshimderdi qabyldaý proesine belsendi qatysa alady. Aıta ketetin jaıt, bul - jańa ınstıtýt emes. Bizge deıin bul júıe álemniń kóptegen elderinde, Eýropa memleketterinde qoldanylyp keldi. Jalpy ákimshilik rásimdik-proestik kodekstiń mıssııasy – qarapaıym adamdar men bıznesti memlekettik qurylymnyń áreketsizdigi men quqyǵyn artyq paıdalanýdan qorǵaý bolyp tabylady. Iaǵnı, bizdiń basty mindetimiz – qarapaıym adamdardyń quqyǵyn qorǵaý.
Qazirgi kezde ákimshilik ádilet qurylymynda birshama ózgerister bolaıyn dep jatyr. Atap aıtatyn bolsaq, buǵan deıingi «Jeke jáne zańdy tulǵalardyń ótinishterin qaraý tártibi týraly» jáne «Ákimshilik rásimder týraly» Zań kúshterin joımaq. Bulardyń ornyna «Ákimshilik rásimdik-proestik» kodeks qoldanysqa enedi. Adamdarǵa qolaıly bolý maqsatynda shaǵymdy tómengi turǵan organ arqyly joǵarǵy turǵan organǵa berýdiń jeńil tártibi bar. Ashyp aıtsaq, ákimshilik organ shaǵym túskennen keıin 3 kúnde qatelikterin jóndep, atalmysh isti joǵarǵy turǵan organǵa joldamaı-aq ákimshilik rásimge qatysýshy úshin qolaıly akt qabyldaı alady. Bul arqyly kópshiliktiń buzylǵan quqyǵy jyldam qalpyna keledi. Sonymen qatar olar ýaqytyn da únemdeı alady.
- Ákimshilik rásimdik-proestik kodeks týraly tolyq aqparat bere ketseńiz. Zańnyń baǵyty, maqsaty qandaı?
- Prezıdent 2020 jyldyń 29 maýsymynda «Qazaqstan Respýblıkasynyń ákimshilik rásimdik-proestik kodeksi» týraly zańǵa qol qoıǵan bolatyn. Sottyń ákimshilik proeske qatysýshylardyń aryzdarymen, olar usynǵan dáleldermen, ózge de materıaldarymen shektelip qalmaıtyndyǵy zańda kórsetilgen. Naqtylaı aıtar bolsaq, sottyń mán-jaıdy jan-jaqty zertteýge quqyǵy bolady.Sonymen qatar osy zań boıynsha sýdıaǵa jańa ókilettikter beriledi. Atap aıtsaq, sýdıa ákimshilik istiń naqty jáne zańdy tustaryna jatatyn quqyqtyq negizdemeler boıynsha óziniń aldyn ala quqyqtyq pikirin aıtýǵa quqyly. Aldyńǵy zańda mundaı quqyq sýdıaǵa berilgen joq. Bul – jańa zańnyń taǵy bir ereksheligi.
Bulardan basqa da bul zańda jańashyldyqtar bar. Sonyń biri - sottyń qosymsha materıaldar men dáleldemelerdi jınaı alýy. Iaǵnı, sot óz bastamasymen nemese ákimshilik proeske qatysýshylardyń ótinishimen qosymsha materıaldar jınaýǵa quqyly. Sonymen qatar ákimshilik sot isin júrgizý mindetterin sheshýge baǵyttalǵan ózge de áreketterdi júzege asyrady.
Aıta ketetin jaıt, zańnyń basty ereksheligi jaýapty tek memlekettik organ bolady.
Árbir isti qaraıtyn belgili bir merzimdik shek bolady. Sáıkesinshe sol merzim bul kodekste de kórsetilgen. Alaıda munda «aqylǵa qonymdy merzim» degen jańa túsinik bar. Ol qandaı merzim degen suraq týyndaýy zańdy. Aıta ketý kerek, bul kodeks boıynsha isti qaraý merzimi 3 aıdan aspaýy kerek. Osy 3 aı «aqylǵa qonymdy merzim» bolyp esepteledi. Al eger is qıyn ári kúrdeli bolatyn bolsa, onda isti qaraıtyn sot óziniń uıǵarymymen bul merzimdi uzarta alady. Ol bul merzimdi taǵy 3 aıǵa deıin sozýǵa quqyly. Este saqtaý kerek, barlyq ister bulaı sozylmaıdy.
- Kodeks qabyldanǵannan soń qandaı ózgerister bolady?
- Alǵashqysy - azamattarǵa basqarýshylyq sheshimderdi qabyldaý proesine belsendi qatysýǵa múmkindik beretin kepildikter jıyntyǵyn bekitý. Ekinshisi - joǵary turǵan organ men sotta bılik organdary daýlardy qaraý kezinde azamattardyń quqyqtaryn qorǵaýdyń tıimdi tetikterin belgileý.
Bul kodeks eki bólikten turady. Onyń birinshisi - ákimshilik rásimder, al ekinshisi sot úrdisin qadaǵalap, júrgizý. Elimizde adamdar keı jaǵdaıda jarııa-quqyqtyq daýlardyń kezinde bılik organdarynyń sheshimderi men áreketterine qatysty shaǵym túsirip jatady. Sondaı kezeńderde olardyń kóbi teńsizdikke tap bolady. Al jańa zań sol qıyndyqtardy sheshýge kómektesip, aldyn alady.
- Bul zańnyń maqsaty qarapaıym adamdar men bıznesti qorǵaý dedińiz. Kodeks jalpy bızneske ne usyna alady?
Atap aıtatyn bolsaq:
- tulǵalardyń (jeke jáne zańdy tulǵalar) quqyqtary men bostandyqtaryn memlekettik organdardyń zańsyz áreketterinen qorǵaýdy qamtamasyz etý.
- ákimshilik ádilet organynda shaǵymdy qaraý nátıjesine shaǵymdaný. Bul sot organdarynyń proesti júrgizýdiń túbegeıdi jańa ádisi.
- sottyń belsendi róli – ákimshilik proestiń azamattyq proesten mańyzdy aıyrmashylyǵynyń biri. Sot dálelderdi jınaý boıynsha bastamany kóteredi, barlyq qajetti qujattardy aryz berýshiden emes, memlekettik organdardan talap etý múmkindigine ıe bolady.
- dáleldeý júktemesi ákimshilik aktini qabyldaıtyn ákimshilik organǵa salynady.
- Bul kodeks boıynsha qandaı sanattaǵy ister qaralady?
- Adamnyń bostandyǵyn qorǵaýǵa baǵyttalǵan bul kodeks boıynsha memlekettik organdar men laýazymdy tulǵalarǵa qatysty ister qaralady. Iaǵnı, belgili bir iske memlekettik organdar nemese tulǵalar jaýapty bolǵan jaǵdaıda, ol ister ákimshilik sottar tarapynan qaralatyn bolady. Bul jerdegi erekshelik - talap qoıýshy retinde memlekettik organ emes, jeke kásipker jáne jeke tulǵa ǵana bolady. Iaǵnı, jeke tulǵanyń nemese jeke kásipkerdiń quqyǵy ákimshilik sottarda qorǵalady.
Sonymen qatar munda talap, aryzdar qaralatyn bolady. Bul daý aıtý týraly talap aryz, memlekettik organdaǵy laýazymdy tulǵany májbúrleý, áreket jasaýdy, sonymen qatar onyń is-áreketin zańsyz dep taný týraly tórt baǵytta órbıdi.
- Sotqa memlekettik organnyń ókilin emes, basshysyn qatysýǵa mindetteı alamyz ba? Eger suranys oryndalmasa ne bolady?
- Ákimshilik kodekste kózdelgen ártúrli jaýapkershilikter bar. Sonyń biri aqshalaı aıyppul salý. Eger sotqa memlekettik organnyń basshysy kelmegen jaǵdaıda osy jaza qoldanylýy múmkin. Negizinde sotqa qatysý qajet bolǵan jaǵdaıda olar qatysýǵa mindetti. Budan basqa da ákimshilik jaýapkershilikter kózdelgen.
- Bul proesste sýdıanyń róli qandaı bolady? Belsendilik arta ma?
- Negizinde basqa zańdarda bul týraly aıtylmaǵan. Al ákimshilik kodekste «sýdıanyń belsendi róli» degen jeke bap bar. Bul bap sýdıany óz tarapynan dáleldemeler jınaýǵa, óz tarapynan basqa adamdy shaqyrtýǵa mindetteıdi dep aıtsaq bolady. Iaǵnı, qandaı da bir dáleldeme qajet bolsa, sýdıa «sen myna dáleldemeni alyp keldiń, mynany alyp kelmediń, men osyndaı sheshim qabyldadym» dep aıtpaıdy. Eger sýdıa myna dáleldeme jetkilikti nemese jetkiliksiz dep oılaıtyn bolsa, ol jerde óziniń belsendi róli bolady. Demek ol kez kelgen dáleldemelerdi suratyp alýǵa quqyly. Sýdıanyń belsendi róli bul kodekste naqty anyqtalǵan. Buny jańa kodekstiń taǵy bir ereksheligi dep aıtsaq bolady.
- Budan basqa sot júıesinde qandaı jańalyqtar oryn alyp jatyr?
- Aıta ketý kerek, bıyl jańa sottar qurý týraly ókim jarııalandy. Ol jerde ne qaralady, olardyń ereksheligi qandaı bolady degen saýaldardyń týýy zańdy. Bul sottarda ekonomıkalyq jáne azamattyq sottarda, jalpy ıýrısdıkııalyq sottarda qaralǵan ákimshilik daýlar qaralady.
Eger azamat memlekettik organnyń sheshimimen kelispeıtin bolsa, olar osy sotqa júgine alady. Sáıkesinshe memlekettik organ bul kezde sot barysynda óz sheshiminiń, ıaǵnı áreketiniń zańdylyǵyn dáleldeı alýy kerek. Al sottyń memlekettik organdar keltirgen dáleldemelerden bólek qosymsha aqparattar suratyp, taǵy da dálelder jınaýǵa quqyǵy bar. Demek, buǵan deıin sýdıa óziniń aldyndaǵy dálelder men iske qatysty materıaldarǵa ǵana súıengen bolsa, endi ádil sheshim úshin jeke zertteý júrgizip, burynǵydan belsendi bola alady. Jańadan qurylǵan ákimshilik sot sheshimderiniń júzege asyrylýyn qatań baqylaıdy. Mysaly, jaýapkerden sot sheshimin oryndaýǵa proestik májbúrleý sharasy retinde aqsha óndirip alý kózdelgen. Jaýapker sot sheshimin oryndamasa, ol zańdy tulǵa bolsyn, onyń ókili bolsyn, 50-den 100 AEK-ke deıingi mólsherde aıyppul tóleıdi. Atalmysh zańnyń arqasynda memlekettik organdardyń jaýapkershiliginiń artatynyn baıqaǵan shyǵarsyz.
- Áńgimeńizge raqmet!
Suhbattasqan: Aqmaral BEREKET,
"Adyrna" ulttyq portaly
