BAQ pen baq
Balalar men jastardan,
Baq-bereke bastalǧan.
Basty-basty gazettiŋ
Birneşeuin basqarǧan.
(Jurnalistik folklordan)
Qazaq ruhaniiatynda qaşannan üş gazettiŋ orny bölek-ti. Qolyna qalam ūstaǧan balanyŋ bäri alǧaşqy maqalasyn «Qazaqstan pionerine» (qazirgi «Ūlan») joldaityn, jazu önerine qūmartqandardyŋ köbi şeberligin «Leninşil jasta» (qazirgi «Jas Alaş») şyŋdaityn. Al salmaqty söilep, ornyqty oilaityndardyŋ şyǧarmaşylyq otauy «Sosialistik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») edi. Ärine, ol kezde Almatyda salalyǧy bar, qalalyǧy bar, basqa gazetter de şyǧyp tūrdy. Biraq jazu-syzuǧa ikemdilik tanytqandar ruhaniiattyŋ besigine ainalyp, oqyrmanymen köbirek tildesip tūratyn osy üş basylymnyŋ töŋireginde tūraqtaityn. Osynau gazetterdiŋ üşeuinde de qyzmet istep, jurnalistik jūmystyŋ körigin qyzdyrǧan qyz-jigitter barşylyq. Alaida, üş basylymǧa da bas redaktor bolǧan jalǧyz-aq qalamger bar. Ol – jurnalist-jazuşy Uälihan Qalijanūly. «Ūlan» – qazaqtyŋ balalyǧy, «Jas alaş» – daralyǧy, «Egemen Qazaqstan» – danalyǧy», – dep bir aǧamyz aitqandai, keiipkerimiz är jyldarda ūlt mūratymen ündes üş gazettiŋ de biligin qolǧa aldy. Būl jaǧynan ol kisiniŋ baǧy bes eli emes, bes keli deuge bolady.
Keiipkerimizdiŋ bolmys-bitimi, tynys-tirşiligi būqaralyq aqparat qūraldarymen tyǧyz bailanysty. Universitette alǧan mamandyǧy filolog ekenine qaramastan, eŋbek jolyn «Jetisu» gazetiniŋ menşikti tilşisi bolyp bastady. Jurnalistik jūmystan jerimei, būl basylymda jeti jyl qyzmet istedi. Sodan soŋ Qazaqstan komsomoly Ortalyq Komitetiniŋ baspasöz sektorynyŋ meŋgeruşiligine taǧaiyndalyp, elimizdiŋ bükil jastar men balalar basylymdaryna bas-köz boldy.
«Qazaqstan pioneri» men «Jas Alaşta» on tört jylyn ötkizip, elimizdiŋ Baspasöz jäne būqaralyq aqparat ministriniŋ orynbasary qyzmetin atqardy. Prezident Äkimşiliginiŋ Işki saiasat bölimi meŋgeruşisiniŋ orynbasary retinde jurnalist äriptesteriniŋ jūmysyn qadaǧalap otyrdy. Parlament Senatynyŋ baspasöz qyzmetin basqardy. Söitip, baspasöz onyŋ baǧyn jandyrdy. Būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ qysqarǧan atauy būl salada ünemi tabysqa jetken onyŋ bolmysyn däl tanytatyn sekildi. Öitkeni oǧan BAQ pen baq ünemi serik boldy. Zamannyŋ yŋǧaiyna, öziniŋ iskerligine qarai, barǧan jerinde eleuli özgeris baiqalǧany ras. Mäselen, «Qazaqstan pioneriniŋ» taralymy edäuir artty. «Leninşil jastyŋ» jetpis jyl jamylǧan aty özgerdi. «Egemen Qazaqstan» köştiŋ basyn Astanaǧa qarai būrdy. Sondyqtan ony BAQ pen baqty üilestire bilgen basşy dep baǧalauǧa bolar.
Uälihan aǧamyz balalar basylymyna basşylyq etken jyldarda jemisti jūmys jürgizdi. Gazet beti oquşylardyŋ aşyq äŋgime alaŋyna ainaldy. Qazaq ūlandary būrynnan qalyptasqan pikirtalas mädenietin odan äri damyta tüsti. Olardyŋ ūlttyq sanasyn oiatyp, eldik tanymyn arttyruǧa den qoiyldy. Halqymyzdyŋ etnografiialyq qūndylyqtary jöninde türli täsilder arqyly jetkilikti mälimet berildi. Oi-öristi jetildiretin «Tanymdyq oiyndar mektebi» (TOM) bala bitkendi gazetke jipsiz bailady. Jas tilşilerdiŋ bedeli köterildi. KazGU-diŋ jurnalistika fakultetine oquǧa tüsuge kelgenderdi gazet redaksiiasyna jinap, bir-birimen tanystyryp, şyǧarmaşylyq ortaǧa beiimdeu ürdisi jalǧasty. Eŋ bastysy, «Qazaqstan pioneriniŋ» taralymy 215 myŋǧa deiin jetti. Mūny Uälihan aǧamyzdyŋ BAQ-taǧy baǧynyŋ basy deuge bolar edi.
Onyŋ tūsynda «Leninşil jastyŋ» aty «Jas Alaş» bolyp özgerdi. Teginde, osylai atau turaly qoǧamdyq pikir de ornyǧa bastaǧan. Bälkim, basqa basylymdar ataudy alyp qoiar dep saqtyq oilady ma, bas redaktor bir-aq künde şeşim qabyldady. 1991 jyly eldi dürliktirgen tamyz büligi birqatar jaǧdaidy aiqyndap bergen soŋ, sol aidyŋ 28-i küninen (167-nömir) jaŋa ataumen şyǧa bastadyq. Söitip, basylymnyŋ o bastaǧy tarihi atauy ūzaq jyldan soŋ qaityp oraldy. Gazet atauyn özgertken soŋ da Qalijanov qarap otyrǧan joq. Qyzmetkerlerine endi ǧana arşylyp jatqan tarihi aqtaŋdaqtarǧa türen salǧyzdy. Aldymen, gazettiŋ būrynǧy basşylaryn tügeldedi. Tügeldeitindei jöni bar edi. Būlardyŋ birqatary jazyqsyz japa şekken arystar bolatyn. Tam-tūmdap material jinatty. Jigitter būrqyratyp jazyp jatty. Sol maqalalardan osy uaqytqa deiin esimi belgisiz bop kelgen azamattardyŋ basylym basşysy bolǧanyn bildik. Äsirese, «Jas Alaştyŋ» alǧaşqy bas redaktory, qazaq jastarynyŋ köşbasşysy Ǧani Mūratbaevtyŋ ömirine qatysty jaŋa derekter izdep, oqyrmanǧa ūdaiy mälimet beru maqsatymyzǧa ainaldy. Basşymyzdyŋ tapsyrmasymen Ǧanidyŋ zaiyby, ol tūsta jasy seksennen asqan Baqytjan Qūrmanbaiqyzyn esten şyǧarmai, ünemi sūhbat jasap, tūrmys-tirşiligi jöninde eldi qūlaqtandyryp otyrdyq.
Bas redaktordyŋ tūsynda atqarylǧan taǧy bir irgeli is – Qazaqstan komsomolyn basqarǧan tūǧyrly tūlǧalardyŋ ömirbaiandyq tarihyn tüzu. Ol tilşilerin Mäskeu mūraǧattaryna jiberdi. Qaisar Täştitov, Ǧaziz Quatov, Hiuaz Dospanova, Saǧyndyq Kenjebaev syndy jastar jetekşileriniŋ el bile bermeitin eleuli isteri jöninde portrettik maqalalar äzirletti. Mäskeude qūrylyp, el ruhyn oiatqan «Jas tūlpar» ūiymynyŋ tarihy turaly bir kitapqa jük bolatyn maqalalar jazdyrdy. Ol jigitterdi şyǧarmaşylyq izdeniske jūmyldyra bildi. Şetinen eŋbekke baulydy. «Nauryz» meiramyn halyqpen qaita tabystyru üşin gazettiŋ bar mümkindigin tiimdi paidalandy. Kei tūsta täuekelge bara bilgenin aitpasaq, ädildik bolmas edi.
«Egemen Qazaqstannyŋ» bas redaktory bolǧan kezinde taǧy bir tarihi missiiany oryndauyna jol aşyldy. Ol Almatydan Astanaǧa qonys audaratyn bas basylymnyŋ köşin bastady. Būl jaǧynan da onyŋ baǧy bar der edik. Köşi-qon jūmystaryn şeber ūiymdastyrdy. Aldymen jaŋa qaladan astanalyq biuro aşty. Sodan soŋ jurnalisterdiŋ alǧaşqy tobyn attandyrdy. Alymdylyǧy men şalymdylyǧynyŋ arqasynda täuir ǧimaratqa qol jetkizdi. Qyzmetkerlerdiŋ bärin pätermen qamtamasyz etti. Aqyry, «Egemen Qazaqstan» tügel köşip keldi. Qoǧamdy eleŋ etkizgen Şerhan Mūrtaza men Kamal Smaiylovtyŋ gazet betinde jazysqan hattary – Uäkeŋniŋ tūsynda jüzege asqan jemisti joba.
Mūnyŋ bäri BAQ pen baqtyŋ sabaqtastyǧynyŋ äri keiipkerimizdiŋ iskerliginiŋ nätijesi ekenine kim talasar?!
Sabaq pen qabaq
Boz kilemdi bilegen,
Biraq basyn imegen.
Baluannyŋ birazyn,
Balşyqtai-aq ilegen!
(Jurnalistik folklordan)
Oquşy bitken mūǧalim ataulynyŋ sabaǧy men qabaǧyn aŋdyp otyrady. Studentter de solai. Bärimiz de söittik. Lektordyŋ sabaǧy qyzyqty, qabaǧy aşyq bolsa, baǧyŋnyŋ janǧany. Bizdiŋ keiipkerimizdiŋ de osyndai oqytuşy ekenine baiaǧyda közimiz jetti. Jurnalistika fakultetiniŋ basşylary ara-tūra būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ bedeldi ökilderin däris beruge şaqyratyn edi. Üşinşi kursta oqyp jürgenimizde, «Qazaqstan pioneri» gazetiniŋ bas redaktory Uälihan Qalijanov bizge arnaiy kurs jürgizuge keldi. Ol keledi degende, būl basylymǧa qarşadai kezinen maqala jazyp, besikten beli şyqpai jatyp «bala tilşi» atanǧan Änuarbek Äuelbekov pen Mūratbek Toqtaǧazin edäuir eleŋdesip qaldy. Eleŋdeskeni ne, ony aldynan şyǧyp, kütip alyp, terezesin teŋ ūstap, zaldy äri-beri boilai jürip äŋgimelesip, mäz bolysty. Osy uaqytqa deiin redaktor tügili korrektormen jöndep söilesip körmegen biz olarǧa kädimgidei qyzyǧamyz. Olar da bizdi eliktire tüskisi kelgendei, ana kisige türli sūraq qoiyp, jaqyndyqtaryn bildirip, janynda ainalşyqtap, ūzaq tūryp aldy.
Jaŋa oqytuşymyz tym qarapaiym eken, öz basylymyna belsendi atsalysqan bizdiŋ kurstastarymyzdy birden bauyrǧa tartyp, hal-jaǧdailaryn sūrap jatyr. Jüzi öte jyly körindi. Sälden soŋ sabaǧyn bastady. Därisin älemdik jurnalistikanyŋ mäseleleri turaly äŋgime türinde ötkizdi. Komsomolda qyzmet istep jürgen kezinde şet elderdi köp aralapty. Sondaǧy körgen-bilgenderiniŋ özi talai leksiiaǧa jük bolatyn türi bar.
Bir sätte AQŞ-tyŋ saiasi şoluşysy Uolter Lippmannyŋ jurnalistik şeberligine toqtaldy. Onyŋ aqparatqa el-jūrtty sendire biletin erekşe qasieti jöninde aitty. Vetnammen soǧysta qaza tapqan amerikalyq soldattardyŋ tabyty janynda tūryp, jan tebirenterlik reportaj jürgizgeni turaly baiandady. Biz būdan kim üstem bolsa, sonyŋ aqparaty da öktem bolatynyn ūqqandaimyz. Tisqaqqan şeber jurnalist derek pen däiekti qalaǧanynşa oinata alatyn körinedi. Mūnyŋ bäri Amerikanyŋ beinesin «Azat dünieniŋ siqy» degen aidarmen ūsynylatyn karikaturalardan ǧana köretin biz üşin äri taŋsyq, äri qyzyq edi.
Balalar basylymy basşysynyŋ sabaq beru täsili bizge qatty ūnady. Özi studentterin eşqaşan tügeldemeidi eken. Toptyŋ jurnalynda şaruasy joq oqytuşydan däris alu – qazaq studentiniŋ maŋdaiyna jazylǧan bir baqyty. Leksiiaǧa keşigip kelseŋ de, ūryspaidy. Sözin bölip, syrtqa şyǧyp keluge sūransaŋ da, jibere salady. Äkemizdei erkeletetin aqköŋil kuratorymyz Mamytbek Qaldybaevtan keiin janymyzǧa jaqyn jaisaŋ minez pedagog körip tūrǧanymyz osy. Sondyqtan biz ony öte jaqsy kördik. Mūndai jūrtqa jaily oqytuşydan ainalyp ketpeisiŋ be?!
Ol tūsta aǧamyz jap-jas. Qyryqqa da tolmaǧan kezi. Siresken keŋestik däuirde körgen alǧaşqy demokratymyzdyŋ biri de sol kisi şyǧar. Äli künge deiin men ony sabaǧyn tartymdy ötkizetin, jūrtty jalyqtyrmaityn täuir lektor retinde baǧalaimyn. Biraq onyŋ bizge bergen därisi bir semestrmen ǧana tūiyqtaldy. Kün saiyn konspekt jazdyryp, äbden zyqymyzdy şyǧaratyn, ony toǧyz ret tekserip, elu ret eskertetin aiǧaişyl aǧailarymyz ben aduyn apailarymyzdan äbden zärezap bolǧan biz: «Mine, bizge studenttiŋ jan-düniesin ūǧatyn osyndai meiirban äri oily oqytuşylar jetispeidi», – dep özimizşe dilmarsyp jürdik te, birazdan soŋ ony ūmytyp kettik.
Jo-joq, ūmyta almaidy ekenbiz. Keiin taǧdyrdyŋ jazuymen qaramaǧynda jeti jyl qyzmet istedik. Bala-şaǧamyzdyŋ nesibesine ainalǧan üş bölmeli päterimizge sol kisiniŋ tūsynda qol jetkizdik. Mūhit keşip, tau asyp, talai saparǧa birge attandyq. Ony aitasyŋ, bertinde bedeldi ǧylym ordasynyŋ bosaǧasynan da qatar attadyq.
...Sonymen, ol biz qyzmet istep jürgen «Leninşil jastyŋ» bas redaktory bolyp taǧaiyndaldy. Jasyratyny joq, alǧaşqyda būl jaŋalyqty tosyrqai qabyldadyq. Sebebi, būrynǧy basşymyz şyǧarmaşylyq ortada asa bedeldi qalamger Seidahmet Berdiqūlov edi. Biz onyŋ basqaru täsiline äbden beiimdelgendikten, özge basşyny köz aldymyzǧa elestete almaitynbyz. Bolmysynan bekzattyǧy baiqalatyn sol kisiniŋ arqasynda eŋsemiz ünemi köteriŋki jüretin. Onyŋ iriktep alǧan kadrlary da öte tanymal jurnalister bolatyn. Alda-jalda bas redaktorymyz basqa qyzmetke auysa qalsa, özimiz üirenisken sol aǧalarymyzdyŋ biri ornyn basatyn şyǧar deitinbiz. Olai bolmady.
Seidahmet aǧa «Jalyn» baspasynyŋ direktory bolyp bekitilgen soŋ, köp ūzamai komsomoldyŋ basşylary Uälihan Qalijanovty ertip keldi de, ūjymǧa tanystyryp ketti. «Özi – ǧylym kandidaty, özi komsomolda istegen. Eki tilge birdei aǧyp tūr. Būdan artyq senderge qandai bas redaktor kerek?!».
Sol küni Seidahmet Berdiqūlov on alty jyl basqaryp, bükil qazaq jūrtyna tanymal etken äigili basylymnyŋ kezekti sanyna Uälihan aǧam şiyryp tūryp qol qoidy.
«Leninşil jas» – meniŋ alǧaşqy şyǧarmaşylyq ūjymym. Özim öz bolǧaly birinşi ret bastyǧym auysyp tūr. Mülde tanymaityn adamym emes. Bizden bir-aq qabat tömen ornalasqan «Qazaqstan pioneriniŋ» bas redaktory. Onyŋ üstine, universitettegi leksiiasy özimizge ūnaǧan oqytuşym. Biraq bäribir teŋdessiz Berdiqūlovtyŋ tärbiesin körgen soŋ, özge eşkımdı moiyndauǧa onşa qūlyqty emes edik. Jalpy, «Leninşil jasty» ütir-nüktesine deiin oqylatyn basylymǧa ainaldyrǧan Seidahmet Berdiqūlovtan keiin bas redaktor bolu qiynnyŋ qiyny edi. Sondyqtan biz Uälihan aǧamyzdyŋ asa auyr mindetti moinyna jüktegenin tüsindik. «Oǧan oŋai bo-ol-ma-a-a-ai-dy», – desti birge qyzmet isteitin ülken aǧalar. «İä, oŋai bo-ol-ma-a-a-ai-dy», – dep yŋyranamyz biz de solardyŋ äuenine salyp. Şynyn aitsaq, neniŋ oŋai emes ekenin özimiz de jete tüsinbeimiz... Eresekterge eptep eliktep, küşiktei şäuildep, komsomol jaqqa qarap, kijinip-kijinip qoiamyz.
Al qabaǧy aşyq, jüzi jarqyn Uälihan aǧa bükil jūrtty keŋ qūşaǧyna tartyp, ūjymymyzǧa siŋdi de ketti.
Erkindik pen erkelik
Tüsine de biledi,
Pisire de biledi.
Tairaŋdasaŋ, täubeŋe,
Tüsire de biledi!
(Jurnalistik folklordan)
Biz qanşa jerden küdik oilaǧanymyzben, sary uaiymǧa salynyp, maltyǧyp-mityŋdaǧan, tūralap-tityqtaǧan adamdy körmedik. Ol öziniŋ qanyna bitken saliqaly minezi men talai jylǧy täjiribesine süienip, köpten tūsau körmegen tarpaŋdardy jailap qana tizgindep, baiyppen basqara bastady. Qaşanda jairaŋdap jüredi. Eşkimdi syrtqa teppeidi. Bärimizdi böle-jarmai, bauyrǧa tartty.
Soǧan qaramastan, Seidahmet aǧanyŋ temirdei tärtibine beiimdelgen biz Uälihan aǧanyŋ keŋpeiil minezine birazǧa deiin üirene almadyq. Onyŋ üstine köp ūzamai redaksiianyŋ jūlyn-jüiesi sanalatyn Erjūman aǧa da «Sosialistik Qazaqstanǧa» auysty. Özi aitatyndai, Berdiqūlovtyŋ «ornyn baspas» orynbasary Erjūman Smaiyldyŋ «Leninşil jastan» ketui janymyzdy jasytty. Öz ornynda otyrǧan adam ekenine talas tudyrmaityn Eraǧaŋdy da eşkim almastyra almaityndai körinetin. Joq, tirşilik äri qarai jalǧasa berdi. Söitsek, bärimiz Seidaǧaŋnyŋ bir-bir balasymyz dep keude qaǧyp jürsek, Uäkeŋ de sol kisiniŋ baspasözge bizden būryn baulyǧan şäkirti eken ǧoi. Endeşe, naǧyz «balanyŋ» ülkeni osy boldy. Ekeui bir topyraqta ösip-jetilgen. Titimdei kezinen tanyǧan. Ülgisin ūstanǧan, soŋynan soqpaq salǧan. Qarap tūrsaq, sol aǧamyzdyŋ qyzmet jolymen ösip keledi. «Qazaqstan pioneri», «Leninşil jas»... Ekeuiniŋ de bas redaktory...
Erjūman aǧanyŋ ornyna Erǧali Saǧat bas redaktordyŋ orynbasary, al onyŋ ornyna Jarylqap Beisenbaiūly jauapty hatşy bolyp bekitildi. Iаǧni, bas redaktor basylymnyŋ öz kadrlaryn ösirdi. Mūnysy bärimizge ūnady. Ärine, eŋ qatty ūnaǧany onymen birge kelgen erkindik edi. Uälihan aǧa kez-kelgen uaqytta bölmemizge kirip keledi. Tikesinen tik tūrǧan boiy tapsyrmasyn beredi de, öz şaruasymen ketedi. Al jasy ülken, minezi auyr Seidaǧaŋ bölmemizge köp kele bermeitin. Qajet bolsaq, şetimizden özi şaqyryp alatyn. Bölmelerdi aralaityny jöninde aldyn ala qūlaqtandyrylatyn.
Jaŋa basşymyzdyŋ bölmemizge tūtqiyldan kirip kelu yqtimaldyǧy basymdau bolǧan soŋ, ylǧi da etek-jeŋimizdi jinap otyruǧa beiimdeldik. Ol ol ma, aǧamyzdyŋ jüzi tym jyly ekenin körgennen keiin arsalaŋdap, onyŋ kabinetine jii bas sūǧatyndy şyǧardyq. Birte-birte ol kisige äbden boi üiretip aldyq. Erkindiktiŋ arqasynda erkelei bastadyq. Uäkeŋ erkeligimizdiŋ bärin köterdi. Biz ony ūsaqtyq degenniŋ ne ekenin bilmeitin örligi üşin, aǧattyǧyŋdy keşire biletin märttigi üşin erekşe syiladyq. Äitpese, özi bastyq, özi baluan, qarsy kelgendi qara jerge qazyq qylyp qaǧyp jiberem dese de erkinde emes pe?! Oǧan öz pikirimizdi aşyq bildiretinbiz. Öitkeni, oiy aiqyn jurnalisti qadirleitinin aŋǧarǧanbyz. Tipti, tilimiz şyǧyp, qaljyŋ aitamyz.
«Seidaǧaŋdy jaqsy köretinderiŋdi bilemiz. Biraq ol kisimen osylai äzildese alar ma ediŋder?», – dedi bir küni jigitterdiŋ biri. Sosyn birazǧa deiin jym boldyq. Bäribir äzildesudi qoia almadyq. Öitkeni bas redaktorymyz da qaljyŋǧa öte şeber eken. Öz äziliŋmen öziŋdi öltirip tüsiredi.
Birde aldymen respublika komsomolynyŋ, odan soŋ odaq komsomolynyŋ kezekti sezi ötip, nauqandyq şaruanyŋ bäri aiaqtalǧan soŋ bas redaktorǧa kirdim. «Uäke, sezd bolsa bitti, komsomoldyŋ maǧan ökpesi joq şyǧar. Endi men demalysqa şyǧaiyn, jiberiŋiz», – dedim. Söitsem, bas redaktorym: «Demalysy nesi, endi sezdiŋ şeşimderin jüzege asyrmaisyŋ ba?», – dep qarap tūr.
Söitsek, Uäkeŋmen birge jastar basylymyna demokratiia kelgen eken. Ol şyǧarmaşylyq adamdaryna tolyq jaǧdai jasady. Jurnalister erkin jürip-tūrdy. Jazam degen taqyrybyn jazdy. Qyzmetkerlerin mümkindiginşe qorǧauǧa tyrysty. Birde-bir adamnyŋ soŋyna tüsip qudalaǧan joq. İntriga degendi bile bermeitin bir jaily ūjymǧa ainaldyq. Onyŋ üstine, ol bas redaktorlyq qyzmetke äigili Jeltoqsan oqiǧasy tūsynda keldi.
Biliktegilerdiŋ bäri kärine mingen mūndai kezde būqaralyq aqparat qūralyn basqaru aituǧa ǧana oŋai. Kün saiyn beriletin nūsqaulardyŋ birine köz jūma qarap, birine aşyq közqarasyn bildirip, äiteuir osy bir mazasyz kezeŋnen özi de otqa tüspei, qyzmetkerlerin de dau-damaiǧa ūryndyrmai, aman-esen alyp ötti. Eger ol jyldarda arnaiy nūsqaumen ūsynylǧan birqatar maqalalar türli sebeppen basylmai qalsa, būl tumysynan diplomat Uäkeŋniŋ qoldanǧan ädis-täsiliniŋ nätijesi dep biliŋiz. Arystandy apa dep, jolbarysty jezde dep, komsomol kösemderiniŋ tilin tauyp, päleli-jalaly dünielerden jastar basylymyn aulaǧyraq ūstady.
Būryn respublika komsomoly Ortalyq Komitetiniŋ baspasöz sektorynyŋ meŋgeruşisi bolǧan ol basylym men qūryltaişy arasyndaǧy myŋ-san bailanystyŋ qyr-syryn jaqsy biletin. Sondyqtan ünemi retin keltirip, qolaisyzdyq tuǧyzatyn tapsyrmalardan jaltara aldy.
Uälihan Qalijanūlynyŋ bas redaktor bolǧan tūsy qaita qūru men jariialylyq kezeŋi dep ataldy. Jüieni jylymyq jailaǧan būl mezgildi aitys aqyndary:
«Degende qaita qūru, qaita qūru,
Atyŋdy qaita erttep, qaita minu», – dep jyrǧa qosty. Gazette «Qaita qūru qaharmandary», «Betbūrys baspaldaqtary», «Jariialylyq jäne jaŋalyq» degen aidarlar aşylyp, qoǧamnyŋ keleşegi turaly qyzu pikirtalastarǧa keŋinen oryn berildi. «Leninşil jas» jūrttyŋ öz oiyn erkin aitatyn märtebeli minberine ainaldy.
Ol qoly qūtty, joly jaqsy basşy boldy. Būryn redaksiiaǧa tört-bes jylda bir üi ǧana beriletin. Uäkeŋniŋ tūsynda on üi birden berildi. Ortalyq Komitet baspasynyŋ basşylarymen täuir qarym-qatynasy qyzmetkerlerge päterdiŋ köptep tiiuine jol aşty. Bizdiŋ balalarymyz: «Myna bizder «Aqsai-1»-de tūramyz,
Senbeseŋiz, Piskunovtan sūraŋyz.
Üiimizge körşilerdi şaqyryp,
Anda-sanda sauyq-sairan qūramyz», – dep öleŋdetip jürip östi. Piskunov – Ortalyq Komitet baspasynyŋ (keiingi «Däuir») qūrylysqa jauapty qyzmetkeri. Direktordyŋ orynbasary Arno Lerh ekeui üidiŋ kiltin ülestirgen soŋ balalar olardy jaqsy bilip alǧan. Almatydaǧy äriptesterimizdiŋ birazy Uälihan aǧanyŋ kezinde qoly jetken baspanada äli künge deiin tūryp jatyr.
Sol üide tuǧan erke de erkin ūl-qyzdardyŋ aldy biyl otyz bırge keldi.
Meiir men peiil
Kürese de alady,
Tirese de alady.
Jastarmenen joryqqa,
Ilese de alady!
(Jurnalistik folklordan)
Bas redaktor toqsanynşy jyldardyŋ basynda bölimderdi irilendirdi. Būryn bolmaǧan aqparat bölimin aşyp, meni meŋgeruşi etip taǧaiyndady. Qyzmetkerlerim – Joldasbek Duanabai, Nūrlan Qalqa, Töleuhan Bidiräli siiaqty eki iyǧyn jūlyp jep tūrǧan alymdy aqparatşylar. Şaǧyn ǧana maqalanyŋ taqyrybyn qoiu üşin ūzaq oilanamyz.
«Osyndai taqyryp,
tūrady özine şaqyryp», – dep Ūlyqbek aǧam aitqandai, mätinniŋ atauy aiǧailap, oqyrmandy eriksiz eliktirip tūruy kerek. Bir küni Almatyda jolauşylarǧa taǧam türlerin ūsynatyn qaiyrymdylyq tramvaiy täulik boiy jürdi. Osy eksperimentke orai basqa basylymdardaǧy äriptesterimiz ärqily taqyryp qoidy.
«Tramvai – ashana», «Qarnyŋ aşsa, kölikke min!», «Rels üstindegi meiramhana», «Jol jürip, jürek jalǧaisyŋ», t.b. Biraq bizdiŋ gazettiŋ «Tamaq beretin tramvai» degen taqyryby jūrtşylyqqa köbirek ūnady. Taǧy birde bireuler Atyrauda tūratyn Sary äulieniŋ magnitofonyn ūrlap ketipti. Jūrttyŋ köripkelge közsiz senetin kezi. «Sondai bedeldi adamnyŋ äuenge eltitin qūndy qūralyn bökterip ketkenderde es joq eken, – desti olar. – Äigili äuliemiz olardy köp ūzatpai-aq ūstap almai ma?». Aqparatta Sary äulie ūrynyŋ kim ekenin sezse de, sabyr saqtap, äri qarai ne isteitinin baqylap jürgeni aitylǧan. Sondyqtan būl habarlamaǧa «Äulie ūryny bilip otyr...» degen ekiūşty taqyryp qoidyq.
Taqyryp tabuǧa arnalǧan mūndai dodalarǧa bas redaktorymyz belsene aralasyp ketetin. «Tek meniŋ aitqanym boluy kerek», – dep tepsinip otyryp almaityn. Öziniŋ ūsynǧan nūsqasy ötpei qalsa da, renjimeitin. Öitkeni, jas äriptesteriniŋ pikirimen ünemi sanasatyn. Birge isteitin jigitterdiŋ şaŋyraǧynda quanyş bola qalsa, jedeldetip dastarhan jaiyp jiberetinbiz. Bireumiz arnaiy baryp, Uäkeŋdi «vecherge» şaqyryp kelemiz. Aǧamyz aşqūrsaq sarbazdarynyŋ köŋilin qaldyrmaidy. Tilegin aityp, däm tatyp ketedi. Bas redaktormen birge nardy oinaimyz. Birde ol, birde biz jeŋemiz. Nesin aitasyŋ, bir rahat zaman boldy...
«Jas Alaştyŋ» jetpis jyldyǧyna orai arnaiy nömirdi şyǧaratyn komissiiaǧa meni basşy etip belgiledi. Būl – meniŋ jasymdaǧy bala-şaǧaǧa jüktele qoimaityn jauapty is edi. Jastarǧa senim körsetu jaǧynan da ol özgelerden ozyq tūrdy.
Ünemi qamqor bolyp, sözimizdi jerde qaldyrmaityn Uälihan aǧa bir ǧana ötinişime qūlaq aspady. Universitettiŋ qazaq ädebieti kafedrasyna izdenuşi bolyp tirkeluge äzirlenip jatqan kezim edi. Soǧan gazettiŋ bas redaktory kepildeme berui kerek. Ǧylymi därejesi bar Uäkeŋ izinen ergenime quanatyn şyǧar degen oimen jalaŋdap jetip barǧam. Aǧamyz mazasy bolmai otyrdy-au deimin. Änşeiinde odan da zor qūjattarǧa qaramai-aq qol qoiyp beretin aqköŋil bastyǧym aiaq astynan qityqty da qaldy. «Äi, bala, qaitesiŋ, ǧylymmen ainalysqan soŋ, dūrystap ainalysu kerek», – dep qaǧidatşyl qariianyŋ keipine endi de ketti. Birtürli bolady ekensiŋ. «Aǧamyzdyŋ mūnysy nesi, özi de gazette me, komsomolda ma, äiteuir qyruar jūmys istep jürip qorǧaǧan joq pa?!», – dep küŋkildep, salyp ūryp qarsy bölmedegi orynbasary Erǧali Saǧatqa kirdim. «Ä, ondai bolady, köŋil-küii bolmai otyrǧan şyǧar... Äitpese mūndaiy joq edi ǧoi... Äkel!». Aldymen bir taiaqty köldeneŋ syzyp aldy da, qol qoiyp berdi. «Qairan Uälihan aǧam-ai, osy qoldy öziŋiz qoiǧanyŋyzda jüdä jaqsy bolatyn edi» deimin iştei. Bälkim, būl jait ol kisiniŋ esinde de joq şyǧar. Äitpese, meni ǧylymi saparlarǧa ünemi jiberip otyrar ma edi. Köŋilinde kümän bolsa, ǧylymi eŋbek qorǧaǧanyma sonşa quanar ma edi...
Şynynda da, Uäkeŋniŋ märt mineziniŋ arqasynda issapardan kende bolmadyq. Jaqsy ideia ūsynsaŋ, qaida baram deseŋ de, qol qoiyp beredi. Üş künge sūransaŋ – bes künge, bes künge sūransaŋ – bir aptaǧa jiberedi. Qybyn tauyp, ideiasyn qoiulatyŋqyrap, issaparda jarty ai boiy jürip alatyndar da bar. Gazet isiniŋ jedeldigin bile tūra, qaityp oralǧan qyzmetkerlerine «Maqalany qaşan beresiŋ?», – dep tyqaqtap tūryp alu ädetinde joq. «Bir küii kelgende jazar» degendei, elemei jüre beredi. Sony körgen jurnalister qaralai qysylyp, özderi-aq jūlqynyp, tezdetip jazyp tastauǧa tyrysady. Jalpy, tilşi bitkenge erkindik berilse, qalamdy qūlaştap tūryp silteidi-au deimin.
Uälihan Qalijanūly basşylyq etken tūstaǧy ahual auyr edi. Būrynǧy odaqtan täuelsizdigin alǧan el endi ǧana eŋsesin tiktep jatty. Būl jaǧdai gazetke de äser etpei qoiǧan joq. Qaǧaz tapşylyǧy sezile bastady, basylymnyŋ şyǧu merziminiŋ qysqaru qaupi töndi. Soǧan qaramastan türli eksperimentter jasaldy. «Jas Alaştyŋ» «Sergektik», «Yrǧaq», «Jibek joly», «Myŋnan bir mezet» atty qosymşalary qatarǧa qosyldy. Būlar ädepkide gazettiŋ işki beti retinde şyǧyp jürdi de, keiin basylym janyndaǧy basylym bolyp jaryq köre bastady. Gazet şyǧatyn küni daiyndalatyn jedel maqalalar keide osy qosymşalardy da jailap jatatyn. Jigitter mūndaida «Qosymşalar-ai, qosymşalar-ai,
Bizge de keide «dosyl» salar-ai» dep ändetip jüretin. Qosymşalar gazetke airyqşa bedel äkeldi.
Ekonomister «Jibek jolynyŋ» töŋiregine toptasty. Sportşylar «Sergektikti» jaǧalady. «Yrǧaq» muzyka mamandarynyŋ basyn qosty. Osy küni «Jūldyzdar otbasyna» şyqpasa işkeni as bolmaityn jas önerpazdar sekildi sol kezdiŋ änşileri «Yrǧaq» dese, eleŋ ete qalatyn.
Osylardyŋ işinde «Myŋnan bir mezettiŋ» jöni bölek-ti. Qosymşanyŋ redaktory Ädilbek Qabaev oqyrmandy qyzyqtyrudyŋ kiltin tapty. Ol baqsy-balger, jyn-şaitan, diiu-peri, aruaq, albasty taqyrybyn arqau etip aldy. Aldymen şaitan jaryqtyqty «közimen körgen» bireudiŋ atynan hat ūiymdastyrady. Soŋyna «Sizderdiŋ auyldaryŋyzda osyndai päleketti ūşyrastyrǧandar bolsa, bizge habarlasyŋyzdar» dep eldi qūlaqtandyrudy ūmytpaidy. Sol-aq eken, gazetimizdi hat nöpiri basyp qaldy. «Meniŋ atam körip edi...», «Äjem aituşy edi...», «Naǧaşym ony ūstap alyp, nūqyp jibergen...» degen sipattaǧy äŋgimeler kün saiyn redaksiiaǧa aǧylyp kelip jatty. Külli qazaq jūrtyn şaitan basyp qalǧan ba dersiŋ!.. Sol kezdegi eldiŋ köŋil-küiin döp basqan «Myŋnan bir mezetke» keregi de osy edi. Ädilbek osy hattardy myŋ qūbyltyp jariialady da otyrdy. Äriptesteri:
«Ūrpaǧymyn qazaqtyŋ Qabaiynyŋ,
Ülgi alady menen de talai inim,
Jyn-şaitanmen jüremin aralasyp,
Däl osyndai bolmaidy-au aǧaiynyŋ», – dep, onyŋ atynan öleŋ örip, jarasymdy qaljyŋǧa jol aşatyn. Keiin «Myŋnan bir mezet» erekşe bel alyp, taralymyn «Jas alaştyŋ» deŋgeiine jaqyndatty. Ädilbek bas redaktordyŋ köŋiline kelip qalar dep tizginin äreŋ tartty. Şynynda da, oqyrmandy şaitan türtkendei, maqala degeniŋ qaptap ketken-di. Sol tūsta Ädilbektiŋ atynan mynadai öleŋ şyǧardyq: «Bizdiŋ gazet öz jolyn tauyp berdi. Podpiskadan bäige alyp, şauyp keldi. «Jas Alaştan» qara üzip kete me dep, Uäkeŋ aǧam şamalap qauiptendi». Būl, endi qaljyŋ. Äitpese, gazetti bükil qosymşasyna qosyp basqaryp otyrǧan sol kisiniŋ özi emes pe?
Märttigi men myrzalyǧyn, keŋdigi men meiirbandyǧyn eşkim de joqqa şyǧara almaidy. Onyŋ tärbiesin körgen jigitterdiŋ köbi alysqa şapty. Tilşiden elşige, aqparatşydan apparatşyǧa, korrektordan direktorǧa deiin östi.
Keiipkerimizdiŋ BAQ-tan tys salalardaǧy baq-berekesi de jetkilikti. On bes jylǧa juyq Parlament Mäjilisiniŋ deputaty boldy. Halyq qalaulysy retinde ūlt müddesin közdeitin irgeli isterge aralasty. Äu basta özi qalaǧan mamandyǧynan da qol üzgen joq. Üş ūltqa ortaq Aqmola aqynnyŋ ädebi mūrasyn tügeldegen kandidattyq, qazaq ädebietindegi dini-aǧartuşylyq aǧymdy zerdelegen doktorlyq dissertasiia qorǧady. Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ aldymen korrespondent-müşeligine, keiın tolyq müşelıgıne sailandy. Qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ qara şaŋyraǧy – M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutyn basqardy.
Biz bügin onyŋ bir-birimen berik sabaqtas «Ūlan», «Jas Alaş», «Egemen Qazaqstan» gazetterindegi basşylyq qyzmeti turaly baiandadyq. Qazaqtyŋ tanymal üş basylymyna bas redaktor bolu baqyty būiyrǧan azamattyŋ el-jūrtqa aitary da mol ekeni anyq. Endeşe, ūlt jurnalistikasyndaǧy Uälihan Qalijanūlynyŋ osy üş toǧysy laiyqty baǧalauǧa tūrarlyq.
Bauyrjan OMARŪLY
