(Osydan alpys bes jyl buryn Soltústik Karolına shtatynda jaryq kórgen bir ǵylymı eńbek týraly)
1958 jyly Amerıka Qurama Shtattarynyń Dıýk ýnıversıtetiniń baspasynan «The Oral art and Literature of the Kazakhs Of Russian Central Asia» («Reseıge qarasty Ortalyq Azııa qazaqtarynyń aýyzeki sóz óneri men ádebıeti») degen kitap jaryq kórdi. Bul zertteý eńbektiń avtory – AQSh-tyń slavıantanýshy jáne semıotık ǵalymy Tomas Gýstav Vınner.
Atalǵan kitapta qazaq ádebıetiniń aýyzeki nusqalarynan bastap ótken ǵasyrdyń elýinshi jyldarynyń orta shenine deıingi shyǵarmalarǵa jan-jaqty taldaý jasaldy. Amerıkalyq ǵalym sóz ónerimizdiń jádigerlikterin belgili bir taqyryptar aıasynda zerdelep qana qoımaıdy, onyń ózindik ereksheligin de atap kórsetedi.
Avtor batyrlar jyrlary men ertegiler, aqyn-jyraýlar muralary, zar zaman aqyndarynyń óleń-jyrlary jónindegi oılaryn aıtady. Ádebıetimizdiń tarıhyna qatysty naqty kózqarasyn bildiredi. Kitabynyń alǵy sózinde ǵalymnyń ózi:
«Aınalymǵa qosylatyn barlyq túpnusqa týyndylar muqııat tekserildi, biraq osy eńbek jazylyp jatqan ýaqytta Keńester Odaǵynyń ózinde jan-jaqty zertteý júrgizýge múmkinshilik bolmady. Sol sebepti meniń qazaq ádebıeti men sóz óneriniń ózindik estetıkalyq qundylyqtary týraly qandaı da bolsyn, kesimdi pikir aıta alamyn degen oıym joq. Odan góri men áleýmettik kózqarasqa den qoıdym», – dep atap kórsetedi.
Muhtar Áýezovtiń «Amerıka áserleri» atty ocherkinde sol tusta Kolýmbııa ýnıversıtetinde qazaqtyń batyrlyq jyrlary jáne olardyń ózge epostarmen jalǵasy týraly magıstrlik dıssertaııa qorǵalǵany jóninde baıandalǵan. Bizdiń topshylaýymyzsha, bul zertteýdiń Vınner eńbegine qatysy bolýy ábden múmkin. Birinshiden, avtor kitabynyń jaryq kórgen ýaqyty Muhań aıtqan mezgilmen tuspa-tus keledi. Ekinshiden, Vınner atalǵan kitabynyń alǵy sózinde ustazy, Kolýmbııa ýnıversıtetiniń slavıan tilderi jáne ádebıeti kafedrasynyń professory Ernest Dj. Sımmonsqa alǵys aıtady. Úshinshiden, Muhańnyń AQSh-qa saparynan eki jyl buryn sol elde jaryq kórgen qazaq ádebıetine qatysty bul eńbek onyń nazaryna túspeýi múmkin emes.
Avtordyń aıtýynsha, zertteý 1947-1948 jyldary oılastyrylyp, Amerıka ǵylymı qoǵamdary keńesiniń eki márte járdeminiń arqasynda júzege asyrylǵan. Ǵalymnyń Eýropadaǵy izdenisterine Ford qory kómegin tıgizgen.
Qazaq halqynyń ádebıetine sonsha qumartyp, arnaıy kitap jazǵan Tomas Gýstav Vınner degen kim edi? Ol 1917 jyly 3 mamyrda Pragada dúnıege kelgen. 2004 jyly 20 sáýirde Amerıka Qurama Shtattarynyń Massachýsets shtatynda, Kembrıdj qalasynda qaıtys boldy. Ol – sondaı-aq, Lev Tolstoı, Ivan Týrgenov jáne Anton Chehov shyǵarmalaryn jan-jaqty zerttegen ǵalym. Vınnerdiń «Tolstoıdyń Iasnaıa Polıanadaǵy shákirtteriniń shyǵarmashylyq jumystary», «Chehov jáne onyń prozasy», «Chehovtyń «Shaǵalasy» jáne Shekspırdiń «Gamleti», taǵy basqa ǵylymı monografııalyq eńbekteri jaryq kórgen. Jalpy, onyń ǵylymı eńbekteri 6 tilde jarııalanǵan. Braýn ýnıversıtetinde Amerıkadaǵy tuńǵysh semıotıka ortalyǵyn ashqan.
Ol 1950 jyly Kolýmbııa ýnıversıtetinde «Qazan tóńkerisiniń erekshe yqpaly aıasyndaǵy qazaqtyń aýyzeki sóz óneri men ádebıeti» (Kazakh oral art and literature, with special emphasis on the impact of the October Revolution) degen taqyrypta dıssertaııa qorǵap, PhD dárejesin ıelengen. Bul zertteý 1951 jyly baspadan shyqqan.
Tomas Gýstav Vınnerdiń «Reseıge qarasty Ortalyq Azııa qazaqtarynyń aýyzeki sóz óneri men ádebıeti» atty kitaby 1958-2002 jyldar aralyǵynda 17 ret qaıta basylǵan. Demek, bul kitapqa únemi suranys boldy degen sóz. Sondaı-aq ǵalymnyń osy eńbegi WorldCat júıesine kiretin álemniń 421 kitaphanasynda saqtaýly. Osydan-aq amerıkalyq zertteýshiniń qazaq ádebıetiniń qundylyqtaryn dúnıe júzine tanytýǵa qanshalyqty úles qosqanyn baǵamdaı berińiz.
Biz, osy joldardyń avtorlary, 1995 jyly AQSh-taǵy Oklahoma memlekettik ýnıversıtetine taǵylymdamadan ótýge barǵan saparymyzda oqý ornynyń kitaphanasynan atalǵan kitapty izdep taýyp, kóshirmesin elge alyp keldik. Biraq ol kezde avtor týraly málimetter joqtyń qasy bolatyn. Al onyń sol tusta kózi tiri ekendiginen múlde beıhabar-tuǵynbyz. Bilgenimizde ádebıetimizdi zerttegen amerıkalyq ǵalymmen baılanys ornatýǵa ábden bolar edi.
Tomas Gýstav Vınner zertteýiniń bir bóligi Abaı Qunanbaıuly shyǵarmashylyǵyna arnalǵan. Jer túbinde júrip bizdiń ádebıetimizdiń joq-jitigin túgeldegen AQSh ǵalymy Abaıdyń qazaqtyń bas aqyny ekenin jan-júregimen sezine bilgenge uqsaıdy. Ol aqyn murasynyń ult muratymen sabaqtas tustaryna aıryqsha kóńil bóledi. Dástúrli áleýmettik tanymnyń aıasynda taldaý jasap otyrsa da, uly oıshyldyń ishki álemine úńilýge tyrysady. Ǵalym Abaıdyń óleńderi men qara sózderin orys tilindegi aýdarmasy arqyly túsinip-túısinedi. Soǵan qaramastan, dala danyshpanynyń el taǵdyry, ult bolmysy týrasyndaǵy oılaryn óz halqyna qapysyz jetkizedi. Bul zertteýdiń ótken ǵasyrdyń orta tusynda muhıttyń arǵy betinde basylyp shyǵýyn qazaq ádebıetiniń ózge de qundylyqtarymen qatar, Abaıdyń da AQSh-ta ardaqtalýynyń kórinisi deýge bolar.
Ǵylymı eńbektiń osy úzindisin aǵylshyn tilinen aýdaryp, oqyrmanǵa usynyp otyrmyz.
Amantaı ShÁRIP,
Baýyrjan OMARULY
* * *
Tomas Gýstav VINNER
ÚSh DÁSTÚRDI UShTASTYRǴAN
Qazirgi kúni qazaqtyń ótken ǵasyrdaǵy asa uly oıshyl kósemi retinde tanylyp otyrǵan Abaı Qunanbaevtyń aldynda óz halqyna batystyń ilim-bilimi men ádebıetin jetkizý ǵana emes, sonymen birge el-jurtyna sol batys mádenıetiniń ózge de qyrlary men syrlaryn tanystyrý isine jete kóńil bólý mindeti turdy. Abaı óz eline oqý-aǵartýdyń ǵana emes, sondaı-aq keń aýqymdy áleýmettik jańǵyrtýdyń jáne halyq mádenıetindegi baǵzy kózqarastardy qaıta baǵdarlaýdyń qajettigin túsindi. Ol bara-bara óz zamanyndaǵy batysshyl zııalylardyń moıyndalǵan kóshbasshysyna aınaldy.
Abaı dúnıege kelerden az ǵana ýaqyt buryn Reseı bıligin qabyldaǵan kóshpeli tobyqty rýynan shyqqan yqpaldy kisiniń uly edi. Semeıdegi musylman mektebine (medresege) oqýǵa túsken onyń shyǵys ádebıetine ynta-yqylasynyń erterek oıanýyna arab jáne parsy dáristeri áser etti. Keıinirek ol orys mektebine aýysyp, onda alǵashqy poezııalyq týyndylaryn jazýǵa talpynys jasady. Mundaǵy oqýy onyń áke murageri retinde tárbıeden ótý úshin shańyraǵyna qaıta shaqyrylýyna baılanysty úzilip qaldy. Al bul Abaıdy óz ákesiniń bılep-tósteýshilik yńǵaıyndaǵy pikirlerine qarsy kúrdeli qaqtyǵysqa ushyratyp, sol shıelenis onyń keıingi shyǵarmalary men qazaq qoǵamyna degen synshyldyǵyna zor áserin tıgizdi. Jıyrma segiz jasqa kelgen Abaı óz otbasynan oqshaýlanyp, orys mádenıetin qaıta zertteýge kiristi.
Sol kezdegi aldyńǵy qatarly qazaq oıshyldarynyń ortasha bilimimen salystyryp qaraǵanda, Abaıdyń bilimi áldeqaıda keń aýqymdy jáne jan-jaqty bolatyn. Ol Shyǵys ádebıetinen, atap aıtqanda, arab, parsy jáne shaǵataı poezııasynan jaqsy habardar edi. Ol Fırdoýsı, Nızamı, Naýaı, Babyr jáne Hafız sekildi klassıkterdi tereń tanydy ári óziniń alǵashqy óleńderin osy kórkemsóz sheberlerine eliktep jazdy. Ol Tabarıdiń, Rashıd-ad-dınniń, Babyrdyń jáne Ábilǵazynyń tarıhı eńbekterin zerttedi, sonymen birge ıslam dinin jetik meńgerdi. Munymen qatar, ol Reseı ádebıeti men qoǵamdyq oıyn da molynan ıgerdi. Ol E.P.Mıhaelıs, Severın Gross, Nıfont Dolgopolov jáne Leontev sııaqty jer aýdarylǵan revolıýıonerlermen jaqyn dos boldy, bul tamyr-tanystyq onyń orys pen batys mádenıetin zerdeleýine erekshe qozǵaý saldy. Ol Pýshkınniń, Lermontovtyń, Krylovtyń, Nekrasovtyń, Saltykov-edrınniń, Tolstoıdyń týyndylaryn, sondaı-aq Belınskııdiń, Dobrolıýbovtiń, Chernyshevskııdiń jáne Gerenniń áleýmettik-synı jazbalaryn qumarta oqydy; ýaqyt óte kele Lermontovtyń, Pýshkınniń jáne Krylovtyń keıbir shyǵarmalaryn óziniń ana tiline aýdardy. Geteniń, Geıneniń, Baıronnyń óleńderimen, klassıkalyq grek ádebıetimen jáne batys oıshyldarynyń, onyń ishinde Darvınniń, Spenserdiń, Spınozanyń eńbekterimen oryssha aýdarmalary arqyly tanysty. Gete men Baıronnyń poezııalyq shyǵarmalaryn oryssha aýdarmalarynyń negizinde qazaq tiline tuńǵysh tárjimalaǵan da Abaı edi.
Qazaq, ıslam jáne batys mádenıetinen bilimdarlyǵy Abaıdyń shabytyna shabyt qosty, sondaı-aq ol óz shyǵarmalarynda osy úsh dástúrdi ushtastyrýǵa umtyldy. Onyń qadir-qasıeti tek lıberaldyq-aǵartýshylyq kózqarasynan jáne keń óristi qarymdylyǵynan ǵana emes, sonymen birge ótkir synshyldyq qabiletinen de bilindi. Abaıdyń shyǵarmalary qazaq ómiriniń barlyq salasyn qamtydy; onyń dıdaktıkalyq prozalyq týyndylarynan bastap lırıkalyq jáne romantıkalyq poezııasyna deıin alýan túrli reńk pen boıaýǵa toly. Zorlyq-zombylyqtyń, ádiletsizdiktiń nemese nadandyqtyń birde-bir kórinisi onyń nazarynan qaǵys qalmaǵan. Ol ári aǵartýshy, ári gýmanıst ári pálsapashyl ınternaıonalıst bolýymen qatar, aqyn, prozashy ári aýdarmashy retinde de tanyldy. Onyń ashyqtan-ashyq «batysshyl» bolýy óz zamany úshin óte mańyzdy edi, sebebi bul kezde dala tórinde syńarjaq ultshyldyq beleń alyp, ıslamshyldyq pen túrikshildikke tabandy baǵyt ustaldy.
Adam aqylynyń qýatyna degen gýmanıstik senim – Abaıdyń ómiri men shyǵarmalaryna tirek bolǵan negizgi fılosofııalyq qaınar; osyndaı kózqarasqa súıene otyryp, biz onyń qazaq mádenıetine qosqan basty jetistikterin baǵalaýymyz kerek.
Abaı jas kezinde arab-parsy ádebıetiniń tegeýrindi yqpalyna ushyrap, onyń bastapqy óleńderinde shyǵys kórkemsózin madaqtaý boı kórsetti. 1858 jyly ol ıslam poezııasy týraly bylaı dep jyrlady:
Iúzı – raýshan, kózi – gáýhar,
Láǵıldek bet úshi áhmár,
Tamaǵı qardan ám bıhtar,
Qashyń qudret, qolı shıgá.
.........................................
Múbáda olsa ol bir káz,
Tamasha qylsa ıýzmá-ıýz.
Ketip qýat, ıumylyp kóz,
Boıyń sal-sal bola nıgá?
Biraq eseıgen shaǵynda Abaı shyǵystaǵy ustazdarynan, ıslam klassıkterinen jáne óziniń jas kezindegi sekildi, shyǵystyń kóbine dinı taqyryptaǵy, pishini tym áshekeıli, tili metaforalyq oralymdarǵa toly poezııasyna kózsiz eliktegen qazaq aqyndarynan sanaly túrde syrt aınaldy.
Sóz aıttym «Áziret Áli», «aıdaharsyz»,
Munda joq «altyn ıek, sary-ala qyz».
(1889 jyl).
Islam shyǵarmalarynyń mıstıkalyq mazmuny men ıslamnyń dogmalyq ilimi bara-bara oǵan jat bola bastady, onyń dinshildigi tek adamnyń minez-qulqyn jetildirý máselesine baılanysty ǵana kórinis tapty. Degenmen, ol shyǵys mádenıetin báribir únemi joǵary baǵalaýmen boldy, keıinirek óziniń shyǵarmashylyq qyzmeti arqyly ol qazaqtardyń rýhanı kókjıegine Shyǵystan arabtyń «Myń bir tún» hıkaıasynyń, parsynyń «Shahnama» eposynyń úlgilerin, sondaı-aq parsy jáne túrki halyqtarynyń kóptegen folklorlyq jádigerlikterin engizdi.
Abaı oıshyldyǵyna ıslam mádenıetinen góri, óz eliniń mádenı murasy, sondaı-aq, orys jáne batys aǵartýshylyǵy basymyraq yqpal etti. Óziniń tól mádenı murasyn baǵalaı bilgen ári onyń tar aýqymda shektelip qalǵanyn kórgisi kelmegen ol shyn máninde reformator boldy jáne batystyń oı qazynasyn týǵan jurtynyń mádenıetimen toǵystyrýdy qalady. Áıtse de, ol Reseıdiń búkil ozbyrlyq saıasatyn jáne orystardyń óz ultyn saıası ári mádenı táýelsizdikten aıyrýǵa umtylysyn aıaýsyz synap otyrdy.
Abaı óziniń áýelgi óleńderinde qazaq turmysy jóninde kóbirek tolǵanyp, zor mán berdi. Biraq onyń sol týyndylarynyń ózinde qazaqtyń aýyzsha poezııasyna tán dástúrli sheshendik mánerdiń nemese qazaq folkloryndaǵy daǵdyly taqyryp jelileri belgileriniń az ekendigi ańǵarylady. 1887 jyly jazylǵan baǵdarlamalyq óleńinde («Óleń – sózdiń patshasy, sóz sarasy») Abaı aqyndyqqa baılanysty kózqarasyn bylaı bildiredi:
Eski bıshe otyrman bos maqaldap,
Eski aqynsha mal úshin turman zarlap.
Sóz túzeldi, tyńdaýshy, sen de túzel,
Senderge de keleıin endi aıańdap.
Abaı qazaqtyń sózdik qory men dástúrli tanymdyq júıesin túbegeıli ózgeriske ushyratyp qana qoıǵan joq, sonymen birge ol nadandyq, paraqorlyq, jatypisherlik, áıelderdiń jaǵdaıy, dinı shala saýattylyqtyń zııany sekildi máselelerdi qozǵaǵan problemashyl ádebıetti qatarǵa qosty.
Altynsarınmen úndestik tapqan Abaıdyń keń aýqymda jappaı bilim berý arqyly óz halqyna batys aǵartýshylyǵynyń jemisterin jetkizsem degen uly umtylysy onyń kóptegen eńbeginde, atap aıtqanda, óz oqyrmandarymen pálsapalyq suhbat túrinde baıandalatyn prozalyq shyǵarmasynda, ıaǵnı «Ǵaqlııasynda» kórinis bergen: «Munyń bári – jan qumary, bilsem eken, kórsem eken, úırensem eken degen. Dúnıeniń kóringen hám kórinbegen syryn túgeldep, eń bolmasa, denelep bilmese, adamdyqtyń orny bolmaıdy. Ony bilmegen soń, ol jan adam jany bolmaı, haıýan jany bolady» (1891 jyl).
Abaı óz halqyna bilim berý jolyndaǵy izdenisterdiń barysynda, aqynnyń áleýmettik rólin qazaq dalasy aqyndarynyń arasynda birinshi bolyp túsindi. Bul myna joldardan aıqyn kórinedi:
Men jazbaımyn óleńdi ermek úshin,
Joq-bardy, ertegini termek úshin.
Kókiregi sezimdi, tili oramdy,
Jazdym úlgi jastarǵa bermek úshin.
Bul sózdi tasyr uqpas, talapty uǵar,
Kóńiliniń kózi ashyq, sergek úshin.
Túzý kel, qısyq-qyńyr, qyryn kelmeı,
Syrtyn tanyp is bitpes, syryn kórmeı.
Shý degende qulaǵyń tosańsıdy,
Ósken soń mundaı sózdi buryn kórmeı.
Tań qalamyn aldyńǵy aıtqandy uqpaı,
Jáne aıta ber, – deıdi jurt tynym bermeı.
Aqynnyń róline baılanysty osyǵan uqsas oıdy ol basqa bir tusta da aıtqan:
Maqsutym – til ustartyp, óner shashpaq,
Nadannyń kózin qoıyp, kóńilin ashpaq.
Bilim men ǵylym jalpy jurtqa, tipti onyń aldynda Altynsarın aıtqandaı, áıelderge deıin sińirilýi kerek. Abaı «etinen ótken, súıegine jetken, atadan mıras alǵan, ananyń sútimenen bitken nadandyq áldeqashan adamshylyqtan ketirgen» qazaqtar ózderin-ózderi túgeldeı sol nadandyqtan tazartpaıynsha, ultty aman alyp qalýdyń jolyn taba almaıtyndyǵy jóninde jazdy.
Abaı óz halqyna kúnderdiń kúninde qazaqtyń mádenı ortasyna batys mádenıeti men órkenıetin engizý múmkindigi jáne qajettiligi bolatyndyǵyn, sondaı-aq qazaqtyń mádenı murasyn saqtaý kerektigin basa aıtty:
«Balalardy oqytqan da jaqsy, biraq qulshylyq qylarlyq qana, túrki tanyrlyq qana taza oqytsa bolady... Oryssha oqý kerek, hıkmet te, mal da, óner de, ǵylym da – bári orysta tur. Zararynan qashyq bolýǵa, paıdasyna ortaq bolýǵa tilin, oqýyn, ǵylymyn bilmek kerek. Onyń úshin olar dúnıeniń tilin bildi, mundaı boldy. Sen onyń tilin bilseń, kókirek kóziń ashylady. Árbireýdiń tilin, ónerin bilgen kisi sonymen birdeılik daǵýasyna kiredi, asa arsyzdana jalynbaıdy...
Orystyń ǵylymy, óneri – dúnıeniń kilti, ony bilgenge dúnıe arzanyraq túsedi».
Óz halqynyń kópshilik bóliginiń tól mádenı murasynyń asyldaryn umyta bastaǵanyna jáne orys basqynshylarynyń yńǵaıyna jyǵylýǵa bet alǵanyna Abaıdyń jany kúızeldi. Ol Reseı ákimshiligi úshin jaıly tilmashtar men jandaıshaptar daıarlaýǵa ǵana jetkilikti mólsherde azdap saýat ashtyratyn oryssha bilim berý isiniń syńarjaqtyǵyn synady. Ol kóbine-kóp balalardy orys mektebine berýdiń birden-bir sebebi – keıinirek ata-analar óz perzentteriniń járdemi arqyly jer daýyna baılanysty, keı jaǵdaıda ǵana bolmasa, ómiri bitpeıtin zań salasyndaǵy talas-tartystardyń kezinde ıemdenýge tıisti dúnıe-múlik baılyǵyn kózdeýshilikte jatqandyǵyn túsindi. «Internatta oqyp júr» atty óleńinde (1886 jyl) ol osyndaı oqýdan túlegen balanyń beınesin bylaısha sıpattaıdy:
Ynsapsyzǵa ne kerek,
Istiń aq pen qarasy.
Nan tappaımyz demeıdi,
Búlinse eldiń arasy.
Buǵan qosa ol:
Oıynda joq biriniń
Saltykov pen Tolstoı,
Ia tilmash, ıa advokat,
Bolsam degen bárinde oı,
Kóńilinde joq sanasy, –
dep qamyqty.
Jastardy bilim jolyndaǵy keleńsizdikterden shyn saqtandyra otyryp, ar-abyroıdy tókpeýge úndegen ol bylaısha aqyl-keńes berdi:
Paıda oılama, ar oıla,
Talap qyl artyq bilýge.
Artyq ǵylym kitapta,
Erinbeı oqyp kórýge.
Voennyı qyzmet izdeme,
Oqaly kıim kııýge.
Bos maqtanǵa salynyp,
Beker kókirek kerýge.
Qyzmet qylma oıazǵa,
Janbaı jatyp sónýge...
«Talapty erge nur jaýar»,
Júrip ómir súrýge.
Reseı ákimshiliginde qyzmet isteıtin jáne ómirdegi qadir-qasıet ataýlydan jurdaı bolǵan mundaı qazaqtarǵa qatysty Abaıdyń kekesini myna joldarda ay mysqyl túrinde kórinis tapqan: «Baılar, olar ózderi de bir kún bolsa da, dáýlet qonyp, dúnıeniń jarymy basynda tur. Ózinde joqty malymenen satyp alady. Kóńilderi kókte, kózderi aspanda, adaldyq, adamdyq, aqyl, ǵylym, bilim – eshnárse maldan qymbat demeıdi. Mal bolsa, qudaı taǵalany da paralap alsa bolady deıdi. Onyń dini, qudaıy, halqy, jurty, bilimi, uıaty, ary, jaqyny – bári mal».
Abaıdyń kemeldengen poezııasynda onyń óz halqynyń basyna tóngen búlinshilikti tereń sezinýinen týǵan kúrsinis bar. Bul, mysaly, «Qalyń elim, qazaǵym...» óleńinde (1886) aıqyn belgi beredi:
Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym,
Ustarasyz aýzyńa tústi murtyń.
Jaqsy menen jamandy aıyrmadyń,
Biri qan, biri maı bop endi eki urtyń.
Mundaı túsinikter qoǵamdyq problemalardyń aldynda dármensiz bolǵan ilgeridegi zar zaman mektebiniń ókilderinen qalǵan edi. Abaı bolsa qazaqtardy ári qaraı is-áreketke jáne tózimdilikke shaqyrdy:
Ońalmaı boıda júrse osy qyrtyń,
Ár jerde-aq jazylmaı ma, janym, tyrqyń?
Qaı jerińnen kóńilge qýat qyldyq,
Qyr artylmas bolǵan soń, minse qyrqyń?
Tııanaqsyz, baılaýsyz baıǵus qylpyń,
Ne túser qur kúlkiden jyrtyń-jyrtyń...
Abaıdyń orysshadan aýdarǵan dúnıeleri – qazaq mádenıetine qosylǵan ǵajaıyp ári qundy qazyna. Ol qazaqtyń mádenı uǵymyna jaqyn taqyryptaǵy shyǵarmalardy qaıta sóıletýge jáne qaıta túsindirýge oqtyn-oqtyn talpynys jasap, alýan dárejedegi tabysqa qol jetkizdi. Krylovtan jasaǵan aýdarmalarynda qazaqtyń mádenı ortasyna jetýi jeńilirek bolýy úshin ol mysaldardyń aqylgóılik túıinderin jıi ózgertip otyrǵan. Onyń Pýshkınniń «Evgenıı Onegın» shyǵarmasyn aýdarýy – aıtarlyqtaı keremet oqıǵa. 1887 jyldan bastap Pýshkınniń jáne onyń keıipkerleri Onegın men Tatıananyń esimderi Abaıdyń aýdarmalary arqyly búkil Qazaqstanǵa tanyldy. Abaı – tek sóz sheberi ǵana emes, sonymen birge qazaq mýzykasynan tereń túsinigi bar sazger bolǵandyqtan, kóptegen aýdarmalaryn ánge kóshirdi jáne ol ánder sal-serilerdiń oryndaýy arqyly keńinen taralyp ketti. Bulardyń ishinde, bálkim, eń keńinen taralǵany Tatıananyń Onegınge jazǵan hatynyń án-aýdarmasy bolar. Sonymen birge, Abaı Lermontovtyń poezııasynan da úlken shabyt tapty. Sekseninshi jyldardyń ortasynan bylaı qaraı Abaı Lermontovtyń poezııasyn aýdarýmen tynymsyz shuǵyldandy. Onyń orys poezııasynan jasaǵan barlyq aýdarmalarynyń jartysynan kóbi derlik Lermontovtan alynǵan. Buǵan qosymsha Abaı poezııasynyń úlken bir bóligi Lermontov saryndaryna tikeleı beıimdeýden týǵan nemese uly orys aqynynyń kúshti yqpaly arqyly ózindik órnegin tapqan dúnıelerdi qamtıdy.
Abaı shyǵarmalarynyń qazaqsha tolyq jınaǵynda qazaq aqyny aýdarǵan Lermontov óleńderiniń jıyrma eki ataýy kezigedi jáne olardyń qataryna «Borodıno», «I skýchno, ı grýstno» («Ám jabyqtym»), «Ne ver sebe» («Ózińe senbe»), «Plennyı gýsar» («Tutqyndaǵy batyr»), «Dýma» («Oı»), «V albom» («Albomǵa»), «Kınjal», («Qanjar»), «Vyhojý odın ıa na dorogý» («Jolǵa shyqtym») sekildi belgili óleńderimen birge, Lermontovtyń «Demon» («Shaıtan»), «Izmaıl-beı» jáne «Vadım» tárizdi keıbir uzaq poemalarynan jasalǵan úzik-úzik aýdarmalar kiredi. Sondaı-aq Lermontovtyń batys poezııasynan alyp oryssha sóıletken shyǵarmalarynyń, mysaly, Baıronnyń «Hebrew Melodies» («Kóńilim meniń qarańǵy») jáne Geteniń «Uber allen Wipfeln ist Ruh» («Qarańǵy túnde taý qalǵyp») týyndylarynyń qazaqsha aýdarmalaryn tabýǵa bolady. Salystyrmaly túrde alǵanda, Abaı aýdarmalary árqashan erkin. Ol ádette túpnusqanyń tek qana negizgi qańqasyn alady da, onyń aýdarmasyn óziniń oı-pikirlerimen jańǵyrtady. Aqyn kóbine Lermontov usynǵan motıvterdi damytady nemese keńeıtedi, sol sebepti onyń kóptegen aýdarmalary óziniń tól týyndylaryndaı bolyp ketken. Negizinen, ol túpnusqanyń jalpy maǵynasyn jáne emoıonaldyq áýezin saqtaýǵa tyrysady. Mysaly, Lermontovtyń myna óleńin alaıyq:
Lermontov:
I opıat bezýmno ýpıvaıýs
Iadom prejnıh dneı,
I opıat ıa v myslıah polagaıýs
Na slova lıýdeı.
Abaı aýdarmasy:
Iship, tereń boılaımyn
Ótken kúnniń ýlaryn.
Jáne shyn dep oılaımyn
Jurttyń jalǵan shýlaryn.
Taǵy sene bastaımyn
Kúnde aldaǵysh qýlarǵa.
Esim shyǵyp qashpaımyn,
Men ishpegen ý bar ma?
Abaıdyń shyǵarmalary kóńil-kúı jaǵynan ár alýan. Tabıǵatty jáne ómirge tereń qushtarlyq sezimin kórsetetin jyldyń tórt mezgili týraly lırıkalyq óleńderinen, sondaı-aq qazaq ómirin shynaıy beıneleýinen onyń Pýshkınmen jáne Lermontovpen tyǵyz úndestigi taǵy da kórinedi:
Jazǵytury
Jazǵytury qalmaıdy qystyń syzy,
Masatydaı qulpyrar jerdiń júzi.
Jan-janýar, adamzat antalasa,
Ata-anadaı eljirer kúnniń kózi.
Jazdyń kórki enedi jyl qusymen,
Jaırańdasyp jas kúler qurbysymen.
Kórden jańa turǵandaı kempir men shal,
Jalbańdasar óziniń turǵysymen.
Bezendirgen jer júzin táńirim sheber,
Meıirbandyq dúnıege nuryn tóger.
Anamyzdaı jer ıip emizgende,
Beıne ákeńdeı ústińe aspan tóner.
Abaıdyń keıingi shyǵarmalarynda alańsyz shat-shadyman kóńil-kúı joǵalyp, ómirdegi sátsiz is-áreketteriniń kóptiginen týǵan túńilis túptiń-túbinde poezııasynda kórinis tapty. Onyń batys ilim-bilimi men mádenıetine joǵary baǵa bergen aǵartýshylyq kúsh-jigeri orystardyń, sondaı-aq muny qazaq taıpalarynyń dástúrin satý dep túsingen óz halqynyń dinbasylary jáne rýbasylary tarapynan qatty qarsylyqqa tap boldy. Aıdaýda júrgen revolıýıonerlermen jaqyn dostyǵy Reseı ákimshiliginiń mazasyn qashyrdy, aqyrynda lıberal orystar men qazaqtardyń májilis ornyna aınalǵan Abaı aýylynyń syrtynan baqylaý qoıyldy. Qazaqtyń rý aqsaqaldary men dinı jetekshileri oǵan qarsy uıymdasyp, orys gýbernatoryna «aq patshanyń jaýy» degen málimet jetkizdi. Bul qastyq pen ósek-aıańnyń sátti bolǵany sonshalyq, kóptegen senimdi dostarynan bastap óz áýletiniń múshelerine deıin odan teris aınaldy. Ómiriniń sońyna qaraı ońasha jáne oqshaý tirshilik keshken Abaı óz óleńderinde kóbine-kóp jalǵyzdyq sezimin jáne dostarynyń satqyndyǵyna degen kúıinishin jyrlady:
Kóńilim qaıtty dostan da, dushpannan da,
Aldamaǵan kim qaldy tiri janda?
Óziniń dostary men shákirtteri tóńireginen qasha bastaǵanda, ol 1889 jyly bylaı dep jazdy:
Kúshik asyrap, ıt ettim,
Ol baltyrymdy qanatty.
Bireýge myltyq úırettim,
Ol mergen boldy, meni atty.
Alaıda taǵdyr tálkegine ushyraǵanyna qaramastan, Abaı óz ıdeıalary jolyndaǵy kúresti jalǵastyra berdi. Onyń Qazaqstannyń mádenı damýyna qosqan mańyzdy úlesi óte joǵary baǵalaýǵa laıyq. Abaı dinı sıpaty basym arab pen parsy sózderine toly, halyqtyń qalyń buqarasyna túsiniksiz qazaq ádebıetiniń burynǵy arnalaryn jańalap-jańǵyrtyp, keńeıtýge negiz qalaǵan eń alǵashqy jáne ozyq oıly tulǵa edi. Abaı uǵynyqsyz tirkesterden taza, jalpy jurtshylyqqa túsinikti, meılinshe qarapaıym úlgidegi jańashyl jáne keı kezde revolıýııashyl ıdeıalardy bildiretin jazba ádebıetti ómirge ákeldi. Ol kóptegen formalyq jańalyqtardy engizdi jáne óziniń fılosofııalyq jazbalarynda prozany keń aýqymda birinshi bolyp qoldandy.
Búginde Abaı qazaqtyń ótken ǵasyrdaǵy asa uly sóz zergeri bolyp tanyldy. Reseıde Pýshkın qandaı tulǵaly bolsa, Qazaqstanda Abaı da sondaı joǵary qurmetke ıe. Qazaq ádebıetiniń injý-marjany sanalatyn onyń shyǵarmalary orysshaǵa, sondaı-aq KSRO-nyń basqa da kóptegen tiline aýdaryldy, esimi kesheýildeńkirep bolsa da keń tanyldy. Ol týraly romandar men dramalar, sondaı-aq zertteý eńbekter jazylǵan.
AQSh, Soltústik Karolına,
1958 jyl
