1958 jyly Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Diuk universitetınıŋ baspasynan «The Oral art and Literature of the Kazakhs Of Russian Central Asia» («Reseige qarasty Ortalyq Aziia qazaqtarynyŋ auyzekı söz önerı men ädebietı») degen kıtap jaryq kördı. Būl zertteu eŋbektıŋ avtory – AQŞ-tyŋ slaviantanuşy jäne semiotik ǧalymy Tomas Gustav Vinner. Atalǧan kıtapta qazaq ädebietınıŋ auyzekı nūsqalarynan bastap ötken ǧasyrdyŋ eluınşı jyldarynyŋ orta şenıne deiıngı şyǧarmalarǧa jan-jaqty taldau jasaldy. Amerikalyq ǧalym söz önerımızdıŋ jädıgerlıkterın belgılı bır taqyryptar aiasynda zerdelep qana qoimaidy, onyŋ özındık erekşelıgın de atap körsetedı. Avtor batyrlar jyrlary men ertegıler, aqyn-jyraular mūralary, zar zaman aqyndarynyŋ öleŋ-jyrlary jönındegı oilaryn aitady. Ädebietımızdıŋ tarihyna qatysty naqty közqarasyn bıldıredı. Kıtabynyŋ alǧy sözınde ǧalymnyŋ özı:(Osydan alpys bes jyl būryn Soltüstık Karolina ştatynda jaryq körgen bır ǧylymi eŋbek turaly)
«Ainalymǧa qosylatyn barlyq tüpnūsqa tuyndylar mūqiiat tekserıldı, bıraq osy eŋbek jazylyp jatqan uaqytta Keŋester Odaǧynyŋ özınde jan-jaqty zertteu jürgızuge mümkınşılık bolmady. Sol sebeptı menıŋ qazaq ädebietı men söz önerınıŋ özındık estetikalyq qūndylyqtary turaly qandai da bolsyn, kesımdı pıkır aita alamyn degen oiym joq. Odan görı men äleumettık közqarasqa den qoidym», – dep atap körsetedı.Mūhtar Äuezovtıŋ «Amerika äserlerı» atty ocherkınde sol tūsta Kolumbiia universitetınde qazaqtyŋ batyrlyq jyrlary jäne olardyŋ özge epostarmen jalǧasy turaly magistrlık dissertasiia qorǧalǧany jönınde baiandalǧan. Bızdıŋ topşylauymyzşa, būl zertteudıŋ Vinner eŋbegıne qatysy boluy äbden mümkın. Bırınşıden, avtor kıtabynyŋ jaryq körgen uaqyty Mūhaŋ aitqan mezgılmen tūspa-tūs keledı. Ekınşıden, Vinner atalǧan kıtabynyŋ alǧy sözınde ūstazy, Kolumbiia universitetınıŋ slavian tılderı jäne ädebietı kafedrasynyŋ professory Ernest Dj. Simmonsqa alǧys aitady. Üşınşıden, Mūhaŋnyŋ AQŞ-qa saparynan ekı jyl būryn sol elde jaryq körgen qazaq ädebietıne qatysty būl eŋbek onyŋ nazaryna tüspeuı mümkın emes. Avtordyŋ aituynşa, zertteu 1947-1948 jyldary oilastyrylyp, Amerika ǧylymi qoǧamdary keŋesınıŋ ekı märte järdemınıŋ arqasynda jüzege asyrylǧan. Ǧalymnyŋ Europadaǧy ızdenısterıne Ford qory kömegın tigızgen. Qazaq halqynyŋ ädebietıne sonşa qūmartyp, arnaiy kıtap jazǧan Tomas Gustav Vinner degen kım edı? Ol 1917 jyly 3 mamyrda Pragada düniege kelgen. 2004 jyly 20 säuırde Amerika Qūrama Ştattarynyŋ Massachusets ştatynda, Kembridj qalasynda qaitys boldy. Ol – sondai-aq, Lev Tolstoi, İvan Turgenov jäne Anton Chehov şyǧarmalaryn jan-jaqty zerttegen ǧalym. Vinnerdıŋ «Tolstoidyŋ Iаsnaia Polianadaǧy şäkırtterınıŋ şyǧarmaşylyq jūmystary», «Chehov jäne onyŋ prozasy», «Chehovtyŋ «Şaǧalasy» jäne Şekspirdıŋ «Gamletı», taǧy basqa ǧylymi monografiialyq eŋbekterı jaryq körgen. Jalpy, onyŋ ǧylymi eŋbekterı 6 tılde jariialanǧan. Braun universitetınde Amerikadaǧy tūŋǧyş semiotika ortalyǧyn aşqan.
Ol 1950 jyly Kolumbiia universitetınde «Qazan töŋkerısınıŋ erekşe yqpaly aiasyndaǧy qazaqtyŋ auyzekı söz önerı men ädebietı» (Kazakh oral art and literature, with special emphasis on the impact of the October Revolution) degen taqyrypta dissertasiia qorǧap, PhD därejesın ielengen. Būl zertteu 1951 jyly baspadan şyqqan.
Tomas Gustav Vinnerdıŋ «Reseige qarasty Ortalyq Aziia qazaqtarynyŋ auyzekı söz önerı men ädebietı» atty kıtaby 1958-2002 jyldar aralyǧynda 17 ret qaita basylǧan. Demek, būl kıtapqa ünemı sūranys boldy degen söz. Sondai-aq ǧalymnyŋ osy eŋbegı WorldCat jüiesıne kıretın älemnıŋ 421 kıtaphanasynda saqtauly. Osydan-aq amerikalyq zertteuşınıŋ qazaq ädebietınıŋ qūndylyqtaryn dünie jüzıne tanytuǧa qanşalyqty üles qosqanyn baǧamdai berıŋız. Bız, osy joldardyŋ avtorlary, 1995 jyly AQŞ-taǧy Oklahoma memlekettık universitetıne taǧylymdamadan ötuge barǧan saparymyzda oqu ornynyŋ kıtaphanasynan atalǧan kıtapty ızdep tauyp, köşırmesın elge alyp keldık. Bıraq ol kezde avtor turaly mälımetter joqtyŋ qasy bolatyn. Al onyŋ sol tūsta közı tırı ekendıgınen mülde beihabar-tūǧynbyz. Bılgenımızde ädebietımızdı zerttegen amerikalyq ǧalymmen bailanys ornatuǧa äbden bolar edı. Tomas Gustav Vinner zertteuınıŋ bır bölıgı Abai Qūnanbaiūly şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan. Jer tübınde jürıp bızdıŋ ädebietımızdıŋ joq-jıtıgın tügeldegen AQŞ ǧalymy Abaidyŋ qazaqtyŋ bas aqyny ekenın jan-jüregımen sezıne bılgenge ūqsaidy. Ol aqyn mūrasynyŋ ūlt mūratymen sabaqtas tūstaryna airyqşa köŋıl böledı. Dästürlı äleumettık tanymnyŋ aiasynda taldau jasap otyrsa da, ūly oişyldyŋ ışkı älemıne üŋıluge tyrysady. Ǧalym Abaidyŋ öleŋderı men qara sözderın orys tılındegı audarmasy arqyly tüsınıp-tüisınedı. Soǧan qaramastan, dala danyşpanynyŋ el taǧdyry, ūlt bolmysy turasyndaǧy oilaryn öz halqyna qapysyz jetkızedı. Būl zertteudıŋ ötken ǧasyrdyŋ orta tūsynda mūhittyŋ arǧy betınde basylyp şyǧuyn qazaq ädebietınıŋ özge de qūndylyqtarymen qatar, Abaidyŋ da AQŞ-ta ardaqtaluynyŋ körınısı deuge bolar. Ǧylymi eŋbektıŋ osy üzındısın aǧylşyn tılınen audaryp, oqyrmanǧa ūsynyp otyrmyz.Amantai ŞÄRIP, Bauyrjan OMARŪLY
* * *
Tomas Gustav VİNNER
ÜŞ DÄSTÜRDI ŪŞTASTYRǦAN
Qazırgı künı qazaqtyŋ ötken ǧasyrdaǧy asa ūly oişyl kösemı retınde tanylyp otyrǧan Abai Qūnanbaevtyŋ aldynda öz halqyna batystyŋ ılım-bılımı men ädebietın jetkızu ǧana emes, sonymen bırge el-jūrtyna sol batys mädenietınıŋ özge de qyrlary men syrlaryn tanystyru ısıne jete köŋıl bölu mındetı tūrdy. Abai öz elıne oqu-aǧartudyŋ ǧana emes, sondai-aq keŋ auqymdy äleumettık jaŋǧyrtudyŋ jäne halyq mädenietındegı baǧzy közqarastardy qaita baǧdarlaudyŋ qajettıgın tüsındı. Ol bara-bara öz zamanyndaǧy batysşyl ziialylardyŋ moiyndalǧan köşbasşysyna ainaldy. Abai düniege kelerden az ǧana uaqyt būryn Resei bilıgın qabyldaǧan köşpelı tobyqty ruynan şyqqan yqpaldy kısınıŋ ūly edı. Semeidegı mūsylman mektebıne (medresege) oquǧa tüsken onyŋ şyǧys ädebietıne ynta-yqylasynyŋ erterek oianuyna arab jäne parsy därısterı äser ettı. Keiınırek ol orys mektebıne auysyp, onda alǧaşqy poeziialyq tuyndylaryn jazuǧa talpynys jasady. Mūndaǧy oquy onyŋ äke mūragerı retınde tärbieden ötu üşın şaŋyraǧyna qaita şaqyryluyna bailanysty üzılıp qaldy. Al būl Abaidy öz äkesınıŋ bilep-tösteuşılık yŋǧaiyndaǧy pıkırlerıne qarsy kürdelı qaqtyǧysqa ūşyratyp, sol şielenıs onyŋ keiıngı şyǧarmalary men qazaq qoǧamyna degen synşyldyǧyna zor äserın tigızdı. Jiyrma segız jasqa kelgen Abai öz otbasynan oqşaulanyp, orys mädenietın qaita zertteuge kırıstı. Sol kezdegı aldyŋǧy qatarly qazaq oişyldarynyŋ ortaşa bılımımen salystyryp qaraǧanda, Abaidyŋ bılımı äldeqaida keŋ auqymdy jäne jan-jaqty bolatyn. Ol Şyǧys ädebietınen, atap aitqanda, arab, parsy jäne şaǧatai poeziiasynan jaqsy habardar edı. Ol Firdousi, Nizami, Nauai, Babyr jäne Hafiz sekıldı klassikterdı tereŋ tanydy ärı özınıŋ alǧaşqy öleŋderın osy körkemsöz şeberlerıne elıktep jazdy. Ol Tabaridıŋ, Raşid-ad-dinnıŋ, Babyrdyŋ jäne Äbılǧazynyŋ tarihi eŋbekterın zerttedı, sonymen bırge islam dının jetık meŋgerdı. Mūnymen qatar, ol Resei ädebietı men qoǧamdyq oiyn da molynan igerdı. Ol E.P.Mihaelis, Severin Gross, Nifont Dolgopolov jäne Leontev siiaqty jer audarylǧan revoliusionerlermen jaqyn dos boldy, būl tamyr-tanystyq onyŋ orys pen batys mädenietın zerdeleuıne erekşe qozǧau saldy. Ol Puşkinnıŋ, Lermontovtyŋ, Krylovtyŋ, Nekrasovtyŋ, Saltykov-Şedrinnıŋ, Tolstoidyŋ tuyndylaryn, sondai-aq Belinskiidıŋ, Dobroliubovtıŋ, Chernyşevskiidıŋ jäne Gersennıŋ äleumettık-syni jazbalaryn qūmarta oqydy; uaqyt öte kele Lermontovtyŋ, Puşkinnıŋ jäne Krylovtyŋ keibır şyǧarmalaryn özınıŋ ana tılıne audardy. Getenıŋ, Geinenıŋ, Baironnyŋ öleŋderımen, klassikalyq grek ädebietımen jäne batys oişyldarynyŋ, onyŋ ışınde Darvinnıŋ, Spenserdıŋ, Spinozanyŋ eŋbekterımen orysşa audarmalary arqyly tanysty. Gete men Baironnyŋ poeziialyq şyǧarmalaryn orysşa audarmalarynyŋ negızınde qazaq tılıne tūŋǧyş tärjımalaǧan da Abai edı. Qazaq, islam jäne batys mädenietınen bılımdarlyǧy Abaidyŋ şabytyna şabyt qosty, sondai-aq ol öz şyǧarmalarynda osy üş dästürdı ūştastyruǧa ūmtyldy. Onyŋ qadır-qasietı tek liberaldyq-aǧartuşylyq közqarasynan jäne keŋ örıstı qarymdylyǧynan ǧana emes, sonymen bırge ötkır synşyldyq qabıletınen de bılındı. Abaidyŋ şyǧarmalary qazaq ömırınıŋ barlyq salasyn qamtydy; onyŋ didaktikalyq prozalyq tuyndylarynan bastap lirikalyq jäne romantikalyq poeziiasyna deiın aluan türlı reŋk pen boiauǧa toly. Zorlyq-zombylyqtyŋ, ädıletsızdıktıŋ nemese nadandyqtyŋ bırde-bır körınısı onyŋ nazarynan qaǧys qalmaǧan. Ol ärı aǧartuşy, ärı gumanist ärı pälsapaşyl internasionalist boluymen qatar, aqyn, prozaşy ärı audarmaşy retınde de tanyldy. Onyŋ aşyqtan-aşyq «batysşyl» boluy öz zamany üşın öte maŋyzdy edı, sebebı būl kezde dala törınde syŋarjaq ūltşyldyq beleŋ alyp, islamşyldyq pen türıkşıldıkke tabandy baǧyt ūstaldy. Adam aqylynyŋ quatyna degen gumanistık senım – Abaidyŋ ömırı men şyǧarmalaryna tırek bolǧan negızgı filosofiialyq qainar; osyndai közqarasqa süiene otyryp, bız onyŋ qazaq mädenietıne qosqan basty jetıstıkterın baǧalauymyz kerek. Abai jas kezınde arab-parsy ädebietınıŋ tegeurındı yqpalyna ūşyrap, onyŋ bastapqy öleŋderınde şyǧys körkemsözın madaqtau boi körsettı. 1858 jyly ol islam poeziiasy turaly bylai dep jyrlady: İüzi – rauşan, közı – gäuhar, Läǧildek bet üşı ähmär, Tamaǧi qardan äm bihtar, Qaşyŋ qūdret, qoli şigä. ......................................... Mübäda olsa ol bır käz, Tamaşa qylsa iuzmä-iuz. Ketıp quat, iūmylyp köz, Boiyŋ sal-sal bola nigä? Bıraq eseigen şaǧynda Abai şyǧystaǧy ūstazdarynan, islam klassikterınen jäne özınıŋ jas kezındegı sekıldı, şyǧystyŋ köbıne dıni taqyryptaǧy, pışını tym äşekeilı, tılı metaforalyq oralymdarǧa toly poeziiasyna közsız elıktegen qazaq aqyndarynan sanaly türde syrt ainaldy. Söz aittym «Äzıret Älı», «aidaharsyz», Mūnda joq «altyn iek, sary-ala qyz». (1889 jyl). İslam şyǧarmalarynyŋ mistikalyq mazmūny men islamnyŋ dogmalyq ılımı bara-bara oǧan jat bola bastady, onyŋ dınşıldıgı tek adamnyŋ mınez-qūlqyn jetıldıru mäselesıne bailanysty ǧana körınıs tapty. Degenmen, ol şyǧys mädenietın bärıbır ünemı joǧary baǧalaumen boldy, keiınırek özınıŋ şyǧarmaşylyq qyzmetı arqyly ol qazaqtardyŋ ruhani kökjiegıne Şyǧystan arabtyŋ «Myŋ bır tün» hikaiasynyŋ, parsynyŋ «Şahnama» eposynyŋ ülgılerın, sondai-aq parsy jäne türkı halyqtarynyŋ köptegen folklorlyq jädıgerlıkterın engızdı. Abai oişyldyǧyna islam mädenietınen görı, öz elınıŋ mädeni mūrasy, sondai-aq, orys jäne batys aǧartuşylyǧy basymyraq yqpal ettı. Özınıŋ töl mädeni mūrasyn baǧalai bılgen ärı onyŋ tar auqymda şektelıp qalǧanyn körgısı kelmegen ol şyn mänınde reformator boldy jäne batystyŋ oi qazynasyn tuǧan jūrtynyŋ mädenietımen toǧystyrudy qalady. Äitse de, ol Reseidıŋ bükıl ozbyrlyq saiasatyn jäne orystardyŋ öz ūltyn saiasi ärı mädeni täuelsızdıkten aiyruǧa ūmtylysyn aiausyz synap otyrdy. Abai özınıŋ äuelgı öleŋderınde qazaq tūrmysy jönınde köbırek tolǧanyp, zor män berdı. Bıraq onyŋ sol tuyndylarynyŋ özınde qazaqtyŋ auyzşa poeziiasyna tän dästürlı şeşendık mänerdıŋ nemese qazaq folkloryndaǧy daǧdyly taqyryp jelılerı belgılerınıŋ az ekendıgı aŋǧarylady. 1887 jyly jazylǧan baǧdarlamalyq öleŋınde («Öleŋ – sözdıŋ patşasy, söz sarasy») Abai aqyndyqqa bailanysty közqarasyn bylai bıldıredı: Eskı bişe otyrman bos maqaldap, Eskı aqynşa mal üşın tūrman zarlap. Söz tüzeldı, tyŋdauşy, sen de tüzel, Senderge de keleiın endı aiaŋdap. Abai qazaqtyŋ sözdık qory men dästürlı tanymdyq jüiesın tübegeilı özgerıske ūşyratyp qana qoiǧan joq, sonymen bırge ol nadandyq, paraqorlyq, jatypışerlık, äielderdıŋ jaǧdaiy, dıni şala sauattylyqtyŋ ziiany sekıldı mäselelerdı qozǧaǧan problemaşyl ädebiettı qatarǧa qosty. Altynsarinmen ündestık tapqan Abaidyŋ keŋ auqymda jappai bılım beru arqyly öz halqyna batys aǧartuşylyǧynyŋ jemısterın jetkızsem degen ūly ūmtylysy onyŋ köptegen eŋbegınde, atap aitqanda, öz oqyrmandarymen pälsapalyq sūhbat türınde baiandalatyn prozalyq şyǧarmasynda, iaǧni «Ǧaqliiasynda» körınıs bergen: «Mūnyŋ bärı – jan qūmary, bılsem eken, körsem eken, üirensem eken degen. Dünienıŋ körıngen häm körınbegen syryn tügeldep, eŋ bolmasa, denelep bılmese, adamdyqtyŋ orny bolmaidy. Ony bılmegen soŋ, ol jan adam jany bolmai, haiuan jany bolady» (1891 jyl). Abai öz halqyna bılım beru jolyndaǧy ızdenısterdıŋ barysynda, aqynnyŋ äleumettık rölın qazaq dalasy aqyndarynyŋ arasynda bırınşı bolyp tüsındı. Būl myna joldardan aiqyn körınedı:Men jazbaimyn öleŋdı ermek üşın, Joq-bardy, ertegını termek üşın. Kökıregı sezımdı, tılı oramdy, Jazdym ülgı jastarǧa bermek üşın. Būl sözdı tasyr ūqpas, talapty ūǧar, Köŋılınıŋ közı aşyq, sergek üşın. Tüzu kel, qisyq-qyŋyr, qyryn kelmei, Syrtyn tanyp ıs bıtpes, syryn körmei. Şu degende qūlaǧyŋ tosaŋsidy, Ösken soŋ mūndai sözdı būryn körmei. Taŋ qalamyn aldyŋǧy aitqandy ūqpai, Jäne aita ber, – deidı jūrt tynym bermei.Aqynnyŋ rölıne bailanysty osyǧan ūqsas oidy ol basqa bır tūsta da aitqan: Maqsūtym – tıl ūstartyp, öner şaşpaq, Nadannyŋ közın qoiyp, köŋılın aşpaq. Bılım men ǧylym jalpy jūrtqa, tıptı onyŋ aldynda Altynsarin aitqandai, äielderge deiın sıŋırıluı kerek. Abai «etınen ötken, süiegıne jetken, atadan miras alǧan, ananyŋ sütımenen bıtken nadandyq äldeqaşan adamşylyqtan ketırgen» qazaqtar özderın-özderı tügeldei sol nadandyqtan tazartpaiynşa, ūltty aman alyp qaludyŋ jolyn taba almaityndyǧy jönınde jazdy. Abai öz halqyna künderdıŋ künınde qazaqtyŋ mädeni ortasyna batys mädenietı men örkenietın engızu mümkındıgı jäne qajettılıgı bolatyndyǧyn, sondai-aq qazaqtyŋ mädeni mūrasyn saqtau kerektıgın basa aitty: «Balalardy oqytqan da jaqsy, bıraq qūlşylyq qylarlyq qana, türkı tanyrlyq qana taza oqytsa bolady... Orysşa oqu kerek, hikmet te, mal da, öner de, ǧylym da – bärı orysta tūr. Zararynan qaşyq boluǧa, paidasyna ortaq boluǧa tılın, oquyn, ǧylymyn bılmek kerek. Onyŋ üşın olar dünienıŋ tılın bıldı, mūndai boldy. Sen onyŋ tılın bılseŋ, kökırek közıŋ aşylady. Ärbıreudıŋ tılın, önerın bılgen kısı sonymen bırdeilık daǧuasyna kıredı, asa arsyzdana jalynbaidy... Orystyŋ ǧylymy, önerı – dünienıŋ kıltı, ony bılgenge dünie arzanyraq tüsedı». Öz halqynyŋ köpşılık bölıgınıŋ töl mädeni mūrasynyŋ asyldaryn ūmyta bastaǧanyna jäne orys basqynşylarynyŋ yŋǧaiyna jyǧyluǧa bet alǧanyna Abaidyŋ jany küizeldı. Ol Resei äkımşılıgı üşın jaily tılmaştar men jandaişaptar daiarlauǧa ǧana jetkılıktı mölşerde azdap sauat aştyratyn orysşa bılım beru ısınıŋ syŋarjaqtyǧyn synady. Ol köbıne-köp balalardy orys mektebıne berudıŋ bırden-bır sebebı – keiınırek ata-analar öz perzentterınıŋ järdemı arqyly jer dauyna bailanysty, kei jaǧdaida ǧana bolmasa, ömırı bıtpeitın zaŋ salasyndaǧy talas-tartystardyŋ kezınde iemdenuge tiıstı dünie-mülık bailyǧyn közdeuşılıkte jatqandyǧyn tüsındı. «İnternatta oqyp jür» atty öleŋınde (1886 jyl) ol osyndai oqudan tülegen balanyŋ beinesın bylaişa sipattaidy: Ynsapsyzǧa ne kerek, Istıŋ aq pen qarasy. Nan tappaimyz demeidı, Bülınse eldıŋ arasy. Būǧan qosa ol: Oiynda joq bırınıŋ Saltykov pen Tolstoi, Iа tılmaş, ia advokat, Bolsam degen bärınde oi, Köŋılınde joq sanasy, – dep qamyqty. Jastardy bılım jolyndaǧy keleŋsızdıkterden şyn saqtandyra otyryp, ar-abyroidy tökpeuge ündegen ol bylaişa aqyl-keŋes berdı: Paida oilama, ar oila, Talap qyl artyq bıluge. Artyq ǧylym kıtapta, Erınbei oqyp köruge. Voennyi qyzmet ızdeme, Oqaly kiım kiiuge. Bos maqtanǧa salynyp, Beker kökırek keruge. Qyzmet qylma oiazǧa, Janbai jatyp sönuge... «Talapty erge nūr jauar», Jürıp ömır süruge. Resei äkımşılıgınde qyzmet ısteitın jäne ömırdegı qadır-qasiet ataulydan jūrdai bolǧan mūndai qazaqtarǧa qatysty Abaidyŋ kekesını myna joldarda aşy mysqyl türınde körınıs tapqan: «Bailar, olar özderı de bır kün bolsa da, däulet qonyp, dünienıŋ jarymy basynda tūr. Özınde joqty malymenen satyp alady. Köŋılderı kökte, közderı aspanda, adaldyq, adamdyq, aqyl, ǧylym, bılım – eşnärse maldan qymbat demeidı. Mal bolsa, qūdai taǧalany da paralap alsa bolady deidı. Onyŋ dını, qūdaiy, halqy, jūrty, bılımı, ūiaty, ary, jaqyny – bärı mal». Abaidyŋ kemeldengen poeziiasynda onyŋ öz halqynyŋ basyna töngen bülınşılıktı tereŋ sezınuınen tuǧan kürsınıs bar. Būl, mysaly, «Qalyŋ elım, qazaǧym...» öleŋınde (1886) aiqyn belgı beredı: Qalyŋ elım, qazaǧym, qairan jūrtym, Ūstarasyz auzyŋa tüstı mūrtyŋ. Jaqsy menen jamandy aiyrmadyŋ, Bırı qan, bırı mai bop endı ekı ūrtyŋ. Mūndai tüsınıkter qoǧamdyq problemalardyŋ aldynda därmensız bolǧan ılgerıdegı zar zaman mektebınıŋ ökılderınen qalǧan edı. Abai bolsa qazaqtardy ärı qarai ıs-äreketke jäne tözımdılıkke şaqyrdy: Oŋalmai boida jürse osy qyrtyŋ, Är jerde-aq jazylmai ma, janym, tyrqyŋ? Qai jerıŋnen köŋılge quat qyldyq, Qyr artylmas bolǧan soŋ, mınse qyrqyŋ? Tiianaqsyz, bailausyz baiǧūs qylpyŋ, Ne tüser qūr külkıden jyrtyŋ-jyrtyŋ... Abaidyŋ orysşadan audarǧan dünielerı – qazaq mädenietıne qosylǧan ǧajaiyp ärı qūndy qazyna. Ol qazaqtyŋ mädeni ūǧymyna jaqyn taqyryptaǧy şyǧarmalardy qaita söiletuge jäne qaita tüsındıruge oqtyn-oqtyn talpynys jasap, aluan därejedegı tabysqa qol jetkızdı. Krylovtan jasaǧan audarmalarynda qazaqtyŋ mädeni ortasyna jetuı jeŋılırek boluy üşın ol mysaldardyŋ aqylgöilık tüiınderın jiı özgertıp otyrǧan. Onyŋ Puşkinnıŋ «Evgenii Onegin» şyǧarmasyn audaruy – aitarlyqtai keremet oqiǧa. 1887 jyldan bastap Puşkinnıŋ jäne onyŋ keiıpkerlerı Onegin men Tatiananyŋ esımderı Abaidyŋ audarmalary arqyly bükıl Qazaqstanǧa tanyldy. Abai – tek söz şeberı ǧana emes, sonymen bırge qazaq muzykasynan tereŋ tüsınıgı bar sazger bolǧandyqtan, köptegen audarmalaryn änge köşırdı jäne ol änder sal-serılerdıŋ oryndauy arqyly keŋınen taralyp kettı. Būlardyŋ ışınde, bälkım, eŋ keŋınen taralǧany Tatiananyŋ Oneginge jazǧan hatynyŋ än-audarmasy bolar. Sonymen bırge, Abai Lermontovtyŋ poeziiasynan da ülken şabyt tapty. Seksenınşı jyldardyŋ ortasynan bylai qarai Abai Lermontovtyŋ poeziiasyn audarumen tynymsyz şūǧyldandy. Onyŋ orys poeziiasynan jasaǧan barlyq audarmalarynyŋ jartysynan köbı derlık Lermontovtan alynǧan. Būǧan qosymşa Abai poeziiasynyŋ ülken bır bölıgı Lermontov saryndaryna tıkelei beiımdeuden tuǧan nemese ūly orys aqynynyŋ küştı yqpaly arqyly özındık örnegın tapqan dünielerdı qamtidy. Abai şyǧarmalarynyŋ qazaqşa tolyq jinaǧynda qazaq aqyny audarǧan Lermontov öleŋderınıŋ jiyrma ekı atauy kezıgedı jäne olardyŋ qataryna «Borodino», «İ skuchno, i grustno» («Äm jabyqtym»), «Ne ver sebe» («Özıŋe senbe»), «Plennyi gusar» («Tūtqyndaǧy batyr»), «Duma» («Oi»), «V albom» («Albomǧa»), «Kinjal», («Qanjar»), «Vyhoju odin ia na dorogu» («Jolǧa şyqtym») sekıldı belgılı öleŋderımen bırge, Lermontovtyŋ «Demon» («Şaitan»), «İzmail-bei» jäne «Vadim» tärızdı keibır ūzaq poemalarynan jasalǧan üzık-üzık audarmalar kıredı. Sondai-aq Lermontovtyŋ batys poeziiasynan alyp orysşa söiletken şyǧarmalarynyŋ, mysaly, Baironnyŋ «Hebrew Melodies» («Köŋılım menıŋ qaraŋǧy») jäne Getenıŋ «Uber allen Wipfeln ist Ruh» («Qaraŋǧy tünde tau qalǧyp») tuyndylarynyŋ qazaqşa audarmalaryn tabuǧa bolady. Salystyrmaly türde alǧanda, Abai audarmalary ärqaşan erkın. Ol ädette tüpnūsqanyŋ tek qana negızgı qaŋqasyn alady da, onyŋ audarmasyn özınıŋ oi-pıkırlerımen jaŋǧyrtady. Aqyn köbıne Lermontov ūsynǧan motivterdı damytady nemese keŋeitedı, sol sebeptı onyŋ köptegen audarmalary özınıŋ töl tuyndylaryndai bolyp ketken. Negızınen, ol tüpnūsqanyŋ jalpy maǧynasyn jäne emosionaldyq äuezın saqtauǧa tyrysady. Mysaly, Lermontovtyŋ myna öleŋın alaiyq: Lermontov: İ opiat bezumno upivaius Iаdom prejnih dnei, İ opiat ia v mysliah polagaius Na slova liudei. Abai audarmasy: Işıp, tereŋ boilaimyn Ötken künnıŋ ularyn. Jäne şyn dep oilaimyn Jūrttyŋ jalǧan şularyn. Taǧy sene bastaimyn Künde aldaǧyş qularǧa. Esım şyǧyp qaşpaimyn, Men ışpegen u bar ma? Abaidyŋ şyǧarmalary köŋıl-küi jaǧynan är aluan. Tabiǧatty jäne ömırge tereŋ qūştarlyq sezımın körsetetın jyldyŋ tört mezgılı turaly lirikalyq öleŋderınen, sondai-aq qazaq ömırın şynaiy beineleuınen onyŋ Puşkinmen jäne Lermontovpen tyǧyz ündestıgı taǧy da körınedı: Jazǧytūry Jazǧytūry qalmaidy qystyŋ syzy, Masatydai qūlpyrar jerdıŋ jüzı. Jan-januar, adamzat antalasa, Ata-anadai eljırer künnıŋ közı. Jazdyŋ körkı enedı jyl qūsymen, Jairaŋdasyp jas küler qūrbysymen. Körden jaŋa tūrǧandai kempır men şal, Jalbaŋdasar özınıŋ tūrǧysymen. Bezendırgen jer jüzın täŋırım şeber, Meiırbandyq düniege nūryn töger. Anamyzdai jer iıp emızgende, Beine äkeŋdei üstıŋe aspan töner. Abaidyŋ keiıngı şyǧarmalarynda alaŋsyz şat-şadyman köŋıl-küi joǧalyp, ömırdegı sätsız ıs-äreketterınıŋ köptıgınen tuǧan tüŋılıs tüptıŋ-tübınde poeziiasynda körınıs tapty. Onyŋ batys ılım-bılımı men mädenietıne joǧary baǧa bergen aǧartuşylyq küş-jıgerı orystardyŋ, sondai-aq mūny qazaq taipalarynyŋ dästürın satu dep tüsıngen öz halqynyŋ dınbasylary jäne rubasylary tarapynan qatty qarsylyqqa tap boldy. Aidauda jürgen revoliusionerlermen jaqyn dostyǧy Resei äkımşılıgınıŋ mazasyn qaşyrdy, aqyrynda liberal orystar men qazaqtardyŋ mäjılıs ornyna ainalǧan Abai auylynyŋ syrtynan baqylau qoiyldy. Qazaqtyŋ ru aqsaqaldary men dıni jetekşılerı oǧan qarsy ūiymdasyp, orys gubernatoryna «aq patşanyŋ jauy» degen mälımet jetkızdı. Būl qastyq pen ösek-aiaŋnyŋ sättı bolǧany sonşalyq, köptegen senımdı dostarynan bastap öz äuletınıŋ müşelerıne deiın odan terıs ainaldy. Ömırınıŋ soŋyna qarai oŋaşa jäne oqşau tırşılık keşken Abai öz öleŋderınde köbıne-köp jalǧyzdyq sezımın jäne dostarynyŋ satqyndyǧyna degen küiınışın jyrlady: Köŋılım qaitty dostan da, dūşpannan da, Aldamaǧan kım qaldy tırı janda? Özınıŋ dostary men şäkırtterı töŋıregınen qaşa bastaǧanda, ol 1889 jyly bylai dep jazdy: Küşık asyrap, it ettım, Ol baltyrymdy qanatty. Bıreuge myltyq üirettım, Ol mergen boldy, menı atty. Alaida taǧdyr tälkegıne ūşyraǧanyna qaramastan, Abai öz ideialary jolyndaǧy kürestı jalǧastyra berdı. Onyŋ Qazaqstannyŋ mädeni damuyna qosqan maŋyzdy ülesı öte joǧary baǧalauǧa laiyq. Abai dıni sipaty basym arab pen parsy sözderıne toly, halyqtyŋ qalyŋ būqarasyna tüsınıksız qazaq ädebietınıŋ būrynǧy arnalaryn jaŋalap-jaŋǧyrtyp, keŋeituge negız qalaǧan eŋ alǧaşqy jäne ozyq oily tūlǧa edı. Abai ūǧynyqsyz tırkesterden taza, jalpy jūrtşylyqqa tüsınıktı, meilınşe qarapaiym ülgıdegı jaŋaşyl jäne kei kezde revoliusiiaşyl ideialardy bıldıretın jazba ädebiettı ömırge äkeldı. Ol köptegen formalyq jaŋalyqtardy engızdı jäne özınıŋ filosofiialyq jazbalarynda prozany keŋ auqymda bırınşı bolyp qoldandy. Bügınde Abai qazaqtyŋ ötken ǧasyrdaǧy asa ūly söz zergerı bolyp tanyldy. Reseide Puşkin qandai tūlǧaly bolsa, Qazaqstanda Abai da sondai joǧary qūrmetke ie. Qazaq ädebietınıŋ ınju-marjany sanalatyn onyŋ şyǧarmalary orysşaǧa, sondai-aq KSRO-nyŋ basqa da köptegen tılıne audaryldy, esımı keşeuıldeŋkırep bolsa da keŋ tanyldy. Ol turaly romandar men dramalar, sondai-aq zertteu eŋbekter jazylǧan.
AQŞ, Soltüstık Karolina,
1958 jyl
Ūqsas jaŋalyqtar
