(Belgılı qalamger, käsıbi keden qyzmetkerı Beken Nūrahmetov turaly)
1. Esik pen besik
Bolsa da ie bedelge,
Baq synaiyn degen be?
«Jas alaşta» jürdi de,
Ketip qaldy kedenge.
(Jurnalistik folklordan)
Onyŋ bükil tirşiligi eki ūǧymmen bailanysty. Alǧaşqysy – qalam, ekinşisi – keden. Ejelgi aŋyzdarda söz ūstaityn balanyŋ tüsine kirgen abyz qart: «Öleŋ alasyŋ ba, kögen alasyŋ ba?», – dep sūraityn edi. Öleŋ alǧany aqyn bolyp şyǧatyn, kögen alǧany däuletke keneletin. Sol izben qazbalasaq, sirä, bizdiŋ keiipkerimizdiŋ tüsine kirgen şal: «Balam, qalam kerek pe, keden kerek pe?» – dep sūraǧan siiaqty. Sonda būl, sirä, äp-sätte ekeuinen de onşa bas tarta qoimaǧan boluy kerek.
Qalam ūstaityndai jöni bar. Jastaiynan tuǧan naǧaşysy, qazaq kösemsöziniŋ has şeberi Käkimjan Qazybaevqa eliktep östi. Qazaq tili men ädebietin tereŋdetip oqytatyn äigili №2 mektep-internatta bilim aldy. Būl mektepte qara sözdiŋ qadirin biletin bilimpaz pedagog Orynşa Qarabalina sabaq beretin. Ünemi sol kisiniŋ tälim-tärbiesin kördi. Käkimjan aǧanyŋ üiine barǧan saiyn onyŋ jazu üsteline qyzyǧa qarap tūratyn. Söitip, beinelep-bederlep aitsaq, Bekenniŋ bölengen besigi qūtty boldy.
Jurnalist boluǧa ūmtylǧan ūlannyŋ soqpai ketpeitin taǧy bir beketi bar. Ol bala bitkenniŋ qalamyn ūştap, qauyrsyn qanatyn qataityp beretin «Qazaqstan pioneri» gazetiniŋ redaksiiasy. Beken de sol berekeli beketti ainalyp öte almady. Onyŋ üstine jazuǧa erekşe köŋil böletin äigili ekinşi mekteptiŋ oquşysy bolǧan soŋ, gazetten irgeni aulaq saluǧa bolmaidy. Köp ūzamai «Beken Nūrahmetov» dep qol qoiylǧan irili-ūsaqty maqalalar osy basylymda jii jaryq köre bastady.
Bizdiŋ keiipkerimiz sabaqty erteli-keş kömilip oqyp, sary maidan qyl tartqandai bop, sypaiy jüretin asa ädepti bala bolǧan joq-ty. Kerisinşe, keide ūrynarǧa qara tappai, basyn tauǧa da, tasqa soǧyp tūratyn sodyr-soiqannyŋ özi edi. Biraq öler jerin biletin, öner jerin köretin aqyldy tentek-tin. «Minezsiz öner – minezsiz jylqy» dep Asqar Süleimenov aitqandai, onyŋ jazǧan-syzǧandary da öziniŋ minezi sekildi şiyrşyq atyp tūrdy.
Biz ony alǧaş ret jurfakta kördik. Jüris-tūrysynan, qimyl-qozǧalysynan Almatyda oqyǧandyǧy körinip tūratyn. Özin öte erkin ūstaidy. Örligi men öktemdigi de baiqalmai qalmaidy. Ara-tūra tegeurindi dekanymyz Temirbek Qojakeevtiŋ aşy aiqaiyna ilik bolyp jatady. Soǧan qaraǧanda sabaqty jaqsy oqyǧanymen jaiyna qarap, typ-tynyş jüretinderdiŋ qatarynan emes-au dep şamalaimyz.
Şynynda da solai eken. Onysy jurfaktyŋ jataqhanasynda ötken student aqyndar aitysynda belgili bop qaldy. Bekenniŋ kursynyŋ aitysqa ükilep qosyp otyrǧan aqyny – Mūratbek Ospanov. Onyŋ joǧary kursta oqityn qarsylasy da osal emes. Talai aqyndy tüze büktirgen Beibit Qūsanbekov. Aitys bolǧan soŋ, ärine, aqyndar bir-biriniŋ kemşilikterin qazbalamai otyrmaidy. Sondyqtan söz saiysy bastalardan būryn eki aqyn da bäsekelesin sürindiretin material izdeidi. Küiip-janyp tūrǧan fakt bolsa, tipti jaqsy. Sony aŋǧarǧan Beken Beibitke baryp, onyŋ özi de biletin birdi-ekili basynan ötken jaǧymsyz jaǧdailardy soŋyra aitys üstinde mülde auyzǧa almauyn qiylyp tūryp ötinedi. Beibit közi külimdep otyryp, būl turaly läm-mim demeuge uäde beredi. Köŋili tynyştalǧan Beken keşke dos-jarandaryn ertip, aitysqa barmai ma? Söitse, Beibit Mūratbekpen söz qaǧystyryp otyryp, bylai depti:
Baǧana Beken dosyŋ kelip ketti,
Özinen biraz fakt berip ketti.
«Eki esik syndyryp em, aitpaşy» dep,
«Aitpaimyn» degenime senip ketti...
Jurfaktyŋ jataqhanasynda studentterdiŋ öndiristik täjiribeden ötu kezinde jariialanǧan maqalalaryn tanystyruǧa arnalǧan qabyrǧa gazetin şyǧaratyn dästür bar edi. Birde sodan Bekenniŋ «Jataqhana ma, şataqhana ma?» degen maqalasy ilinip tūrǧanyn kördik. «Jetisu» gazetine jariialanypty. Özi anda-sanda jataqhanany şulatyp tūratyn būl ne jazdy eken degen äuestikpen üŋileiik. Tiianaqty baiandalǧan dünie eken. Almatydaǧy bir käsiptik-tehnikalyq uchilişeniŋ jataǧyndaǧy jaǧdai turaly dabyl qaqqan maqala. Älimjettik, qorlyq-zorlyq... Äli oquyn bitirip ülgermegen student känigi jurnalist sekildi balalarǧa araşa sūraidy. Gazette synalǧan mäsele aiaqsyz qalmaityn zaman. Köp ūzamai talailar ornynan alyndy, keibiri jazaǧa tartyldy.
Al «Jetisu» jigerli jigitti qyzmetke aldy. Keiin talaiǧa arman bolǧan «Jas alaşta» jolymyz tüiisti. Sodan ol qazaq kedeniniŋ irgetasyn qalasuǧa attanǧanşa birge jūmys istedik. Söitip, Bekenniŋ «esigi» ūmytylyp, besigi beki tüsti.
2. Jurfak pen jasaq
«Qandai isten qaşyp em?», –
Deidi: «Qaşan jasyp em?».
Keide habar jazady,
Polkovnik basymen.
(Jurnalistik folklordan)
Sekseninşi jyldardyŋ studentteri OKD degenniŋ ne ekenin jaqsy biledi. Būl – jedel komsomol jasaǧy degen ūǧymnyŋ orysşa atauynyŋ qysqarǧan türi. Büginde komsomoldyŋ özi de, onyŋ jedel jasaǧy da äldeqaşan ūmyt boldy. Sondyqtan ony qazirgi jastar köp bile bermeidi. Al bir kezde KazGU-diŋ kez-kelgen studentin qoiandai qaltyratuǧa osy OKD-nyŋ qūdireti tolyq jetetin. Qalaşyqta irkes-tirkes qonys tepken onşaqty jataqhanany aşsa – alaqanynda, jūmsa – jūdyryǧynda ūstaityn sol OKD-ny jurfaktyŋ joǧarǧy kurs studenti Qūrmanhan Nūrymbetov basqaratyn. Qūrmanhannyŋ «äskeri» eldiŋ bas oqu ornyna bilim izdep kelgen bar balany jusatyp, örgizetin. Sol Qūrekeŋniŋ özi jurfaktyŋ besiginde terbelgen soŋ, soǧan qarasty bizdiŋ fakultettiŋ OKD-syn kim basqaratyny asa maŋyzdy edi. Ärine, būǧan biz de alaŋdaitynbyz. Öitkeni birinşi kurstyŋ boişaŋdau bir top bozbalasyn şetinen sol OKD-ǧa aparyp, kögendep qoiǧan. Bir jaǧynan jaqsy. Mūnyŋ qūramynda bolsaŋ, jataqhanadan aiyrylmaisyŋ, stipendiiadan qaǧyla qoimaisyŋ. Äitpese, tym tärtipsirep bara jatqanymyz şamaly. Sonymen OKD-nyŋ, bügingişe aitsaq – jurfaktyŋ polisiiasynyŋ, qysqaşa qaiyrsaq – jurpoldyŋ jalaŋdaǧan jasaqşysymyz. Qalaşyqta şybyn jorǧalatpaimyz. Sol komandirlik orynǧa bir küni elge tanymal «esik syndyrǧyş» dosymyz Beken taǧaiyndalsyn. Teginde, özderi de ara-tūra tärtip būzyp qoiatyn osyndai jigitterdi tärtip saqşysy etip bekitken dūrys pa deimin. Bizdiŋ Beken teli men tentekterdiŋ aiaǧyn qiia bastyrmady. Jurfaktyŋ asyǧy alşysynan tūrdy. Bir ǧajaby, osy OKD-nyŋ qūramynda bolǧan toptan keiin Bekenniŋ özi bastaǧan tört-bes polkovnik şyqty. Bertinde Batys Qazaqstan oblystyq ūlttyq qauipsizdik departamentin basqarǧan Jaqsylyq Moldaqūlovtyŋ özi de bir kezdegi Bekenniŋ saiypqyran soldatynyŋ biri edi.
Tärtipti qorǧauǧa beker kelmegen bolar, Bekenniŋ qalamy da birte-birte osy taqyrypqa beiimdeldi. Qūqyq mäseleleri turaly maqalalaryn jii jariialai bastady. «Jetisu» gazetinde qyzmet istep jürgen kezinde de basqa arnaǧa köp oiysa qoiǧan joq. Al «Jas alaşqa» auysqan soŋ qūqyqtyq tärbie böliminiŋ meŋgeruşisi boldy.
Adam taǧdyryna araşa tüsip, talai ret jurnalistik zertteu jürgizdi. Oqyrmandardyŋ san türli saualdaryna jauap berdi. Osylaişa qūqyqtyq jurnalistika salasynyŋ maitalman mamany bolyp qalyptasty.
Siltegen sözi qalt ketpeitin «Jas alaştyŋ» bedeldi bölimin basqaryp, aidarynan jel esip tūrǧan Beken bir küni kedenge baruǧa bel bailady. Temirdei tärtipke negizdelgen tyŋ sala qyzyqtyrsa kerek. «Et pen teriniŋ arasyndaǧy jelik şyǧar», – dedik birimiz. «Jazuy qaldy ǧoi endi», – dedik ekinşimiz. Biraq olai bolmady. Ol būl iske şyndap kiristi.
Jurnalist qai salaǧa qairap salsaŋ da, tastai batyp, sudai siŋedi. Öitkeni jaza biletin adam qaida da qadirli. Al öz mamandyǧynan özge salanyŋ negizin qalauǧa baratyn jurnalister asa köp emes. Beken Nūrahmetov elimizdiŋ keden qyzmeti qūrylǧan alǧaşqy ailardan bastap, osy salanyŋ otymen kirip, külimen şyqty. Qazaq kedeni täuelsizdiktiŋ jemisi edi. «Keden keden boldy, kedergi neden boldy?» degen auyz eki tirkesti jatqa aitatyn jūrt keden degenniŋ ne ekenin äli tolyq bile qoimaityn.
Köp ūzamai kedenge ketken Bekenniŋ qalamy qimyldai bastady. Şekara jaqtan jetken şiryqqan maqalalar birinen soŋ biri jaryq körip jatty. «Kedergi neden boldy?» degen söz tirkesi kedenge qatysty bolǧanymen, sol kedeniŋiz bizdiŋ Bekenniŋ jazyp-syzuyna kedergi keltire almady.
«Jas alaşta» jürgende qolǧa alǧan taqyryby boiynşa jazǧan maqalalaryn toptap, «Qorqaular tünde jortady» atty kitabyn jaryqqa şyǧardy. Öz salasynyŋ joq-jitigin tügeldep, «Keden isi boiynşa sūraqtar men jauaptar» atty anyqtamalyq eŋbek jazdy. Ony «Jeti jarǧy» baspasy attai qalap alyp, oqyrmanǧa ükilep ūsyndy. Būl keden qyzmetkerleri qoldan-qolǧa tüsirmei oqityn qasqaldaqtyŋ qanyndai qat kitapqa ainaldy.
Qatardaǧy kedenşiden kedenniŋ bastyǧyna deiingi joldan ötti. Şyǧys Qazaqstan oblystyq keden departamentiniŋ basqarma bastyǧy, «Semei» kedeni bastyǧynyŋ orynbasary boldy. Şyǧys jaqtaǧy berik qamalymyz bolyp sanalatyn «Auyl» jäne «Baqty» kedenderin basqardy. Sol kezde oǧan «Keden keden boldy, bastyǧy Beken boldy» dep qaljyŋdaitynbyz. Bedeli bir basyna jetetin bastyq bolsa da, jazuyn toqtatpady. Kedenniŋ jaŋalyqtary turaly tynbai jazyp tūrdy. Onyŋ irili-ūsaqtyǧyna qaramaidy. Mäni men maŋyzyna köŋil böledi. Kişkene habarlamanyŋ özine aty-jönin körsetip, qol qoiady. Būl – qai käsibin de qadirleitindiginiŋ körinisi. Būryn negizinen qūqyq taqyrybyna jazatyn jurnalist bolyp tanylsa, endi biryŋǧai keden taqyrybyna mamandana bastady.
3. Käsip pen näsip
Jürsiŋ ylǧi jyraqta,
Daiar tūrsyŋ synaqqa.
Köŋiliŋniŋ kedeni,
Qatal emes biraq ta!
(Jurnalistik folklordan)
Taǧy bir jäit esime tüsip otyrǧany. Beken kedenge ketip, al biz «Jas alaşta» qyzmet istep jürgen kezimiz edi. Sol baiaǧy elu baqsy, seksen şaiyr... Būl şaŋyraqta kez kelgen quanyş elenedi. Elengeniŋ ne, erekşe atap ötiledi. Äsirese, jurnalisterdiŋ bireui balaly bolsa, jetinşi qabatqa jel bitedi. Baqsy bitken alasūrady, şaiyr bitken jyr tolǧaidy. Osyǧan orai arnaiy şaǧyn qabyrǧa gazeti şyǧady. Qylqalamnyŋ has şeberi Baqytbek Siiaev mūndaida bar önerin salady. Älgi aqyndardyŋ öleŋin örnektep tūryp jazyp, körneki jerge iledi. Öleŋ bolǧanda qandai? Kileŋ uyty adam öltiretin, keri ketken şumaqtar.
Boidaqtyqtyŋ janyn jegen jarasy,
Qūltastardyŋ keskinine qaraşy.
Joldasbekter äli üilenbei jürgende,
Qoitanovtyŋ tudy ekinşi balasy, –
degen sekildi qūlaǧy teris būralǧan kertolǧaular. Būralqy söz külmekke jaqsy. Jurnalister osynyŋ özinen edäuir quat alady.
Bir küni Beken ūldy boldy. Qos qyzdan soŋ ūldy bolǧanyna özi qatty quandy. Quanǧany sonşalyq, jaŋa tuǧan perzentine at taŋdau üşin ūzaq oilandy. Tipti bir aidai tolǧanyp jürdi-au deimin. Uaqyt bolsa, ötip bara jatyr. Al säbige äli at qoiylatyn türi joq. Sodan «Aty joq kökek» dep qaiyrmalanyp otyratyn belgili änniŋ izimen «Aty joq böpe» degen öleŋ jazdyq.
«Aqsaida bir jigit bar Beken degen,
Qos qyzy qatar ösip sekeŋdegen.
Märiiaǧa köpten beri ūl taptyru,
Bekenniŋ paryzy edi ötelmegen.
E-e-i, aty jo-o-q böpe», – dep keledi. Būl Mäskeude 1991 jylǧy būrq etken tamyz büligi küşpen basylyp, eŋsegei boily er Elsinniŋ erligi elge ülgi bolyp tūrǧan kez edi. Osyǧan orai bylai dep jyrladyq.
«Märiia sony oilap qauiptendi,
Ümit pen küdik qatar şauyp keldi.
Mäskeude Elsin batyr bolǧan küni,
Bekenge bir atūstar tauyp berdi».
Endi jaŋa tuǧan säbige jaqsy tilek aitu kerek qoi.
«Būl bala ümit otyn jaǧar ma eken,
Qazaqtyŋ tarihynda qalar ma eken?
Bolmasa, däl öziniŋ äkesindei,
Kedenniŋ qyzmetkeri bolar ma eken?!» – dep qaiyrdyq sodan soŋ. Ūzamai böpeniŋ aty qoiyldy. Säbi Sanjar degen esimdi ielendi. Söitip, kedenge barǧany Bekenge şynynda da qūt boldy-au destik. Sol Sanjar batyr İrlandiiadaǧy Dublin universitetin bitirip keldi. Qazir Bekenge jaqsy qolqanat bolyp jür.
Şynynda da, bir sarbazyn kedenge bergennen qazaq jurnalistikasynyŋ nesibesi ortaiyp qalǧan joq. Onyŋ esesine, ol özge salaǧa barǧan soŋ qaita tüledi. Qalamymen sol salanyŋ otyn kösep, şoǧyn mazdata tüsti. Jaza biletin adam qaida jürse de, qalamyn tastamaidy. Kerisinşe, jurnalistikanyŋ öz qazanynda qimylsyz otyratyndar az ba?
Bir qaraǧanda, keden qyzmetinde gazet tilşisiniŋ aiaǧyna oralyp jatatyn olja ūşyrasa bermeitindei körinedi. Anyǧynda olai emes eken. Kedenniŋ de öz qyzyǧy jetkilikti siiaqty. Mūndaǧy qyzmeti de jurnalistik jolsaparlarǧa bergisiz. Birde Qytaidyŋ Şäueşek qalasyna jol tartty. Sol jerde taksidiŋ qūlaǧynda oinaityn jürgizuşi qazaq qyzyn kezdestirdi. Aty – Aigül. Özi qalanyŋ qoiyn-qoltyǧyn tügel biledi. Tyrbanyp tirşilik etip jürgen körinedi. Aldymen kölikti jalǧa alyp, jūmysyn bastaǧan. Sodan soŋ nesie alyp, jeke kölik ielengen. Qytaida qazaq qyzynyŋ taksi jürgizui – taŋsyq närse. Bir jurnalist sol eldegi basylymǧa ol turaly maqala jazypty.
Aigül qazaqtyŋ ataqty jazuşysy Qajyǧūmar Şabdanūly jerlengen qorymdy biletin bolyp şyqty. Beken aldymen qalamgerdiŋ otbasyna baryp, köŋil aityp qaitudy jön sanap edi. Söitse, üiinde eşkim joq eken. Ol kisiniŋ zaiyby atajūrtqa saparlap ketse kerek. Qajyǧūmardyŋ basyna qara mramordan qūlpytas qoiylypty. Beken şart jüginip otyryp, qūran oqydy.
Sol saparda elden kelgenderge qyzmet etip jürgen qazaq qyzynyŋ yqylas-peiiline tänti boldy. Qaityp kelgen soŋ «Altaidyŋ ar jaǧynda jürgen aru» degen esse jazdy. Būl – onyŋ bir sapardaǧy oljasy ǧana.
Keiipkerimiz kedenniŋ kedir-būdyr qazaqşasyn jöndeuge de eleuli üles qosty. Memlekettik tildi mensine qoimaityn talai äriptesiniŋ aptyǧyn basty. Bastauyşy men baiandauyşy bir-birine qyryn qaraityn oiqy-şoiqy qūjattardyŋ tilin syndyrdy. Sol üşin jazaǧa tartyla jazdaǧan kezi de boldy. Keden qyzmetindegi şeni – polkovnik. Qalam qyzmetindegi deŋgeii de kem soǧa qoimas. Käsibi men näsibine adaldyq tanytqannan şyǧar.
Äiteuir «Körgeniŋdi bügingi jaz, jaz, qalam, ter, qalam», – dep Iliiasşa qamşylap otyrmasaq ta, kedenge kögendelgen qalam äzirge jorǧasynan jaŋylǧan emes...
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
