(Belgili qalamger, kásibı keden qyzmetkeri Beken Nurahmetov týraly)
1. Esik pen besik
Bolsa da ıe bedelge,
Baq synaıyn degen be?
«Jas alashta» júrdi de,
Ketip qaldy kedenge.
(Jýrnalıstik folklordan)
Onyń búkil tirshiligi eki uǵymmen baılanysty. Alǵashqysy – qalam, ekinshisi – keden. Ejelgi ańyzdarda sóz ustaıtyn balanyń túsine kirgen abyz qart: «Óleń alasyń ba, kógen alasyń ba?», – dep suraıtyn edi. Óleń alǵany aqyn bolyp shyǵatyn, kógen alǵany dáýletke keneletin. Sol izben qazbalasaq, sirá, bizdiń keıipkerimizdiń túsine kirgen shal: «Balam, qalam kerek pe, keden kerek pe?» – dep suraǵan sııaqty. Sonda bul, sirá, áp-sátte ekeýinen de onsha bas tarta qoımaǵan bolýy kerek.
Qalam ustaıtyndaı jóni bar. Jastaıynan týǵan naǵashysy, qazaq kósemsóziniń has sheberi Kákimjan Qazybaevqa eliktep ósti. Qazaq tili men ádebıetin tereńdetip oqytatyn áıgili №2 mektep-ınternatta bilim aldy. Bul mektepte qara sózdiń qadirin biletin bilimpaz pedagog Orynsha Qarabalına sabaq beretin. Únemi sol kisiniń tálim-tárbıesin kórdi. Kákimjan aǵanyń úıine barǵan saıyn onyń jazý ústeline qyzyǵa qarap turatyn. Sóıtip, beınelep-bederlep aıtsaq, Bekenniń bólengen besigi qutty boldy.
Jýrnalıst bolýǵa umtylǵan ulannyń soqpaı ketpeıtin taǵy bir beketi bar. Ol bala bitkenniń qalamyn ushtap, qaýyrsyn qanatyn qataıtyp beretin «Qazaqstan pıoneri» gazetiniń redakııasy. Beken de sol berekeli beketti aınalyp óte almady. Onyń ústine jazýǵa erekshe kóńil bóletin áıgili ekinshi mekteptiń oqýshysy bolǵan soń, gazetten irgeni aýlaq salýǵa bolmaıdy. Kóp uzamaı «Beken Nurahmetov» dep qol qoıylǵan irili-usaqty maqalalar osy basylymda jıi jaryq kóre bastady.
Bizdiń keıipkerimiz sabaqty erteli-kesh kómilip oqyp, sary maıdan qyl tartqandaı bop, sypaıy júretin asa ádepti bala bolǵan joq-ty. Kerisinshe, keıde urynarǵa qara tappaı, basyn taýǵa da, tasqa soǵyp turatyn sodyr-soıqannyń ózi edi. Biraq óler jerin biletin, óner jerin kóretin aqyldy tentek-tin. «Minezsiz óner – minezsiz jylqy» dep Asqar Súleımenov aıtqandaı, onyń jazǵan-syzǵandary da óziniń minezi sekildi shıyrshyq atyp turdy.
Biz ony alǵash ret jýrfakta kórdik. Júris-turysynan, qımyl-qozǵalysynan Almatyda oqyǵandyǵy kórinip turatyn. Ózin óte erkin ustaıdy. Órligi men óktemdigi de baıqalmaı qalmaıdy. Ara-tura tegeýrindi dekanymyz Temirbek Qojakeevtiń ay aıqaıyna ilik bolyp jatady. Soǵan qaraǵanda sabaqty jaqsy oqyǵanymen jaıyna qarap, typ-tynysh júretinderdiń qatarynan emes-aý dep shamalaımyz.
Shynynda da solaı eken. Onysy jýrfaktyń jataqhanasynda ótken stýdent aqyndar aıtysynda belgili bop qaldy. Bekenniń kýrsynyń aıtysqa úkilep qosyp otyrǵan aqyny – Muratbek Ospanov. Onyń joǵary kýrsta oqıtyn qarsylasy da osal emes. Talaı aqyndy túze búktirgen Beıbit Qusanbekov. Aıtys bolǵan soń, árıne, aqyndar bir-biriniń kemshilikterin qazbalamaı otyrmaıdy. Sondyqtan sóz saıysy bastalardan buryn eki aqyn da básekelesin súrindiretin materıal izdeıdi. Kúıip-janyp turǵan fakt bolsa, tipti jaqsy. Sony ańǵarǵan Beken Beıbitke baryp, onyń ózi de biletin birdi-ekili basynan ótken jaǵymsyz jaǵdaılardy sońyra aıtys ústinde múlde aýyzǵa almaýyn qıylyp turyp ótinedi. Beıbit kózi kúlimdep otyryp, bul týraly lám-mım demeýge ýáde beredi. Kóńili tynyshtalǵan Beken keshke dos-jarandaryn ertip, aıtysqa barmaı ma? Sóıtse, Beıbit Muratbekpen sóz qaǵystyryp otyryp, bylaı depti:
Baǵana Beken dosyń kelip ketti,
Ózinen biraz fakt berip ketti.
«Eki esik syndyryp em, aıtpashy» dep,
«Aıtpaımyn» degenime senip ketti...
Jýrfaktyń jataqhanasynda stýdentterdiń óndiristik tájirıbeden ótý kezinde jarııalanǵan maqalalaryn tanystyrýǵa arnalǵan qabyrǵa gazetin shyǵaratyn dástúr bar edi. Birde sodan Bekenniń «Jataqhana ma, shataqhana ma?» degen maqalasy ilinip turǵanyn kórdik. «Jetisý» gazetine jarııalanypty. Ózi anda-sanda jataqhanany shýlatyp turatyn bul ne jazdy eken degen áýestikpen úńileıik. Tııanaqty baıandalǵan dúnıe eken. Almatydaǵy bir kásiptik-tehnıkalyq ýchılıeniń jataǵyndaǵy jaǵdaı týraly dabyl qaqqan maqala. Álimjettik, qorlyq-zorlyq... Áli oqýyn bitirip úlgermegen stýdent kánigi jýrnalıst sekildi balalarǵa arasha suraıdy. Gazette synalǵan másele aıaqsyz qalmaıtyn zaman. Kóp uzamaı talaılar ornynan alyndy, keıbiri jazaǵa tartyldy.
Al «Jetisý» jigerli jigitti qyzmetke aldy. Keıin talaıǵa arman bolǵan «Jas alashta» jolymyz túıisti. Sodan ol qazaq kedeniniń irgetasyn qalasýǵa attanǵansha birge jumys istedik. Sóıtip, Bekenniń «esigi» umytylyp, besigi bekı tústi.
2. Jýrfak pen jasaq
«Qandaı isten qashyp em?», –
Deıdi: «Qashan jasyp em?».
Keıde habar jazady,
Polkovnık basymen.
(Jýrnalıstik folklordan)
Sekseninshi jyldardyń stýdentteri OKD degenniń ne ekenin jaqsy biledi. Bul – jedel komsomol jasaǵy degen uǵymnyń oryssha ataýynyń qysqarǵan túri. Búginde komsomoldyń ózi de, onyń jedel jasaǵy da áldeqashan umyt boldy. Sondyqtan ony qazirgi jastar kóp bile bermeıdi. Al bir kezde KazGÝ-diń kez-kelgen stýdentin qoıandaı qaltyratýǵa osy OKD-nyń qudireti tolyq jetetin. Qalashyqta irkes-tirkes qonys tepken onshaqty jataqhanany ashsa – alaqanynda, jumsa – judyryǵynda ustaıtyn sol OKD-ny jýrfaktyń joǵarǵy kýrs stýdenti Qurmanhan Nurymbetov basqaratyn. Qurmanhannyń «áskeri» eldiń bas oqý ornyna bilim izdep kelgen bar balany jýsatyp, órgizetin. Sol Qurekeńniń ózi jýrfaktyń besiginde terbelgen soń, soǵan qarasty bizdiń fakýltettiń OKD-syn kim basqaratyny asa mańyzdy edi. Árıne, buǵan biz de alańdaıtynbyz. Óıtkeni birinshi kýrstyń boıshańdaý bir top bozbalasyn shetinen sol OKD-ǵa aparyp, kógendep qoıǵan. Bir jaǵynan jaqsy. Munyń quramynda bolsań, jataqhanadan aıyrylmaısyń, stıpendııadan qaǵyla qoımaısyń. Áıtpese, tym tártipsirep bara jatqanymyz shamaly. Sonymen OKD-nyń, búgingishe aıtsaq – jýrfaktyń polıııasynyń, qysqasha qaıyrsaq – jýrpoldyń jalańdaǵan jasaqshysymyz. Qalashyqta shybyn jorǵalatpaımyz. Sol komandırlik orynǵa bir kúni elge tanymal «esik syndyrǵysh» dosymyz Beken taǵaıyndalsyn. Teginde, ózderi de ara-tura tártip buzyp qoıatyn osyndaı jigitterdi tártip saqshysy etip bekitken durys pa deımin. Bizdiń Beken teli men tentekterdiń aıaǵyn qııa bastyrmady. Jýrfaktyń asyǵy alshysynan turdy. Bir ǵajaby, osy OKD-nyń quramynda bolǵan toptan keıin Bekenniń ózi bastaǵan tórt-bes polkovnık shyqty. Bertinde Batys Qazaqstan oblystyq ulttyq qaýipsizdik departamentin basqarǵan Jaqsylyq Moldaqulovtyń ózi de bir kezdegi Bekenniń saıypqyran soldatynyń biri edi.
Tártipti qorǵaýǵa beker kelmegen bolar, Bekenniń qalamy da birte-birte osy taqyrypqa beıimdeldi. Quqyq máseleleri týraly maqalalaryn jıi jarııalaı bastady. «Jetisý» gazetinde qyzmet istep júrgen kezinde de basqa arnaǵa kóp oıysa qoıǵan joq. Al «Jas alashqa» aýysqan soń quqyqtyq tárbıe bóliminiń meńgerýshisi boldy.
Adam taǵdyryna arasha túsip, talaı ret jýrnalıstik zertteý júrgizdi. Oqyrmandardyń san túrli saýaldaryna jaýap berdi. Osylaısha quqyqtyq jýrnalıstıka salasynyń maıtalman mamany bolyp qalyptasty.
Siltegen sózi qalt ketpeıtin «Jas alashtyń» bedeldi bólimin basqaryp, aıdarynan jel esip turǵan Beken bir kúni kedenge barýǵa bel baılady. Temirdeı tártipke negizdelgen tyń sala qyzyqtyrsa kerek. «Et pen teriniń arasyndaǵy jelik shyǵar», – dedik birimiz. «Jazýy qaldy ǵoı endi», – dedik ekinshimiz. Biraq olaı bolmady. Ol bul iske shyndap kiristi.
Jýrnalıst qaı salaǵa qaırap salsań da, tastaı batyp, sýdaı sińedi. Óıtkeni jaza biletin adam qaıda da qadirli. Al óz mamandyǵynan ózge salanyń negizin qalaýǵa baratyn jýrnalıster asa kóp emes. Beken Nurahmetov elimizdiń keden qyzmeti qurylǵan alǵashqy aılardan bastap, osy salanyń otymen kirip, kúlimen shyqty. Qazaq kedeni táýelsizdiktiń jemisi edi. «Keden keden boldy, kedergi neden boldy?» degen aýyz eki tirkesti jatqa aıtatyn jurt keden degenniń ne ekenin áli tolyq bile qoımaıtyn.
Kóp uzamaı kedenge ketken Bekenniń qalamy qımyldaı bastady. Shekara jaqtan jetken shıryqqan maqalalar birinen soń biri jaryq kórip jatty. «Kedergi neden boldy?» degen sóz tirkesi kedenge qatysty bolǵanymen, sol kedenińiz bizdiń Bekenniń jazyp-syzýyna kedergi keltire almady.
«Jas alashta» júrgende qolǵa alǵan taqyryby boıynsha jazǵan maqalalaryn toptap, «Qorqaýlar túnde jortady» atty kitabyn jaryqqa shyǵardy. Óz salasynyń joq-jitigin túgeldep, «Keden isi boıynsha suraqtar men jaýaptar» atty anyqtamalyq eńbek jazdy. Ony «Jeti jarǵy» baspasy attaı qalap alyp, oqyrmanǵa úkilep usyndy. Bul keden qyzmetkerleri qoldan-qolǵa túsirmeı oqıtyn qasqaldaqtyń qanyndaı qat kitapqa aınaldy.
Qatardaǵy kedenshiden kedenniń bastyǵyna deıingi joldan ótti. Shyǵys Qazaqstan oblystyq keden departamentiniń basqarma bastyǵy, «Semeı» kedeni bastyǵynyń orynbasary boldy. Shyǵys jaqtaǵy berik qamalymyz bolyp sanalatyn «Aýyl» jáne «Baqty» kedenderin basqardy. Sol kezde oǵan «Keden keden boldy, bastyǵy Beken boldy» dep qaljyńdaıtynbyz. Bedeli bir basyna jetetin bastyq bolsa da, jazýyn toqtatpady. Kedenniń jańalyqtary týraly tynbaı jazyp turdy. Onyń irili-usaqtyǵyna qaramaıdy. Máni men mańyzyna kóńil bóledi. Kishkene habarlamanyń ózine aty-jónin kórsetip, qol qoıady. Bul – qaı kásibin de qadirleıtindiginiń kórinisi. Buryn negizinen quqyq taqyrybyna jazatyn jýrnalıst bolyp tanylsa, endi biryńǵaı keden taqyrybyna mamandana bastady.
3. Kásip pen násip
Júrsiń ylǵı jyraqta,
Daıar tursyń synaqqa.
Kóńilińniń kedeni,
Qatal emes biraq ta!
(Jýrnalıstik folklordan)
Taǵy bir jáıt esime túsip otyrǵany. Beken kedenge ketip, al biz «Jas alashta» qyzmet istep júrgen kezimiz edi. Sol baıaǵy elý baqsy, seksen shaıyr... Bul shańyraqta kez kelgen qýanysh elenedi. Elengeniń ne, erekshe atap ótiledi. Ásirese, jýrnalısterdiń bireýi balaly bolsa, jetinshi qabatqa jel bitedi. Baqsy bitken alasurady, shaıyr bitken jyr tolǵaıdy. Osyǵan oraı arnaıy shaǵyn qabyrǵa gazeti shyǵady. Qylqalamnyń has sheberi Baqytbek Sııaev mundaıda bar ónerin salady. Álgi aqyndardyń óleńin órnektep turyp jazyp, kórneki jerge iledi. Óleń bolǵanda qandaı? Kileń ýyty adam óltiretin, keri ketken shýmaqtar.
Boıdaqtyqtyń janyn jegen jarasy,
Qultastardyń keskinine qarashy.
Joldasbekter áli úılenbeı júrgende,
Qoıtanovtyń týdy ekinshi balasy, –
degen sekildi qulaǵy teris buralǵan kertolǵaýlar. Buralqy sóz kúlmekke jaqsy. Jýrnalıster osynyń ózinen edáýir qýat alady.
Bir kúni Beken uldy boldy. Qos qyzdan soń uldy bolǵanyna ózi qatty qýandy. Qýanǵany sonshalyq, jańa týǵan perzentine at tańdaý úshin uzaq oılandy. Tipti bir aıdaı tolǵanyp júrdi-aý deımin. Ýaqyt bolsa, ótip bara jatyr. Al sábıge áli at qoıylatyn túri joq. Sodan «Aty joq kókek» dep qaıyrmalanyp otyratyn belgili ánniń izimen «Aty joq bópe» degen óleń jazdyq.
«Aqsaıda bir jigit bar Beken degen,
Qos qyzy qatar ósip sekeńdegen.
Márııaǵa kópten beri ul taptyrý,
Bekenniń paryzy edi ótelmegen.
E-e-ı, aty jo-o-q bópe», – dep keledi. Bul Máskeýde 1991 jylǵy burq etken tamyz búligi kúshpen basylyp, eńsegeı boıly er Elınniń erligi elge úlgi bolyp turǵan kez edi. Osyǵan oraı bylaı dep jyrladyq.
«Márııa sony oılap qaýiptendi,
Úmit pen kúdik qatar shaýyp keldi.
Máskeýde Elın batyr bolǵan kúni,
Bekenge bir atustar taýyp berdi».
Endi jańa týǵan sábıge jaqsy tilek aıtý kerek qoı.
«Bul bala úmit otyn jaǵar ma eken,
Qazaqtyń tarıhynda qalar ma eken?
Bolmasa, dál óziniń ákesindeı,
Kedenniń qyzmetkeri bolar ma eken?!» – dep qaıyrdyq sodan soń. Uzamaı bópeniń aty qoıyldy. Sábı Sanjar degen esimdi ıelendi. Sóıtip, kedenge barǵany Bekenge shynynda da qut boldy-aý destik. Sol Sanjar batyr Irlandııadaǵy Dýblın ýnıversıtetin bitirip keldi. Qazir Bekenge jaqsy qolqanat bolyp júr.
Shynynda da, bir sarbazyn kedenge bergennen qazaq jýrnalıstıkasynyń nesibesi ortaıyp qalǵan joq. Onyń esesine, ol ózge salaǵa barǵan soń qaıta túledi. Qalamymen sol salanyń otyn kósep, shoǵyn mazdata tústi. Jaza biletin adam qaıda júrse de, qalamyn tastamaıdy. Kerisinshe, jýrnalıstıkanyń óz qazanynda qımylsyz otyratyndar az ba?
Bir qaraǵanda, keden qyzmetinde gazet tilshisiniń aıaǵyna oralyp jatatyn olja ushyrasa bermeıtindeı kórinedi. Anyǵynda olaı emes eken. Kedenniń de óz qyzyǵy jetkilikti sııaqty. Mundaǵy qyzmeti de jýrnalıstik jolsaparlarǵa bergisiz. Birde Qytaıdyń Sháýeshek qalasyna jol tartty. Sol jerde taksıdiń qulaǵynda oınaıtyn júrgizýshi qazaq qyzyn kezdestirdi. Aty – Aıgúl. Ózi qalanyń qoıyn-qoltyǵyn túgel biledi. Tyrbanyp tirshilik etip júrgen kórinedi. Aldymen kólikti jalǵa alyp, jumysyn bastaǵan. Sodan soń nesıe alyp, jeke kólik ıelengen. Qytaıda qazaq qyzynyń taksı júrgizýi – tańsyq nárse. Bir jýrnalıst sol eldegi basylymǵa ol týraly maqala jazypty.
Aıgúl qazaqtyń ataqty jazýshysy Qajyǵumar Shabdanuly jerlengen qorymdy biletin bolyp shyqty. Beken aldymen qalamgerdiń otbasyna baryp, kóńil aıtyp qaıtýdy jón sanap edi. Sóıtse, úıinde eshkim joq eken. Ol kisiniń zaıyby atajurtqa saparlap ketse kerek. Qajyǵumardyń basyna qara mramordan qulpytas qoıylypty. Beken shart júginip otyryp, quran oqydy.
Sol saparda elden kelgenderge qyzmet etip júrgen qazaq qyzynyń yqylas-peıiline tánti boldy. Qaıtyp kelgen soń «Altaıdyń ar jaǵynda júrgen arý» degen esse jazdy. Bul – onyń bir sapardaǵy oljasy ǵana.
Keıipkerimiz kedenniń kedir-budyr qazaqshasyn jóndeýge de eleýli úles qosty. Memlekettik tildi mensine qoımaıtyn talaı áriptesiniń aptyǵyn basty. Bastaýyshy men baıandaýyshy bir-birine qyryn qaraıtyn oıqy-shoıqy qujattardyń tilin syndyrdy. Sol úshin jazaǵa tartyla jazdaǵan kezi de boldy. Keden qyzmetindegi sheni – polkovnık. Qalam qyzmetindegi deńgeıi de kem soǵa qoımas. Kásibi men násibine adaldyq tanytqannan shyǵar.
Áıteýir «Kórgenińdi búgingi jaz, jaz, qalam, ter, qalam», – dep Ilııassha qamshylap otyrmasaq ta, kedenge kógendelgen qalam ázirge jorǵasynan jańylǵan emes...
Baýyrjan OMARULY
