(Esse)
Ebedeısiz elektrık
Qazaq ýnıversıtetiniń jýrnalıstıka fakýltetine óndiriste birneshe jyl jumys istep kelmeseń túse almaıtyn kezder boldy. Bolashaq jýrnalısterdiń sol eki ortada aınalyspaıtyn kásibi joq. Bireýi – shopyr, ekinshisi – tokar, úshinshisi – kúzetshi, tórtinshisi – qurylysshy... Oqýǵa túskenshe kimniń qandaı jumys istegeni eńbek kitapshasynda jazýly turady. Al mektepten keıin birden oqýǵa ilingen sary aýyz balapandardyń bar ýaqyty áskerden kelgenderdiń «maıdan hıkaıalary» men óndiristen kelgenderdiń «eńbektegi erlikteriniń» jaı-japsaryn tyńdaýmen ketedi. Olardyń arasynda qaıda istegenin táptishtep, kóringen jerde áńgimeleýge qumartpaıtyn da top bar.
Qarapaıymdylyǵynan shyǵar deımiz de qoıamyz. Daıyndyq kýrsy arqyly túsip qoıǵan, ala jazdaı emtıhan tapsyryp, aramter bolyp júrgen bizge shekesinen qaraǵan jeti-segiz noıannyń biri Talǵat Batyrhan da solardyń qatarynan edi. Jaqynyraq tanystyq. Oqýǵa túskenge deıin eki jyl elektrık bolyp jumys istepti. «O-o-o!» – dedik biz. Keremet mamandyqtyń ıesi qasymyzda júr! Tipti ekinshi razrıady da bar eken. Elektr shamyn ajyratyp-qosýdy ǵana biletin biz Talǵatqa qatty qyzyǵamyz. Bir ǵajaby, bilikti maman elektr taqyrybyna baspaıdy. Jigerlendiremiz, elektr týraly áńgime aıtyp, júregin jibitkimiz keledi. Qabaǵyn qaqpaıdy. Kópen Ámirbektiń: «...Dep maı shamdy bireýler jebep birde, Bastyq etip jiberdi elektrge!» – degen óleń joldaryn oqımyz. Bala selt etpeıdi. «Lenınniń ózi «Kommýnızm degenimiz – búkil eldi elektrlendirý!» degen» dep, saıası sezimin oıatýǵa tyrysamyz. Lenındi aıtqanda mańdaıy sál jipsigendeı bolady, biraq máseleniń elektrmen baılanysty ekeni esine túsip, qaıtadan qasarysyp qalady.
Birde jataqhanada elektr shamy aıaq astynan sónip qaldy. Sol kezde bizdiń elektrıktiń kásibı belsendiligi onsha baıqala qoımady. Qyzdar baıǵus «birdeńe qylsańshy» degendeı, ortamyzdaǵy jalǵyz mamanǵa jaýtań-jaýtań qaraıdy. Maman bolsa túnerip, úndemeıdi. Sodan beri elektr taqyrybyn qozǵaǵanymyz joq. Mine, qyryq jyl ótti, bul máseleni áli de jabyq taqyryp etip ustap kelemiz.
Báribir ol elektrık kásibin bosqa tańdamapty. Janyndaǵylarǵa jaǵymdy energııa taratatyn qasıeti bar sııaqty. Talǵattyń tóńiregine jolap ketken adam shyrq úıirilip shyqpaı qoıady. Elektrden basqa taqyryp qozǵalsa boldy, jorǵadaı josylady. Sóılegende aýyzdyǵa des bermeıdi. Bir bastasa, birazǵa deıin kósiledi. Tún ortasy aýǵansha jataqhananyń dálizinde saırap otyrady. Kýrsymyzdyń aqyndary:
Áńgime aıtsa, eki qolyn sermegen,Ushyp-qonǵan mundaı adam kórmep em.Kerek bolsa, zaldan izde sen ony,Taldybaıdy taba almaısyń bólmeden,
– dep Sábıt Dónentaevsha siltep, oǵan óleń arnaıtyn.
«Cherenkov túgili, Chernenko shyqsa da...»
Aıran urttap, qoı qurttaǵan aýyldyń balasy edi. Aýqatty otbasynda ósti. Sheshesi – Jetisý óńirine belgili ataqty shopan Nurlyhan Ysqaqova. Joǵarǵy Keńestiń depýtaty bolǵan, Lenın ordenin ıelengen kisi. Sol kisi baǵyp-qaqqan balanyń sóz ónerine beıimi bar ekeni kishkene kúninen baıqaldy. Birde traktorǵa minem dep, terezesinen qulap, betin áınek jyryp ketipti. Sonda «Nege minesiń, óleıin dep júrsiń be?!» – degen úlkenderge qarshadaı ǵana úrpekbas bala: «Óleıin dep emes, kóreıin dep júrmin ǵoı!» – depti. Ieginde sodan qalǵan tyrtyq áli bar. Jetpis ekinshi jyly alystaǵy aýylǵa kelgen alǵashqy televızorlardyń biri osy úıge buıyrady. Armanshyl bala kitaptan qoly sál bosasa boldy, sol jıyrma qoıdyń júnin ótkizip alǵan «Izýmrýdtyń» mańynan tabylady. Kóshege kóp shyqpaıdy. Taza úıkúshik. Alysyp-julyspaıdy. Bala bolyp tóbelesip te qarq qylmaıdy. Oǵan yqylasy da, beıimi de joq. Sol televızor úıge kelgennen keıin Mıýnhen Olımpıadasy bastaldy.
Onyń aldynda «Qaırattyń» oıyndaryn kórip júretin. Ordabaev pen Baıshaqovtardyń el aýzyndaǵy ańyzǵa aınalyp turǵan kezi. Biraq Olımpıadanyń jóni bólek eken. Basketboldan odaq qurama komandasynyń múshesi Áljan Jarmuhamedovtyń oıynyn tamashalady. Qasyndaǵylardyń tatar ma, álde qazaq pa dep tańdanysqany esinde. Boıy – eki metr jeti santımetr. Sodan bastap sportqa degen qumarlyǵy oıandy. «Qyzyltań» aýyly sportshy aýyl edi. Úıiniń týra janyndaǵy balabaqshanyń sport alańy bar. Sonda erteden keshke deıin aq ter, kók ter bolyp dop qýalap ta kórdi. Fýtbolshy bolýǵa ańsary aýdy. Segizinshi-toǵyzynshy synypqa barǵanda táýir sportshy bolmaıtynyn uqty. Sebebi fýtboldy áldeqaıda keıin bastaǵan balalar kóp uzamaı mektep quramasynda oınaı bastady. Sodan soń alaókpe bolyp júgirýdi qoıdy. Aýylda eki-úsh adam ǵana «Sovetskıı sport» gazetin, «Fızkýltýra ı sport», «Sportıvnye ıgry» jýrnaldaryn jazdyryp alatyn. Bul sonyń bireýi edi.
Endi sport jýrnalısi bolýǵa bel býdy. Áıteýir, sporttyń mańaıynda júrgisi keldi. Nıkolaı Ozerov, Kote Maharadze, Vladımır Maslachenkolardyń reportajdaryn úzbeı kórip otyrdy. Kez-kelgen fýtbol komandasynyń oıynshylarynyń aty-jónin jatqa soǵatyn. Fýtbolshynyń nemese basketbolshynyń boıynyń ólshemi qansha, kim qansha dop soqty, sonyń báriniń derekteri mıynda sapyrylysyp júretin. Osyǵan tańǵalatynymyz sonshalyq, oqýǵa túsken jyly onyń sport jýrnalısi bolatynyna eshkimniń de kúmáni joq edi. Oqyǵan-toqyǵany kóp. Ádemi sóıleıdi, sózdiń máıegin biledi. Jýrfaktaǵy jazýǵa arnalǵan tapsyrmalardy sheberlikpen oryndaıdy. «Obym, oqýǵa bala emes, sport enıklopedııasy túsipti ǵoı» dedi baǵasyn biletinder. Biraq sol aýzynda damyl joq, qolynda qımyl joq «enıklopedııany» eptegen jalqaýlyq qurtty. Basqalardaı tynymsyz bolǵan joq. Redakııalarǵa shaba bermeıdi. Alash jurtyn bılegen atalarynyń dástúrimen aspaı-saspaı tirshilik etti. Bappen júrip-turdy. Tátti arman men tátti uıqyny qatar alyp júrdi.
Birde jataqhanadaǵy kúlli stýdent dálizdegi jalǵyz televızordan ataqty «Spartaktyń» áldebir sheteldik komandamen jan alysyp, jan berisken oıynyn kórip otyrdyq. Jankúıerlerdiń aýzynan aq kóbik aǵady. Fýtbol dese ishken asyn jerge qoıatyn Talǵat solardyń bel ortasynda. Oıynnyń aıaqtalýyna nebári úsh mınýt qaldy. Úmit kútken «Spartak» jeńilgeli tur. «Shirkin-aı, Cherenkov shyqsa eken!» – dedi jigitterdiń biri. «Spartaktyń» aqbereni sol kúni zapastaǵy oıynshylardyń qatarynda edi. Sol kezde Talǵat: «Endi Cherenkov túgili, Chernenko shyqsa da gol bolmaıdy!» – dedi ǵoı... Jurt fýtboldy jaıyna qaldyryp, kúlkige kómildi. Bul ábden sharshaǵan kezde tizgin ustaǵan, qalt-qult etken kári gensek Konstantın Chernenkonyń bılik qurǵan tusy edi.
Stýdenttik jyldarynda «Qaırattyń» birde-bir oıynyn jibermeı, stadıonnan baryp kórdi. Biz – Talǵat, Qaırat (Álimbekov) úsheýmiz jataqhananyń bir bólmesinde turatyn edik. Qaırat ekeýmizdiń fýtbolǵa asa qulqymyz joq.
Bir kúni tańerteń uıqydan turyp jattyq. Erterek oıanǵan Qaırat aqyn balkonǵa shyǵyp, temekisin ezýine qystyryp, «Qar jaýyp tur...» dep qýanyp, óleń órip júr. Sony estigen Talǵat jaý tıgendeı atyp turdy. «Ne deısiń?! Qar jaýdy degenshe qan jaýdy deseńshi. Búgingi «Qaırattyń» oıyny oıyn bolmaıdy ǵoı endi...». Talǵat kózi aqshalańdap, kúıinip júrse, Qaırat: «Maǵ-ǵan bár-ri-bir!» – dep shıqyldap kúledi...
Sátsiz suhbattar
Talǵat jýrnalıstıka fakýltetine barýdy uıǵarǵanǵa deıin bala bolyp bir maqala jazyp kórgen emes. Onyń esesine kúni-túni kitap kemirdi. Rýhanı turǵydan daıyn edi. Jýrfakqa qujat tapsyrý úshin jarııalanǵan dúnıelerdiń bolýy kerektiginen de habarsyz eken. Sony estigen boıda ordendi kempir birden aýdanǵa tartady. Gazet redakııasyna keledi. Kúnde gazettiń betin bermeıtin ol kisini bári tanıdy. Ilgeride «Jetisý» gazeti bas redaktorynyń orynbasary Kákimjan Qazybaevtyń ózi Qoıankóz jaılaýynda jambastap jatyp, Nurlyhan apamen áńgimelesip, keıinnen úlken ocherk jazǵan-dy. «Oıbaı, apa, neǵyp júrsiz?». «Balam bıyl oqýǵa barady. Talaby bar, maqalasy joq!». «Boldy, apa, tas qylamyz!». Redaktor bul sharýany óziniń orynbasary Hasen Kóptileýovke tapsyrady. Hasekeń bizdiń keıipkerimizdiń atynan bes-alty maqalany eki-úsh kúnde jedel jarııalap jiberedi. Ájesi de olardy renjitpeı, bir qoıyn soıyp, sharap-shalabyn aparyp, joralǵysyn jasap qaıtady. Biraq bala ol jyly oqýǵa túse almaıdy. Aýylǵa kelgen soń klýbta bolǵan bir konert týraly shaǵyn habar jazady. Onysy aýdandyq gazette jaryq kóredi. Jýrnalıstıkadaǵy alǵashqy óz dúnıesi osy edi.
Jýrfakqa túsken soń da maqala jazyp qarq qylǵan joq. Janyǵyp júretin kýrstastaryna erip, «Lenınshil jasqa» baryp kórdi. Biraq bir-eki nárseden meseli qaıtyp, redakııaǵa kóp jolamaı qoıdy. Kıno taqyrybyn óte jaqsy biletin. Sekseninshi jyldarda Almatyda iri halyqaralyq kınofestıval ótti. Kýrstasy Amanǵalı Daırabaev ekeýi «TASS málimdeýge ókiletti» fılminiń rejısseri Vladımır Fokınge jolyǵyp, suhbat aldy. Biri «Soıalıstik Qazaqstanǵa», ekinshisi «Lenınshil jasqa» bermek. Bul túnimen otyryp «Rejısser – eń qıyn mamandyq» degen suhbat jazyp, redakııaǵa alyp bardy. Ádebıet bóliminiń qyzmetkeri Júsipbek Qorǵasbekov suhbattyń jetpegen jerin jetkizip, daıyndap usynady. Sonyń arasynda aǵa gazetke daıyndalǵan suhbat jarııalanyp ketedi. Bólim meńgerýshisi Qambar Kereıqulov: «Mynaý keshe shyqqan dúnıe ǵoı», – dep ysyra salady. Tipti oqymaıdy da.
Ekinshi ret sol gazetke taǵy bir suhbaty ótpeı qaldy. Jylda odaqtyń 33 úzdik fýtbolshysy anyqtalatyn. «Qaırattyń» tarıhynda bul tizimge alǵash ret Vadım Stepanov degen qorǵaýshy kirgen. Sodan keıin enip turǵan Evstafıı Pehlevanıdıdi «Medeýge» arnaıy izdep baryp, suhbat alǵan-dy. Sport bóliminiń qyzmetkeri Dúráli Dúısebaev daıyndap usynǵan dúnıege óziniń eń jaqsy kóretin Seıdahmet Berdiqulov aǵasy «Mundaı jattandy ıntervıýdi jarııalaýdyń jóni joq» dep sol qolymen buryshtama jazyp qoıypty. Árıne, suhbatta jattandylyq bary ras edi...
Stýdent kezin túgeldeı kitap oqýǵa arnady. Keńestik kınojuldyzdar Almatyǵa kele qalsa, solardy izdep ketedi.
Birde tanymal ártis Vahtang Kıkabıdze ekeýi qoltyqtasyp, Respýblıka saraıynyń aldynda jarty saǵat júrgeni bar. Uly grýzın alǵashqyda muny bala dep mensinbegenge uqsaıdy. Bul qaptaldasyp qoımaıdy. Biraq ór minez Vahtangtyń kóp biletin kókezý stýdentpen sóılespeske amaly qalmaıdy. Grýzın fılmderiniń jaı-japsaryn shemishkedeı shaǵyp tur. Grýzıniń ne, keńestik kınonyń jaıyn da kınosynshydan artyq bilmese, kem bilmeıdi. Tipti ózin eldiń bárine málim emes nyspysymen atap, «Býba!» dep qoıady. «Áı, sen ne qylǵan balasyń? – deıdi Kıkabıdze, – Júrshi bylaı, áńgimeleseıik!». Sodan túnniń bir ýaǵyna deıin suhbat jazdy.Onysyn sabaqqa barmaı, qulqyn sáriden turyp, «Lenınshil jasqa» alyp ketip edi, aǵalary: «Baspasóz konferenııasynda aıtylǵan faktiler ǵoı», – dep baspaı qoıypty. «Baspasóz konferenııasyna jolaǵanym joq, ózimen jarty saǵat áńgimelesip keldim», – dese, senbegen. Sóıtip, qapalanyp otyr eken. Baıǵusty aıap kettim. Qolymda qarabaıyr aqparat quraly bar edi: jataqhana qabyrǵa gazetiniń redaktory edim. Bir sózin ózgertpeı jarııalap jiberdim. Máz bolyp qaldy. Keıin báribir sol Kıkabıdzege Astanada jolyǵyp, álgi suhbatyn keńeıtip jarııalady.Ózi baıaý qımyldaıtyn adamnyń osyndaı úsh suhbatynyń sátsiz bolýy jazýǵa degen belsendiligin azaıtyp jiberdi. Sodan soń jazýmen emes, oqýmen aınalysty. Keıde osy sátsizdikteriniń ózi keıingi sáttilikterine jol ashqan sekildi kórinedi.
«Ár qyzmetke eki ret kelem...»
Bir adamdaı jalqaýlyǵy bar. Biraq eldiń jazǵanyn oqýdan jalyqqan joq. Qolyna jańa kitap tússe, jalqaýlyǵy jaıyna qalady. Bas almaı bitirip tastaıdy. Bilim-biligi jaǵynan qatarlastarynyń birazyn jolda qaldyrady. Jan balasyna uqsamaıtyn bir qasıeti bar. Avtoqalamǵa jolamaıdy. Ómiri sııamen jazady. Júrgen jerinde qalamush izdeıdi. Qazirgi jýrnalıster ne ekenin bilmeıtin, osydan jarty ǵasyr burynǵy dáýirde jazý áleminiń qarajorǵasy sanalǵan áıgili on birinshi qalamushtyń júz danasyn áldeqandaı sebeppen saqtap qalǵan qoımadan taýyp alǵan. Sony sııasaýytqa malyp alyp, marjandaı jazýyn túzedi.
Ánsheıinde kúnige myń ret súrinip-qabynyp júretin ebedeısiz adamnyń sııanyń bir tamshysyn da tókpeıtinine tańǵalasyń. «On birinshi qalamushpen tek Muhtar Maǵaýın aǵamyz ekeýmiz ǵana jazamyz», – dep kúledi. Sııamen jazatyn qalamsaptardan kollekııa jınaıdy. Talǵatta qalamsaptyń da, qalamushtyń da jeti atasy bar. Kóneniń sózin sóıleıtin ózi sekildi on birinshi qalamushty únemi súrtkishtep, baptap otyrǵanyn kóresiń. Kompıýterińe de, ınternetińe de pysqyrmaıdy. Mıyndaǵy málimetin osylardyń qaı-qaısysyna da aıyrbastamaıdy.
Oqý bitire sala ózi týyp-ósken Taldyqorǵanǵa tartyp otyrdy. Sonda praktıkada júrgende ánshi Tatıana Poltavskaıamen suhbaty jarııalanyp edi. Sonyń áseri bolar, muny oblystyq gazet redakııasy tilshilik qyzmetke aldy. Bes jyldan soń «Halyq keńesi» gazetiniń Taldyqorǵan oblysyndaǵy menshikti tilshisi bolyp taǵaıyndaldy. Gazet redakııasy bas redaktordyń orynbasary qyzmetine qaıta shaqyrdy. Eki jyldan soń «Halyq keńesiniń» sol óńirdegi tilshisi qyzmetine taǵy keldi. «Halyq keńesi» jabylyp qalǵan soń oblystyq gazetke oralyp, tilshi boldy. Taǵy da orynbasarlyqqa kóterildi. Jalpy, Talǵattyń jýrnalıstik qyzmetinde qyzyq bir úrdis bar. Bárine de ekinshi ret qaıtyp kelý peshenesine buıyrǵan eken. Eki ret tilshi, eki ret menshikti tilshi, eki ret orynbasar...
Keıde belgili bir oqıǵalardyń búkil ómir jolyńdy ózgertip jiberetin kezi bolady. Bir kúni aıaq astynan Taldyqorǵan oblysy jabylyp qalmaǵanda, Talǵat áli kúnge deıin sol óńirde júre berýi de múmkin edi. Oblys jabylǵan soń, oblystyq gazet te qosa jabyldy. Kúni keshe ǵana aıdarynan jel esip turǵan bas redaktordyń orynbasary aıaq astynan jumyssyz qaldy. Barmaǵan jeri joq. Qalalyq gazetke de, qalalyq radıoǵa da bas suqty. Oryn joq. Qatty qınaldy. Buralyp segiz aı jatty. Shúkir, dos-joldastan kende emes edi. Sol joldastarynyń biri, naızaǵaıǵa nan pisirip alatyn julymyr jýrnalıst Muratbek Toqtaǵazın Taldyqorǵanda jatqan jerinen «julyp alyp», Astanadan bir-aq shyǵardy. Jańa astanamen birge jańaryp jatqan «Astana aqshamy» gazeti bas redaktorynyń orynbasary bolyp bekitildi.
– Gazettiń sol kezdegi bas redaktory Jumagúl Saýhatqa myń da bir rahmet! – deıdi Talǵat. – Dosymnyń bir aýyz sózine bola syrymdy bilmese de, synaq merziminsiz qabyldady. Bir-aq shart qoıdym. «Qartań ájem bar, soǵan jiberip tursańyz boldy», – dedim. Jumagúl ápkem sózinde turdy. Jylyna tórt ret jiberip turdy. Keıde er adamdardyń boıynda kezdese bermeıtin iriligin baıqatyp turatyn bul kisiden kóp nárse úırendim.
Osy gazet redaktorynyń birinshi orynbasary qyzmetine kirisken Janbolat Aýpbaevpen bir bólmede segiz aı birge otyrdy. Janbolat aǵasyn janyndaı jaqsy kóredi. Kádimgideı elikteıdi. Ol kisiniń taǵdyry qyzyq adamdardyń ómirin jazý tájirıbesine qanyqty. Sodan soń burynnan beıimi bar osyndaı taqyryptarǵa ózi de dendep kirise bastady. Jaqańnyń adamdarmen qarym-qatynasy, tilshilerge tapsyrma berý tásili eshkimge uqsamaıdy. «Ártúrli jaǵdaı bolady, eshqashan eshkimniń aryna tıme, óıtkeni adamnyń eń qymbat nársesi – sol», – dep úıretti aǵasy. Onsyz da qoı aýzynan shóp almaıtyn bul osy keńesti únemi qaperinde ustaıdy. Jaqańnyń jýrnalıstigi óz aldyna, gazet isiniń jaı-japsaryn óte jaqsy biledi. «Basylymnyń baý-shýyn tartýdy Erjuman men Janbolat aǵalarymnan artyq biletin adam joq», – deıdi Talǵat. Keıin Jaqańnyń ornyna kelgen Dıdahmet Áshimhanov gazetke ótkir minez ákeldi. «Astana aqshamynda» qyzmet isteıtin jalań aıaq, jalań tósterdiń eshqaısysynyń páteri joq edi. On tórt oblystyń ókili jýrnalıstik jumystyń kórigin qyzdyryp jatatyn.
Talǵat az jazsa da, saz jazady. Áriptesteri: «Bul alpys jol maqala jazý úshin alty kitap oqıdy», – dep kúledi. Sırek kezdesetin oqıǵalarǵa den qoıdy. Qyzyqty taǵdyrlarǵa úńildi. Shetelderde mártebeli qyzmettiń tutqasyn ustap otyrǵan qazaqtar týraly jazýǵa qumartty. Qysqasy, Janbolat aǵasynyń jolyn shyndap qýdy. KSRO Qorǵanys mınıstri bolǵan marshal Dmıtrıı Iazovtyń komandıri, qazaq Shaımuqan Muqanov aqsaqal týraly jazdy. Keıin Máskeýge joly túskende Iazovtyń ózine jolyqty. Marshalǵa maqalany kórsetipti. D.Iazov: «Dosyma sálem aıt, ol – keremet adam!» depti. Jambyldyń jeke dárigeri bolǵan Rahymbaı Dosymbekov jóninde qalam terbedi.
Osydan biraz jyl buryn «Lıter-Media» kompanııasyna qarasty «Qazaqstan temirjolshysy» gazetiniń bas redaktory ári «Aıqyn» gazeti bas redaktorynyń orynbasary bolyp taǵaıyndaldy. Astana bıýrosynyń jetekshisi, saıypqyran jýrnalıst Saıyn Esmaǵımen birlesip, salalyq basylymǵa biraz jańalyq ákeldi. Mektep bitirgenge deıin poıyzǵa but artyp kórmegen bul ózi ómiri qyzyqpaıtyn temirjol boıynan da táýir derekter tapty. Pavlodarǵa baryp, sonda turǵan Stalınniń vagony týraly jazdy. Kókshetaýda ornalasqan medsestralardyń álemdegi jalǵyz mýzeıi jóninde jurtshylyqqa málimet usyndy. Tanymal fılmderge túsken temirjolshylardy elge tanytty. Kýıbyshev mingen «Kadılak» mashınasyn Kókshetaýdan tapty. Árıne, aıaq astynan Amerıka ashý qıyn. Biraq osyndaı tosyn taqyryptardy ıgerý arqyly ózinshe ári ózgeshe jol saldy.
Eń jaqsy kóretin jýrnalısteri – Janbolat Aýpbaev, Jarylqap Beısenbaıuly, Tilekqabyl Boranǵalıuly. Osy úsh aǵasynyń jazǵan dúnıesi jaryq kórse, oqyp shyqqansha eshteńede sharýasy bolmaıdy. Óz tóńiregine de jastar úıirilip júredi. Jandos Bádeluly, Aıhan Shárip, Tólen Tileýbaev, Erenǵaıyp Qýataıuly syndy talantty taıtuıaq noıandar Talǵat myrzanyń sharapatyn molynan kórdi.Imandy jýrnalıstıkany unatady. Atys-shabysqa, daý-damaıǵa toly taqyryptarǵa úıir keıingi býynǵa tosyrqaı qaraıdy.
Qıyrdaǵy qazaqtardyń qamqorshysy
Jýrnalıstik saparmen Reseıge birneshe ret bardy. Ár saparynan oljaly qaıtty. Qazaqtan shyqqan tuńǵysh Olımpıada chempıony Áljan Jarmuhamedovpen bir apta boıy áńgimelesip, oqyrmandy aty ańyzǵa aınalǵan basketbolshynyń el bile bermeıtin derekterine qanyqtyrdy. N.Býrdenko atyndaǵy Neırohırýrgııa ınstıtýtynyń laboratorııa meńgerýshisi, medıına ǵylymdarynyń doktory, mıǵa operaııa jasaýdyń teńdesi joq sheberi Dýlat Muhamedjanovty óz halqyna tanystyrdy.
Sankt-Peterbýrg memlekettik Polıar akademııasynyń rektory Azýrget Sháýkenbaeva týraly maqalasy kúlli jurtty eleń etkizdi. Azýrget Tarbaıqyzy osy oqý ornynyń negizin qalaǵan. Franııanyń burynǵy Prezıdenti Jak Shırakpen jumys barysynda aralasyp-quralasyp turǵan. Sol eldiń «Qurmetti legıon» ordeniniń ıegeri. Chývashııanyń Ekonomıka mınıstri Gúlmıra Taǵaıqyzy Akımovany (turmys qurǵanǵa deıingi famılııasy Áshimbaeva) izdep tapqanyn aıtsańshy. Onyń aty-jónin jol ústinde kezdeısoq bireýden estıdi. Sodan al kep izde... Chývashııaǵa telefon soqsa, Talǵattyń mınıstr qurdasy: «Meni de izdeıtin adam bar eken-aý!» – dep kóńili bosapty. Gúlmıranyń Talǵatqa: «Tarıhı Otanymmen tabystyrǵanyńyz úshin alǵys aıtamyn!» – dep arnaıy jazǵan haty bar. Keıin ini Talǵat pen aǵa Talǵattyń (Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tóraǵasynyń burynǵy birinshi orynbasary T.Mamashev) ózara mámilesiniń arqasynda Azýrget Sháýkenbaeva men Gúlmıra Taǵaıqyzy Dúnıe júzi qazaqtarynyń IV quryltaıyna delegat bolyp keldi. Ekeýi de qazir Talǵatty týǵan baýyryndaı kóredi.
Jýrnalıst qıyrdaǵy qandastaryn izdeýin áli de toqtatqan joq. Bir kezdegi KazGÝ-diń fızıka fakýltetiniń túlegi, búgingi Reseıdiń bıznes-ledıi, hatshydan ósip basshy bolǵan Gúljan Moldajanova jóninde qalam terbedi. Reseı Balet akademııasynyń kórkemdik jetekshisi, ataqty Marııa teatrynyń prıma-balerınasy bolǵan Altynaı Asylmuratovany izdep bardy. Osy eldegi úlken áskerı zaýytta bas konstrýktor bolyp isteıtin myqty qazaq bar. Sol jigitpen de jolyqpaq. Jumysynyń bári qupııa, sol sebepti ázirge aty-jónin de qupııa ustaı turaıyq. Ánsheıinde jaǵy sembeıtin Talǵat keıipkerlerin qashan jurtqa tanystyrǵansha jarnamalaı bermeıdi. «Bir kúni Mozambıkte mınıstr bolyp isteıtin qazaqty taýyp bersem, tań qalmańdar», – dep ázildeıdi. Sondaıda bir kezde elektrık bolyp qarq qylmaǵan, beıimi men bilimi jete tura sport jýrnalısi bolý múmkindigi qolynan sýsyp shyǵyp ketken áriptesim naǵyz óz jolyn endi tapqandaı kórinedi.
Tbılısı, Talǵat jáne «Kındzmaraýlı»...
Qyzmetiniń qaı-qaısysy da eki retten buıyrǵanyn aıtyp edik qoı. Sonysy keıinirek taǵy da qaıtalandy. Talǵat Batyrhan «Astana aqshamy» gazeti bas redaktorynyń orynbasary bolyp ekinshi ret taǵaıyndaldy. Áıgili on birinshi qalamushyn sııasaýytyna malyp alyp, jumysyna kiristi. Basketboldyń báıteregi Áljandy halqymen qaıta tabystyrdy. Dúrkin-dúrkin qalam terbep, Máskeýdi mekendeıtin marǵasqaǵa eldiń nazaryn aýdardy. Qoǵamdyq pikirge qulaq qoıǵan atpal azamattar ataqty sportshyny elge shaqyryp, syı-sııapat kórsetti. Talǵattyń bastamasymen Áljan Astanaǵa elden shalǵaıda júrgen qandastarymyzdyń kezdesýine keldi. Bul úsh kún boıy qasynda júrdi. Qazir dańqy dúnıe júzine belgili daraboz ulǵa qazaq jurtyna birjola qonys aýdarý jóninde usynystar aıtyla bastady. Áljan aǵasy osynyń bárine razy. Óziniń belinen keletin Talǵatqa meıirlene qarap, qaıta-qaıta rahmetin aıtty. Stýdent kezinen en taqqan eń «ejelgi» keıipkeri Vahtang Kıkabıdzeni izdep, Tbılısıge baryp qaıtqanyn aıtsańshy. Ataqty akterdiń shańyraǵynda tústenip, salıqaly suhbat aldy. Mıllıondardyń júregin jaýlaǵan Mımıno mańdaıy tership otyryp, shırek ǵasyrdan beri sońyna «shyraq alyp túsip júrgen» qazaq jigitine biraz áńgime shertti. Gúrjistannyń kez-kelgen aýyly týraly azdy-kópti málimeti bar Talǵatqa yqylasy túsken seri Vahtang eldiń bas sýsyny – áıgili «Kındzmaraýlı» sharabyn óziniń jertólesinen alyp shyǵyp, ata-babasynan kele jatqan jeke múıizqutysyna quıyp, bilek aıqastyryp ishýdi usynǵan eken, sharap túgili, syrany simirip kórmegen, shólde ósken shúregeı sekildi bul at-tonyn ala qashypty. Sebebi, múıizqutyny bosatpaı ishý ıisi grýzınniń dástúrinde joq. Óıtkeni bul ydysty tiginen tik qoıa almaısyń. Jantaıyp, qulaı ketedi. Ózgege ózin syılatyp úırengen ór minez Kıkabıdze qazaq ishinen kelgen elgezek grýzıntanýshyǵa sonda da renjimepti. Ekeýi sol joly bilek aıqastyrmasa da, júrek «aıqastyryp» qaıtqan sııaqty.
Az jazady, biraq saz jazady. Birde Talǵattyń úıinen osydan otyz jeti jyl buryn oǵan ózim syılaǵan ádemi bloknotty taýyp aldym. KazGÝ-diń elý jyldyǵyna arnaıy shyǵarylǵan osy bir dúnıeni ýnıversıtet orkestriniń múshelerine taratyp berip edi. Men ony Talǵatqa tartý ettim. Bylaı dep jazyppyz:
«Jyldar óter... Fumyr jetse:
Bul kúnderi bizderden joǵalypty án,
Áli talaı atady aǵaryp tań.
Ol Talǵatqa shal Talǵat uqsamaıdy,
Ne qaldy eken baıaǵy Omarovtan?! –
dep kabınetinde yńyranyp otyratyn qart jýrnalıst bolarsyń. Sol kezde Almatyny sharlaǵan san izimizdi (maqsatty-maqsatsyz) eske alarsyń dep osy bloknotty usyndym. 12.12.84». Tórtinshi kýrsta syılaǵan osy bloknotym áli tap-tazasymen tur eken. «Kóńilimniń tazalyǵyndaı ǵoı», – deıdi ózi. Bálkim, bul da onyń ár sóılemin on oılanyp, toǵyz tolǵanyp jazatyn tektiliginiń belgisi shyǵar.
Kıkabıdzege teginnen-tegin úıirsektep júrgen joq. Kıno álemin sumdyq jaqsy kóretin. Kórmegen kınosy, amandaspaǵan akteri joq. Kez-kelgen kınosynshymen tórt saǵat tájikelese alady. Bala kezindegi bir armany kınorejısser bolý edi. Biraq muny aýyl balasynyń qoly jetpeıtin mamandyq dep eseptedi.
Biraq bul áýletten kınonyń aýyly alystamaıtyn sııaqty. Sábı kúninen ákesiniń áńgimesin qulaǵyna quıyp ósken qyzy Aqbota kınorejısser bolýǵa bel býdy. Basyndaǵy bilimi qulaǵynan aǵyp júretin Talǵattyń armanyna aınalǵan bıikterdi baǵyndyrý úshin aq tumandy Albıonǵa attandy. «Bolashaq» stıpendııasyn ıelengen ol Londondaǵy Sarrı ýnıversıtetiniń kınematografııa fakýltetinde oqydy. Júzden júırik, myńnan tulpar shyqqan Aqbota Batyrhan ulylarǵa uıa bolǵan Ulybrıtanııada ulyq ónerdi ıgerip, elge qaıtyp oraldy. Qazir Prezıdenttiń telekesheninde qyzmet isteıdi. Búginde Vengrııada bilim alyp jatqan kishi uly Sherhan da keleshek kıno mamany bolmaq.
Ózi jasynan shyǵarmalaryn súıip oqyǵan Oralhansha aıtsaq, Talǵatqa tizginin ustatpaı qoıǵan «Tortaı mingen aqboz at» ózgeniń emes, óz perzentteriniń taqymynda ketti... Táýbá!
* * *
On birinshi qalamushtyń ıesi, bir kezdegi bir aýyldyń bolbyrlaý elektrıgi, búgingi «Egemen Qazaqstan» gazeti bas redaktorynyń oıly orynbasary Talǵat Batyrhannyń alpystyń altyn kilemine aıaq artqan kúni qutty bolsyn!
Baýyrjan OMARULY
