«Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty Maŋǧystau oblysy, Tüpqaraǧan audandyq sotynyŋ töraǧa mındetın atqaruşysy Begenov Edıge Bereketūlymen boldy.
- Qazırgı kezde sot jüiesınde, jalpy zaŋdarǧa qandai özgerıster enıp jatyr? Biyl QR-nyŋ äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksı qoldanysqa engızıledı degendı estıp edık.
- İä, 1 şıldeden bastap QR-nyŋ äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksı qoldanysqa enedı. Būl kodekstıŋ negızınde azamattar basqaruşylyq şeşımderdı qabyldau prosesıne belsendı qatysa alady. Aita ketetın jait, būl - jaŋa institut emes. Bızge deiın būl jüie älemnıŋ köptegen elderınde, Europa memleketterınde qoldanylyp keldı. Jalpy äkımşılık räsımdık-prosestık kodekstıŋ missiiasy – qarapaiym adamdar men biznestı memlekettık qūrylymnyŋ äreketsızdıgı men qūqyǧyn artyq paidalanudan qorǧau bolyp tabylady. Iаǧni, bızdıŋ basty mındetımız – qarapaiym adamdardyŋ qūqyǧyn qorǧau.
Qazırgı kezde äkımşılık ädılet qūrylymynda bırşama özgerıster bolaiyn dep jatyr. Atap aitatyn bolsaq, būǧan deiıngı «Jeke jäne zaŋdy tūlǧalardyŋ ötınışterın qarau tärtıbı turaly» jäne «Äkımşılık räsımder turaly» Zaŋ küşterın joimaq. Būlardyŋ ornyna «Äkımşılık räsımdık-prosestık» kodeks qoldanysqa enedı. Adamdarǧa qolaily bolu maqsatynda şaǧymdy tömengı tūrǧan organ arqyly joǧarǧy tūrǧan organǧa berudıŋ jeŋıl tärtıbı bar. Aşyp aitsaq, äkımşılık organ şaǧym tüskennen keiın 3 künde qatelıkterın jöndep, atalmyş ıstı joǧarǧy tūrǧan organǧa joldamai-aq äkımşılık räsımge qatysuşy üşın qolaily akt qabyldai alady. Būl arqyly köpşılıktıŋ būzylǧan qūqyǧy jyldam qalpyna keledı. Sonymen qatar olar uaqytyn da ünemdei alady.
- Äkımşılık räsımdık-prosestık kodeks turaly tolyq aqparat bere ketseŋız. Zaŋnyŋ baǧyty, maqsaty qandai?
- Prezident 2020 jyldyŋ 29 mausymynda «Qazaqstan Respublikasynyŋ äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksı» turaly zaŋǧa qol qoiǧan bolatyn. Sottyŋ äkımşılık proseske qatysuşylardyŋ aryzdarymen, olar ūsynǧan däleldermen, özge de materialdarymen şektelıp qalmaityndyǧy zaŋda körsetılgen. Naqtylai aitar bolsaq, sottyŋ män-jaidy jan-jaqty zertteuge qūqyǧy bolady.Sonymen qatar osy zaŋ boiynşa sudiaǧa jaŋa ökılettıkter berıledı. Atap aitsaq, sudia äkımşılık ıstıŋ naqty jäne zaŋdy tūstaryna jatatyn qūqyqtyq negızdemeler boiynşa özınıŋ aldyn ala qūqyqtyq pıkırın aituǧa qūqyly. Aldyŋǧy zaŋda mūndai qūqyq sudiaǧa berılgen joq. Būl – jaŋa zaŋnyŋ taǧy bır erekşelıgı.
Būlardan basqa da būl zaŋda jaŋaşyldyqtar bar. Sonyŋ bırı - sottyŋ qosymşa materialdar men däleldemelerdı jinai aluy. Iаǧni, sot öz bastamasymen nemese äkımşılık proseske qatysuşylardyŋ ötınışımen qosymşa materialdar jinauǧa qūqyly. Sonymen qatar äkımşılık sot ısın jürgızu mındetterın şeşuge baǧyttalǧan özge de äreketterdı jüzege asyrady.
Aita ketetın jait, zaŋnyŋ basty erekşelıgı jauapty tek memlekettık organ bolady.
Ärbır ıstı qaraityn belgılı bır merzımdık şek bolady. Säikesınşe sol merzım būl kodekste de körsetılgen. Alaida mūnda «aqylǧa qonymdy merzım» degen jaŋa tüsınık bar. Ol qandai merzım degen sūraq tuyndauy zaŋdy. Aita ketu kerek, būl kodeks boiynşa ıstı qarau merzımı 3 aidan aspauy kerek. Osy 3 ai «aqylǧa qonymdy merzım» bolyp esepteledı. Al eger ıs qiyn ärı kürdelı bolatyn bolsa, onda ıstı qaraityn sot özınıŋ ūiǧarymymen būl merzımdı ūzarta alady. Ol būl merzımdı taǧy 3 aiǧa deiın sozuǧa qūqyly. Este saqtau kerek, barlyq ıster būlai sozylmaidy.
- Kodeks qabyldanǧannan soŋ qandai özgerıster bolady?
- Alǧaşqysy - azamattarǧa basqaruşylyq şeşımderdı qabyldau prosesıne belsendı qatysuǧa mümkındık beretın kepıldıkter jiyntyǧyn bekıtu. Ekınşısı - joǧary tūrǧan organ men sotta bilık organdary daulardy qarau kezınde azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudyŋ tiımdı tetıkterın belgıleu.
- Qazırgı kezde sot jüiesınde, jalpy zaŋdarǧa qandai özgerıster enıp jatyr? Biyl QR-nyŋ äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksı qoldanysqa engızıledı degendı estıp edık.
- İä, 1 şıldeden bastap QR-nyŋ äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksı qoldanysqa enedı. Būl kodekstıŋ negızınde azamattar basqaruşylyq şeşımderdı qabyldau prosesıne belsendı qatysa alady. Aita ketetın jait, būl - jaŋa institut emes. Bızge deiın būl jüie älemnıŋ köptegen elderınde, Europa memleketterınde qoldanylyp keldı. Jalpy äkımşılık räsımdık-prosestık kodekstıŋ missiiasy – qarapaiym adamdar men biznestı memlekettık qūrylymnyŋ äreketsızdıgı men qūqyǧyn artyq paidalanudan qorǧau bolyp tabylady. Iаǧni, bızdıŋ basty mındetımız – qarapaiym adamdardyŋ qūqyǧyn qorǧau.
Qazırgı kezde äkımşılık ädılet qūrylymynda bırşama özgerıster bolaiyn dep jatyr. Atap aitatyn bolsaq, būǧan deiıngı «Jeke jäne zaŋdy tūlǧalardyŋ ötınışterın qarau tärtıbı turaly» jäne «Äkımşılık räsımder turaly» Zaŋ küşterın joimaq. Būlardyŋ ornyna «Äkımşılık räsımdık-prosestık» kodeks qoldanysqa enedı. Adamdarǧa qolaily bolu maqsatynda şaǧymdy tömengı tūrǧan organ arqyly joǧarǧy tūrǧan organǧa berudıŋ jeŋıl tärtıbı bar. Aşyp aitsaq, äkımşılık organ şaǧym tüskennen keiın 3 künde qatelıkterın jöndep, atalmyş ıstı joǧarǧy tūrǧan organǧa joldamai-aq äkımşılık räsımge qatysuşy üşın qolaily akt qabyldai alady. Būl arqyly köpşılıktıŋ būzylǧan qūqyǧy jyldam qalpyna keledı. Sonymen qatar olar uaqytyn da ünemdei alady.
- Äkımşılık räsımdık-prosestık kodeks turaly tolyq aqparat bere ketseŋız. Zaŋnyŋ baǧyty, maqsaty qandai?
- Prezident 2020 jyldyŋ 29 mausymynda «Qazaqstan Respublikasynyŋ äkımşılık räsımdık-prosestık kodeksı» turaly zaŋǧa qol qoiǧan bolatyn. Sottyŋ äkımşılık proseske qatysuşylardyŋ aryzdarymen, olar ūsynǧan däleldermen, özge de materialdarymen şektelıp qalmaityndyǧy zaŋda körsetılgen. Naqtylai aitar bolsaq, sottyŋ män-jaidy jan-jaqty zertteuge qūqyǧy bolady.Sonymen qatar osy zaŋ boiynşa sudiaǧa jaŋa ökılettıkter berıledı. Atap aitsaq, sudia äkımşılık ıstıŋ naqty jäne zaŋdy tūstaryna jatatyn qūqyqtyq negızdemeler boiynşa özınıŋ aldyn ala qūqyqtyq pıkırın aituǧa qūqyly. Aldyŋǧy zaŋda mūndai qūqyq sudiaǧa berılgen joq. Būl – jaŋa zaŋnyŋ taǧy bır erekşelıgı.
Būlardan basqa da būl zaŋda jaŋaşyldyqtar bar. Sonyŋ bırı - sottyŋ qosymşa materialdar men däleldemelerdı jinai aluy. Iаǧni, sot öz bastamasymen nemese äkımşılık proseske qatysuşylardyŋ ötınışımen qosymşa materialdar jinauǧa qūqyly. Sonymen qatar äkımşılık sot ısın jürgızu mındetterın şeşuge baǧyttalǧan özge de äreketterdı jüzege asyrady.
Aita ketetın jait, zaŋnyŋ basty erekşelıgı jauapty tek memlekettık organ bolady.
Ärbır ıstı qaraityn belgılı bır merzımdık şek bolady. Säikesınşe sol merzım būl kodekste de körsetılgen. Alaida mūnda «aqylǧa qonymdy merzım» degen jaŋa tüsınık bar. Ol qandai merzım degen sūraq tuyndauy zaŋdy. Aita ketu kerek, būl kodeks boiynşa ıstı qarau merzımı 3 aidan aspauy kerek. Osy 3 ai «aqylǧa qonymdy merzım» bolyp esepteledı. Al eger ıs qiyn ärı kürdelı bolatyn bolsa, onda ıstı qaraityn sot özınıŋ ūiǧarymymen būl merzımdı ūzarta alady. Ol būl merzımdı taǧy 3 aiǧa deiın sozuǧa qūqyly. Este saqtau kerek, barlyq ıster būlai sozylmaidy.
- Kodeks qabyldanǧannan soŋ qandai özgerıster bolady?
- Alǧaşqysy - azamattarǧa basqaruşylyq şeşımderdı qabyldau prosesıne belsendı qatysuǧa mümkındık beretın kepıldıkter jiyntyǧyn bekıtu. Ekınşısı - joǧary tūrǧan organ men sotta bilık organdary daulardy qarau kezınde azamattardyŋ qūqyqtaryn qorǧaudyŋ tiımdı tetıkterın belgıleu.
Būl kodeks ekı bölıkten tūrady. Onyŋ bırınşısı - äkımşılık räsımder, al ekınşısı sot ürdısın qadaǧalap, jürgızu. Elımızde adamdar kei jaǧdaida jariia-qūqyqtyq daulardyŋ kezınde bilık organdarynyŋ şeşımderı men äreketterıne qatysty şaǧym tüsırıp jatady. Sondai kezeŋderde olardyŋ köbı teŋsızdıkke tap bolady. Al jaŋa zaŋ sol qiyndyqtardy şeşuge kömektesıp, aldyn alady.- Būl zaŋnyŋ maqsaty qarapaiym adamdar men biznestı qorǧau dedıŋız. Kodeks jalpy bizneske ne ūsyna alady? Atap aitatyn bolsaq: - tūlǧalardyŋ (jeke jäne zaŋdy tūlǧalar) qūqyqtary men bostandyqtaryn memlekettık organdardyŋ zaŋsyz äreketterınen qorǧaudy qamtamasyz etu. - äkımşılık ädılet organynda şaǧymdy qarau nätijesıne şaǧymdanu. Būl sot organdarynyŋ prosestı jürgızudıŋ tübegeidı jaŋa ädısı. - sottyŋ belsendı rölı – äkımşılık prosestıŋ azamattyq prosesten maŋyzdy aiyrmaşylyǧynyŋ bırı. Sot dälelderdı jinau boiynşa bastamany köteredı, barlyq qajettı qūjattardy aryz beruşıden emes, memlekettık organdardan talap etu mümkındıgıne ie bolady. - däleldeu jüktemesı äkımşılık aktını qabyldaityn äkımşılık organǧa salynady. - Būl kodeks boiynşa qandai sanattaǧy ıster qaralady? - Adamnyŋ bostandyǧyn qorǧauǧa baǧyttalǧan būl kodeks boiynşa memlekettık organdar men lauazymdy tūlǧalarǧa qatysty ıster qaralady. Iаǧni, belgılı bır ıske memlekettık organdar nemese tūlǧalar jauapty bolǧan jaǧdaida, ol ıster äkımşılık sottar tarapynan qaralatyn bolady. Būl jerdegı erekşelık - talap qoiuşy retınde memlekettık organ emes, jeke käsıpker jäne jeke tūlǧa ǧana bolady. Iаǧni, jeke tūlǧanyŋ nemese jeke käsıpkerdıŋ qūqyǧy äkımşılık sottarda qorǧalady. Sonymen qatar mūnda talap, aryzdar qaralatyn bolady. Būl dau aitu turaly talap aryz, memlekettık organdaǧy lauazymdy tūlǧany mäjbürleu, äreket jasaudy, sonymen qatar onyŋ ıs-äreketın zaŋsyz dep tanu turaly tört baǧytta örbidı. - Sotqa memlekettık organnyŋ ökılın emes, basşysyn qatysuǧa mındettei alamyz ba? Eger sūranys oryndalmasa ne bolady? - Äkımşılık kodekste közdelgen ärtürlı jauapkerşılıkter bar. Sonyŋ bırı aqşalai aiyppūl salu. Eger sotqa memlekettık organnyŋ basşysy kelmegen jaǧdaida osy jaza qoldanyluy mümkın. Negızınde sotqa qatysu qajet bolǧan jaǧdaida olar qatysuǧa mındettı. Būdan basqa da äkımşılık jauapkerşılıkter közdelgen. - Būl prosesste sudianyŋ rölı qandai bolady? Belsendılık arta ma? - Negızınde basqa zaŋdarda būl turaly aitylmaǧan. Al äkımşılık kodekste «sudianyŋ belsendı rölı» degen jeke bap bar. Būl bap sudiany öz tarapynan däleldemeler jinauǧa, öz tarapynan basqa adamdy şaqyrtuǧa mındetteidı dep aitsaq bolady. Iаǧni, qandai da bır däleldeme qajet bolsa, sudia «sen myna däleldemenı alyp keldıŋ, mynany alyp kelmedıŋ, men osyndai şeşım qabyldadym» dep aitpaidy. Eger sudia myna däleldeme jetkılıktı nemese jetkılıksız dep oilaityn bolsa, ol jerde özınıŋ belsendı rölı bolady. Demek ol kez kelgen däleldemelerdı sūratyp aluǧa qūqyly. Sudianyŋ belsendı rölı būl kodekste naqty anyqtalǧan. Būny jaŋa kodekstıŋ taǧy bır erekşelıgı dep aitsaq bolady. - Būdan basqa sot jüiesınde qandai jaŋalyqtar oryn alyp jatyr? - Aita ketu kerek, biyl jaŋa sottar qūru turaly ökım jariialandy. Ol jerde ne qaralady, olardyŋ erekşelıgı qandai bolady degen saualdardyŋ tuuy zaŋdy. Būl sottarda ekonomikalyq jäne azamattyq sottarda, jalpy iurisdiksiialyq sottarda qaralǧan äkımşılık daular qaralady. Eger azamat memlekettık organnyŋ şeşımımen kelıspeitın bolsa, olar osy sotqa jügıne alady. Säikesınşe memlekettık organ būl kezde sot barysynda öz şeşımınıŋ, iaǧni äreketınıŋ zaŋdylyǧyn däleldei aluy kerek. Al sottyŋ memlekettık organdar keltırgen däleldemelerden bölek qosymşa aqparattar sūratyp, taǧy da dälelder jinauǧa qūqyǧy bar. Demek, būǧan deiın sudia özınıŋ aldyndaǧy dälelder men ıske qatysty materialdarǧa ǧana süiengen bolsa, endı ädıl şeşım üşın jeke zertteu jürgızıp, būrynǧydan belsendı bola alady. Jaŋadan qūrylǧan äkımşılık sot şeşımderınıŋ jüzege asyryluyn qataŋ baqylaidy. Mysaly, jauapkerden sot şeşımın oryndauǧa prosestık mäjbürleu şarasy retınde aqşa öndırıp alu közdelgen. Jauapker sot şeşımın oryndamasa, ol zaŋdy tūlǧa bolsyn, onyŋ ökılı bolsyn, 50-den 100 AEK-ke deiıngı mölşerde aiyppūl töleidı. Atalmyş zaŋnyŋ arqasynda memlekettık organdardyŋ jauapkerşılıgınıŋ artatynyn baiqaǧan şyǧarsyz. - Äŋgımeŋızge raqmet!
Sūhbattasqan: Aqmaral BEREKET,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
