«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالىنىڭ كەزەكتى سۇحباتى ماڭعىستاۋ وبلىسى، تۇپقاراعان اۋداندىق سوتىنىڭ توراعا مىندەتىن اتقارۋشىسى بەگەنوۆ ەدىگە بەرەكەتۇلىمەن بولدى.
- قازىرگى كەزدە سوت جۇيەسىندە، جالپى زاڭدارعا قانداي وزگەرىستەر ەنىپ جاتىر؟ بيىل قر-نىڭ اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكسى قولدانىسقا ەنگىزىلەدى دەگەندى ەستىپ ەدىك.
- ءيا، 1 شىلدەدەن باستاپ قر-نىڭ اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكسى قولدانىسقا ەنەدى. بۇل كودەكستىڭ نەگىزىندە ازاماتتار باسقارۋشىلىق شەشىمدەردى قابىلداۋ پروتسەسىنە بەلسەندى قاتىسا الادى. ايتا كەتەتىن جايت، بۇل - جاڭا ينستيتۋت ەمەس. بىزگە دەيىن بۇل جۇيە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە، ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە قولدانىلىپ كەلدى. جالپى اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكستىڭ ميسسياسى – قاراپايىم ادامدار مەن بيزنەستى مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ ارەكەتسىزدىگى مەن قۇقىعىن ارتىق پايدالانۋدان قورعاۋ بولىپ تابىلادى. ياعني، ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز – قاراپايىم ادامداردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ.
قازىرگى كەزدە اكىمشىلىك ادىلەت قۇرىلىمىندا ءبىرشاما وزگەرىستەر بولايىن دەپ جاتىر. اتاپ ايتاتىن بولساق، بۇعان دەيىنگى «جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ وتىنىشتەرىن قاراۋ ءتارتىبى تۋرالى» جانە «اكىمشىلىك راسىمدەر تۋرالى» زاڭ كۇشتەرىن جويماق. بۇلاردىڭ ورنىنا «اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك» كودەكس قولدانىسقا ەنەدى. ادامدارعا قولايلى بولۋ ماقساتىندا شاعىمدى تومەنگى تۇرعان ورگان ارقىلى جوعارعى تۇرعان ورگانعا بەرۋدىڭ جەڭىل ءتارتىبى بار. اشىپ ايتساق، اكىمشىلىك ورگان شاعىم تۇسكەننەن كەيىن 3 كۇندە قاتەلىكتەرىن جوندەپ، اتالمىش ءىستى جوعارعى تۇرعان ورگانعا جولداماي-اق اكىمشىلىك راسىمگە قاتىسۋشى ءۇشىن قولايلى اكت قابىلداي الادى. بۇل ارقىلى كوپشىلىكتىڭ بۇزىلعان قۇقىعى جىلدام قالپىنا كەلەدى. سونىمەن قاتار ولار ۋاقىتىن دا ۇنەمدەي الادى.
- اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكس تۋرالى تولىق اقپارات بەرە كەتسەڭىز. زاڭنىڭ باعىتى، ماقساتى قانداي؟
- پرەزيدەنت 2020 جىلدىڭ 29 ماۋسىمىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك راسىمدىك-پروتسەستىك كودەكسى» تۋرالى زاڭعا قول قويعان بولاتىن. سوتتىڭ اكىمشىلىك پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ ارىزدارىمەن، ولار ۇسىنعان دالەلدەرمەن، وزگە دە ماتەريالدارىمەن شەكتەلىپ قالمايتىندىعى زاڭدا كورسەتىلگەن. ناقتىلاي ايتار بولساق، سوتتىڭ ءمان-جايدى جان-جاقتى زەرتتەۋگە قۇقىعى بولادى.سونىمەن قاتار وسى زاڭ بويىنشا سۋدياعا جاڭا وكىلەتتىكتەر بەرىلەدى. اتاپ ايتساق، سۋديا اكىمشىلىك ءىستىڭ ناقتى جانە زاڭدى تۇستارىنا جاتاتىن قۇقىقتىق نەگىزدەمەلەر بويىنشا ءوزىنىڭ الدىن الا قۇقىقتىق پىكىرىن ايتۋعا قۇقىلى. الدىڭعى زاڭدا مۇنداي قۇقىق سۋدياعا بەرىلگەن جوق. بۇل – جاڭا زاڭنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى.
بۇلاردان باسقا دا بۇل زاڭدا جاڭاشىلدىقتار بار. سونىڭ ءبىرى - سوتتىڭ قوسىمشا ماتەريالدار مەن دالەلدەمەلەردى جيناي الۋى. ياعني، سوت ءوز باستاماسىمەن نەمەسە اكىمشىلىك پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردىڭ وتىنىشىمەن قوسىمشا ماتەريالدار جيناۋعا قۇقىلى. سونىمەن قاتار اكىمشىلىك سوت ءىسىن جۇرگىزۋ مىندەتتەرىن شەشۋگە باعىتتالعان وزگە دە ارەكەتتەردى جۇزەگە اسىرادى.
ايتا كەتەتىن جايت، زاڭنىڭ باستى ەرەكشەلىگى جاۋاپتى تەك مەملەكەتتىك ورگان بولادى.
ءاربىر ءىستى قارايتىن بەلگىلى ءبىر مەرزىمدىك شەك بولادى. سايكەسىنشە سول مەرزىم بۇل كودەكستە دە كورسەتىلگەن. الايدا مۇندا «اقىلعا قونىمدى مەرزىم» دەگەن جاڭا تۇسىنىك بار. ول قانداي مەرزىم دەگەن سۇراق تۋىنداۋى زاڭدى. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل كودەكس بويىنشا ءىستى قاراۋ مەرزىمى 3 ايدان اسپاۋى كەرەك. وسى 3 اي «اقىلعا قونىمدى مەرزىم» بولىپ ەسەپتەلەدى. ال ەگەر ءىس قيىن ءارى كۇردەلى بولاتىن بولسا، وندا ءىستى قارايتىن سوت ءوزىنىڭ ۇيعارىمىمەن بۇل مەرزىمدى ۇزارتا الادى. ول بۇل مەرزىمدى تاعى 3 ايعا دەيىن سوزۋعا قۇقىلى. ەستە ساقتاۋ كەرەك، بارلىق ىستەر بۇلاي سوزىلمايدى.
- كودەكس قابىلدانعاننان سوڭ قانداي وزگەرىستەر بولادى؟
- العاشقىسى - ازاماتتارعا باسقارۋشىلىق شەشىمدەردى قابىلداۋ پروتسەسىنە بەلسەندى قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كەپىلدىكتەر جيىنتىعىن بەكىتۋ. ەكىنشىسى - جوعارى تۇرعان ورگان مەن سوتتا بيلىك ورگاندارى داۋلاردى قاراۋ كەزىندە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋدىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرىن بەلگىلەۋ.
بۇل كودەكس ەكى بولىكتەن تۇرادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى - اكىمشىلىك راسىمدەر، ال ەكىنشىسى سوت ءۇردىسىن قاداعالاپ، جۇرگىزۋ. ەلىمىزدە ادامدار كەي جاعدايدا جاريا-قۇقىقتىق داۋلاردىڭ كەزىندە بيلىك ورگاندارىنىڭ شەشىمدەرى مەن ارەكەتتەرىنە قاتىستى شاعىم ءتۇسىرىپ جاتادى. سونداي كەزەڭدەردە ولاردىڭ كوبى تەڭسىزدىككە تاپ بولادى. ال جاڭا زاڭ سول قيىندىقتاردى شەشۋگە كومەكتەسىپ، الدىن الادى.
- بۇل زاڭنىڭ ماقساتى قاراپايىم ادامدار مەن بيزنەستى قورعاۋ دەدىڭىز. كودەكس جالپى بيزنەسكە نە ۇسىنا الادى؟
اتاپ ايتاتىن بولساق:
- تۇلعالاردىڭ (جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار) قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىنەن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ.
- اكىمشىلىك ادىلەت ورگانىندا شاعىمدى قاراۋ ناتيجەسىنە شاعىمدانۋ. بۇل سوت ورگاندارىنىڭ پروتسەستى جۇرگىزۋدىڭ تۇبەگەيدى جاڭا ءادىسى.
- سوتتىڭ بەلسەندى ءرولى – اكىمشىلىك پروتسەستىڭ ازاماتتىق پروتسەستەن ماڭىزدى ايىرماشىلىعىنىڭ ءبىرى. سوت دالەلدەردى جيناۋ بويىنشا باستامانى كوتەرەدى، بارلىق قاجەتتى قۇجاتتاردى ارىز بەرۋشىدەن ەمەس، مەملەكەتتىك ورگانداردان تالاپ ەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى.
- دالەلدەۋ جۇكتەمەسى اكىمشىلىك اكتىنى قابىلدايتىن اكىمشىلىك ورگانعا سالىنادى.
- بۇل كودەكس بويىنشا قانداي ساناتتاعى ىستەر قارالادى؟
- ادامنىڭ بوستاندىعىن قورعاۋعا باعىتتالعان بۇل كودەكس بويىنشا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالارعا قاتىستى ىستەر قارالادى. ياعني، بەلگىلى ءبىر ىسكە مەملەكەتتىك ورگاندار نەمەسە تۇلعالار جاۋاپتى بولعان جاعدايدا، ول ىستەر اكىمشىلىك سوتتار تاراپىنان قارالاتىن بولادى. بۇل جەردەگى ەرەكشەلىك - تالاپ قويۋشى رەتىندە مەملەكەتتىك ورگان ەمەس، جەكە كاسىپكەر جانە جەكە تۇلعا عانا بولادى. ياعني، جەكە تۇلعانىڭ نەمەسە جەكە كاسىپكەردىڭ قۇقىعى اكىمشىلىك سوتتاردا قورعالادى.
سونىمەن قاتار مۇندا تالاپ، ارىزدار قارالاتىن بولادى. بۇل داۋ ايتۋ تۋرالى تالاپ ارىز، مەملەكەتتىك ورگانداعى لاۋازىمدى تۇلعانى ماجبۇرلەۋ، ارەكەت جاساۋدى، سونىمەن قاتار ونىڭ ءىس-ارەكەتىن زاڭسىز دەپ تانۋ تۋرالى ءتورت باعىتتا ءوربيدى.
- سوتقا مەملەكەتتىك ورگاننىڭ وكىلىن ەمەس، باسشىسىن قاتىسۋعا مىندەتتەي الامىز با؟ ەگەر سۇرانىس ورىندالماسا نە بولادى؟
- اكىمشىلىك كودەكستە كوزدەلگەن ءارتۇرلى جاۋاپكەرشىلىكتەر بار. سونىڭ ءبىرى اقشالاي ايىپپۇل سالۋ. ەگەر سوتقا مەملەكەتتىك ورگاننىڭ باسشىسى كەلمەگەن جاعدايدا وسى جازا قولدانىلۋى مۇمكىن. نەگىزىندە سوتقا قاتىسۋ قاجەت بولعان جاعدايدا ولار قاتىسۋعا مىندەتتى. بۇدان باسقا دا اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتەر كوزدەلگەن.
- بۇل پروتسەسستە سۋديانىڭ ءرولى قانداي بولادى؟ بەلسەندىلىك ارتا ما؟
- نەگىزىندە باسقا زاڭداردا بۇل تۋرالى ايتىلماعان. ال اكىمشىلىك كودەكستە «سۋديانىڭ بەلسەندى ءرولى» دەگەن جەكە باپ بار. بۇل باپ سۋديانى ءوز تاراپىنان دالەلدەمەلەر جيناۋعا، ءوز تاراپىنان باسقا ادامدى شاقىرتۋعا مىندەتتەيدى دەپ ايتساق بولادى. ياعني، قانداي دا ءبىر دالەلدەمە قاجەت بولسا، سۋديا «سەن مىنا دالەلدەمەنى الىپ كەلدىڭ، مىنانى الىپ كەلمەدىڭ، مەن وسىنداي شەشىم قابىلدادىم» دەپ ايتپايدى. ەگەر سۋديا مىنا دالەلدەمە جەتكىلىكتى نەمەسە جەتكىلىكسىز دەپ ويلايتىن بولسا، ول جەردە ءوزىنىڭ بەلسەندى ءرولى بولادى. دەمەك ول كەز كەلگەن دالەلدەمەلەردى سۇراتىپ الۋعا قۇقىلى. سۋديانىڭ بەلسەندى ءرولى بۇل كودەكستە ناقتى انىقتالعان. بۇنى جاڭا كودەكستىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى دەپ ايتساق بولادى.
- بۇدان باسقا سوت جۇيەسىندە قانداي جاڭالىقتار ورىن الىپ جاتىر؟
- ايتا كەتۋ كەرەك، بيىل جاڭا سوتتار قۇرۋ تۋرالى وكىم جاريالاندى. ول جەردە نە قارالادى، ولاردىڭ ەرەكشەلىگى قانداي بولادى دەگەن ساۋالداردىڭ تۋى زاڭدى. بۇل سوتتاردا ەكونوميكالىق جانە ازاماتتىق سوتتاردا، جالپى يۋريسديكتسيالىق سوتتاردا قارالعان اكىمشىلىك داۋلار قارالادى.
ەگەر ازامات مەملەكەتتىك ورگاننىڭ شەشىمىمەن كەلىسپەيتىن بولسا، ولار وسى سوتقا جۇگىنە الادى. سايكەسىنشە مەملەكەتتىك ورگان بۇل كەزدە سوت بارىسىندا ءوز شەشىمىنىڭ، ياعني ارەكەتىنىڭ زاڭدىلىعىن دالەلدەي الۋى كەرەك. ال سوتتىڭ مەملەكەتتىك ورگاندار كەلتىرگەن دالەلدەمەلەردەن بولەك قوسىمشا اقپاراتتار سۇراتىپ، تاعى دا دالەلدەر جيناۋعا قۇقىعى بار. دەمەك، بۇعان دەيىن سۋديا ءوزىنىڭ الدىنداعى دالەلدەر مەن ىسكە قاتىستى ماتەريالدارعا عانا سۇيەنگەن بولسا، ەندى ءادىل شەشىم ءۇشىن جەكە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، بۇرىنعىدان بەلسەندى بولا الادى. جاڭادان قۇرىلعان اكىمشىلىك سوت شەشىمدەرىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن قاتاڭ باقىلايدى. مىسالى، جاۋاپكەردەن سوت شەشىمىن ورىنداۋعا پروتسەستىك ماجبۇرلەۋ شاراسى رەتىندە اقشا ءوندىرىپ الۋ كوزدەلگەن. جاۋاپكەر سوت شەشىمىن ورىنداماسا، ول زاڭدى تۇلعا بولسىن، ونىڭ وكىلى بولسىن، 50-دەن 100 اەك-كە دەيىنگى مولشەردە ايىپپۇل تولەيدى. اتالمىش زاڭنىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ارتاتىنىن بايقاعان شىعارسىز.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان: اقمارال بەرەكەت،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
