BAQ pen baq
Balalar men jastardan,
Baq-bereke bastalǵan.
Basty-basty gazettiń
Birnesheýin basqarǵan.
(Jýrnalıstik folklordan)
Qazaq rýhanııatynda qashannan úsh gazettiń orny bólek-ti. Qolyna qalam ustaǵan balanyń bári alǵashqy maqalasyn «Qazaqstan pıonerine» (qazirgi «Ulan») joldaıtyn, jazý ónerine qumartqandardyń kóbi sheberligin «Lenınshil jasta» (qazirgi «Jas Alash») shyńdaıtyn. Al salmaqty sóılep, ornyqty oılaıtyndardyń shyǵarmashylyq otaýy «Soıalıstik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») edi. Árıne, ol kezde Almatyda salalyǵy bar, qalalyǵy bar, basqa gazetter de shyǵyp turdy. Biraq jazý-syzýǵa ıkemdilik tanytqandar rýhanııattyń besigine aınalyp, oqyrmanymen kóbirek tildesip turatyn osy úsh basylymnyń tóńireginde turaqtaıtyn. Osynaý gazetterdiń úsheýinde de qyzmet istep, jýrnalıstik jumystyń kórigin qyzdyrǵan qyz-jigitter barshylyq. Alaıda, úsh basylymǵa da bas redaktor bolǵan jalǵyz-aq qalamger bar. Ol – jýrnalıst-jazýshy Ýálıhan Qalıjanuly. «Ulan» – qazaqtyń balalyǵy, «Jas alash» – daralyǵy, «Egemen Qazaqstan» – danalyǵy», – dep bir aǵamyz aıtqandaı, keıipkerimiz ár jyldarda ult muratymen úndes úsh gazettiń de bıligin qolǵa aldy. Bul jaǵynan ol kisiniń baǵy bes eli emes, bes keli deýge bolady.
Keıipkerimizdiń bolmys-bitimi, tynys-tirshiligi buqaralyq aqparat quraldarymen tyǵyz baılanysty. Ýnıversıtette alǵan mamandyǵy fılolog ekenine qaramastan, eńbek jolyn «Jetisý» gazetiniń menshikti tilshisi bolyp bastady. Jýrnalıstik jumystan jerimeı, bul basylymda jeti jyl qyzmet istedi. Sodan soń Qazaqstan komsomoly Ortalyq Komıtetiniń baspasóz sektorynyń meńgerýshiligine taǵaıyndalyp, elimizdiń búkil jastar men balalar basylymdaryna bas-kóz boldy.
«Qazaqstan pıoneri» men «Jas Alashta» on tórt jylyn ótkizip, elimizdiń Baspasóz jáne buqaralyq aqparat mınıstriniń orynbasary qyzmetin atqardy. Prezıdent Ákimshiliginiń Ishki saıasat bólimi meńgerýshisiniń orynbasary retinde jýrnalıst áriptesteriniń jumysyn qadaǵalap otyrdy. Parlament Senatynyń baspasóz qyzmetin basqardy. Sóıtip, baspasóz onyń baǵyn jandyrdy. Buqaralyq aqparat quraldarynyń qysqarǵan ataýy bul salada únemi tabysqa jetken onyń bolmysyn dál tanytatyn sekildi. Óıtkeni oǵan BAQ pen baq únemi serik boldy. Zamannyń yńǵaıyna, óziniń iskerligine qaraı, barǵan jerinde eleýli ózgeris baıqalǵany ras. Máselen, «Qazaqstan pıoneriniń» taralymy edáýir artty. «Lenınshil jastyń» jetpis jyl jamylǵan aty ózgerdi. «Egemen Qazaqstan» kóshtiń basyn Astanaǵa qaraı burdy. Sondyqtan ony BAQ pen baqty úılestire bilgen basshy dep baǵalaýǵa bolar.
Ýálıhan aǵamyz balalar basylymyna basshylyq etken jyldarda jemisti jumys júrgizdi. Gazet beti oqýshylardyń ashyq áńgime alańyna aınaldy. Qazaq ulandary burynnan qalyptasqan pikirtalas mádenıetin odan ári damyta tústi. Olardyń ulttyq sanasyn oıatyp, eldik tanymyn arttyrýǵa den qoıyldy. Halqymyzdyń etnografııalyq qundylyqtary jóninde túrli tásilder arqyly jetkilikti málimet berildi. Oı-óristi jetildiretin «Tanymdyq oıyndar mektebi» (TOM) bala bitkendi gazetke jipsiz baılady. Jas tilshilerdiń bedeli kóterildi. KazGÝ-diń jýrnalıstıka fakýltetine oqýǵa túsýge kelgenderdi gazet redakııasyna jınap, bir-birimen tanystyryp, shyǵarmashylyq ortaǵa beıimdeý úrdisi jalǵasty. Eń bastysy, «Qazaqstan pıoneriniń» taralymy 215 myńǵa deıin jetti. Muny Ýálıhan aǵamyzdyń BAQ-taǵy baǵynyń basy deýge bolar edi.
Onyń tusynda «Lenınshil jastyń» aty «Jas Alash» bolyp ózgerdi. Teginde, osylaı ataý týraly qoǵamdyq pikir de ornyǵa bastaǵan. Bálkim, basqa basylymdar ataýdy alyp qoıar dep saqtyq oılady ma, bas redaktor bir-aq kúnde sheshim qabyldady. 1991 jyly eldi dúrliktirgen tamyz búligi birqatar jaǵdaıdy aıqyndap bergen soń, sol aıdyń 28-i kúninen (167-nómir) jańa ataýmen shyǵa bastadyq. Sóıtip, basylymnyń o bastaǵy tarıhı ataýy uzaq jyldan soń qaıtyp oraldy. Gazet ataýyn ózgertken soń da Qalıjanov qarap otyrǵan joq. Qyzmetkerlerine endi ǵana arshylyp jatqan tarıhı aqtańdaqtarǵa túren salǵyzdy. Aldymen, gazettiń burynǵy basshylaryn túgeldedi. Túgeldeıtindeı jóni bar edi. Bulardyń birqatary jazyqsyz japa shekken arystar bolatyn. Tam-tumdap materıal jınatty. Jigitter burqyratyp jazyp jatty. Sol maqalalardan osy ýaqytqa deıin esimi belgisiz bop kelgen azamattardyń basylym basshysy bolǵanyn bildik. Ásirese, «Jas Alashtyń» alǵashqy bas redaktory, qazaq jastarynyń kóshbasshysy Ǵanı Muratbaevtyń ómirine qatysty jańa derekter izdep, oqyrmanǵa udaıy málimet berý maqsatymyzǵa aınaldy. Basshymyzdyń tapsyrmasymen Ǵanıdyń zaıyby, ol tusta jasy seksennen asqan Baqytjan Qurmanbaıqyzyn esten shyǵarmaı, únemi suhbat jasap, turmys-tirshiligi jóninde eldi qulaqtandyryp otyrdyq.
Bas redaktordyń tusynda atqarylǵan taǵy bir irgeli is – Qazaqstan komsomolyn basqarǵan tuǵyrly tulǵalardyń ómirbaıandyq tarıhyn túzý. Ol tilshilerin Máskeý muraǵattaryna jiberdi. Qaısar Táshtıtov, Ǵazız Qýatov, Hıýaz Dospanova, Saǵyndyq Kenjebaev syndy jastar jetekshileriniń el bile bermeıtin eleýli isteri jóninde portrettik maqalalar ázirletti. Máskeýde qurylyp, el rýhyn oıatqan «Jas tulpar» uıymynyń tarıhy týraly bir kitapqa júk bolatyn maqalalar jazdyrdy. Ol jigitterdi shyǵarmashylyq izdeniske jumyldyra bildi. Shetinen eńbekke baýlydy. «Naýryz» meıramyn halyqpen qaıta tabystyrý úshin gazettiń bar múmkindigin tıimdi paıdalandy. Keı tusta táýekelge bara bilgenin aıtpasaq, ádildik bolmas edi.
«Egemen Qazaqstannyń» bas redaktory bolǵan kezinde taǵy bir tarıhı mıssııany oryndaýyna jol ashyldy. Ol Almatydan Astanaǵa qonys aýdaratyn bas basylymnyń kóshin bastady. Bul jaǵynan da onyń baǵy bar der edik. Kóshi-qon jumystaryn sheber uıymdastyrdy. Aldymen jańa qaladan astanalyq bıýro ashty. Sodan soń jýrnalısterdiń alǵashqy tobyn attandyrdy. Alymdylyǵy men shalymdylyǵynyń arqasynda táýir ǵımaratqa qol jetkizdi. Qyzmetkerlerdiń bárin pátermen qamtamasyz etti. Aqyry, «Egemen Qazaqstan» túgel kóship keldi. Qoǵamdy eleń etkizgen Sherhan Murtaza men Kamal Smaıylovtyń gazet betinde jazysqan hattary – Ýákeńniń tusynda júzege asqan jemisti joba.
Munyń bári BAQ pen baqtyń sabaqtastyǵynyń ári keıipkerimizdiń iskerliginiń nátıjesi ekenine kim talasar?!
Sabaq pen qabaq
Boz kilemdi bılegen,
Biraq basyn ımegen.
Balýannyń birazyn,
Balshyqtaı-aq ılegen!
(Jýrnalıstik folklordan)
Oqýshy bitken muǵalim ataýlynyń sabaǵy men qabaǵyn ańdyp otyrady. Stýdentter de solaı. Bárimiz de sóıttik. Lektordyń sabaǵy qyzyqty, qabaǵy ashyq bolsa, baǵyńnyń janǵany. Bizdiń keıipkerimizdiń de osyndaı oqytýshy ekenine baıaǵyda kózimiz jetti. Jýrnalıstıka fakýltetiniń basshylary ara-tura buqaralyq aqparat quraldarynyń bedeldi ókilderin dáris berýge shaqyratyn edi. Úshinshi kýrsta oqyp júrgenimizde, «Qazaqstan pıoneri» gazetiniń bas redaktory Ýálıhan Qalıjanov bizge arnaıy kýrs júrgizýge keldi. Ol keledi degende, bul basylymǵa qarshadaı kezinen maqala jazyp, besikten beli shyqpaı jatyp «bala tilshi» atanǵan Ánýarbek Áýelbekov pen Muratbek Toqtaǵazın edáýir eleńdesip qaldy. Eleńdeskeni ne, ony aldynan shyǵyp, kútip alyp, terezesin teń ustap, zaldy ári-beri boılaı júrip áńgimelesip, máz bolysty. Osy ýaqytqa deıin redaktor túgili korrektormen jóndep sóılesip kórmegen biz olarǵa kádimgideı qyzyǵamyz. Olar da bizdi eliktire túskisi kelgendeı, ana kisige túrli suraq qoıyp, jaqyndyqtaryn bildirip, janynda aınalshyqtap, uzaq turyp aldy.
Jańa oqytýshymyz tym qarapaıym eken, óz basylymyna belsendi atsalysqan bizdiń kýrstastarymyzdy birden baýyrǵa tartyp, hal-jaǵdaılaryn surap jatyr. Júzi óte jyly kórindi. Sálden soń sabaǵyn bastady. Dárisin álemdik jýrnalıstıkanyń máseleleri týraly áńgime túrinde ótkizdi. Komsomolda qyzmet istep júrgen kezinde shet elderdi kóp aralapty. Sondaǵy kórgen-bilgenderiniń ózi talaı lekııaǵa júk bolatyn túri bar.
Bir sátte AQSh-tyń saıası sholýshysy Ýolter Lıppmannyń jýrnalıstik sheberligine toqtaldy. Onyń aqparatqa el-jurtty sendire biletin erekshe qasıeti jóninde aıtty. Vetnammen soǵysta qaza tapqan amerıkalyq soldattardyń tabyty janynda turyp, jan tebirenterlik reportaj júrgizgeni týraly baıandady. Biz budan kim ústem bolsa, sonyń aqparaty da óktem bolatynyn uqqandaımyz. Tisqaqqan sheber jýrnalıst derek pen dáıekti qalaǵanynsha oınata alatyn kórinedi. Munyń bári Amerıkanyń beınesin «Azat dúnıeniń sıqy» degen aıdarmen usynylatyn karıkatýralardan ǵana kóretin biz úshin ári tańsyq, ári qyzyq edi.
Balalar basylymy basshysynyń sabaq berý tásili bizge qatty unady. Ózi stýdentterin eshqashan túgeldemeıdi eken. Toptyń jýrnalynda sharýasy joq oqytýshydan dáris alý – qazaq stýdentiniń mańdaıyna jazylǵan bir baqyty. Lekııaǵa keshigip kelseń de, uryspaıdy. Sózin bólip, syrtqa shyǵyp kelýge suransań da, jibere salady. Ákemizdeı erkeletetin aqkóńil kýratorymyz Mamytbek Qaldybaevtan keıin janymyzǵa jaqyn jaısań minez pedagog kórip turǵanymyz osy. Sondyqtan biz ony óte jaqsy kórdik. Mundaı jurtqa jaıly oqytýshydan aınalyp ketpeısiń be?!
Ol tusta aǵamyz jap-jas. Qyryqqa da tolmaǵan kezi. Siresken keńestik dáýirde kórgen alǵashqy demokratymyzdyń biri de sol kisi shyǵar. Áli kúnge deıin men ony sabaǵyn tartymdy ótkizetin, jurtty jalyqtyrmaıtyn táýir lektor retinde baǵalaımyn. Biraq onyń bizge bergen dárisi bir semestrmen ǵana tuıyqtaldy. Kún saıyn konspekt jazdyryp, ábden zyqymyzdy shyǵaratyn, ony toǵyz ret tekserip, elý ret eskertetin aıǵaıshyl aǵaılarymyz ben adýyn apaılarymyzdan ábden zárezap bolǵan biz: «Mine, bizge stýdenttiń jan-dúnıesin uǵatyn osyndaı meıirban ári oıly oqytýshylar jetispeıdi», – dep ózimizshe dilmarsyp júrdik te, birazdan soń ony umytyp kettik.
Jo-joq, umyta almaıdy ekenbiz. Keıin taǵdyrdyń jazýymen qaramaǵynda jeti jyl qyzmet istedik. Bala-shaǵamyzdyń nesibesine aınalǵan úsh bólmeli páterimizge sol kisiniń tusynda qol jetkizdik. Muhıt keship, taý asyp, talaı saparǵa birge attandyq. Ony aıtasyń, bertinde bedeldi ǵylym ordasynyń bosaǵasynan da qatar attadyq.
...Sonymen, ol biz qyzmet istep júrgen «Lenınshil jastyń» bas redaktory bolyp taǵaıyndaldy. Jasyratyny joq, alǵashqyda bul jańalyqty tosyrqaı qabyldadyq. Sebebi, burynǵy basshymyz shyǵarmashylyq ortada asa bedeldi qalamger Seıdahmet Berdiqulov edi. Biz onyń basqarý tásiline ábden beıimdelgendikten, ózge basshyny kóz aldymyzǵa elestete almaıtynbyz. Bolmysynan bekzattyǵy baıqalatyn sol kisiniń arqasynda eńsemiz únemi kóterińki júretin. Onyń iriktep alǵan kadrlary da óte tanymal jýrnalıster bolatyn. Alda-jalda bas redaktorymyz basqa qyzmetke aýysa qalsa, ózimiz úırenisken sol aǵalarymyzdyń biri ornyn basatyn shyǵar deıtinbiz. Olaı bolmady.
Seıdahmet aǵa «Jalyn» baspasynyń dırektory bolyp bekitilgen soń, kóp uzamaı komsomoldyń basshylary Ýálıhan Qalıjanovty ertip keldi de, ujymǵa tanystyryp ketti. «Ózi – ǵylym kandıdaty, ózi komsomolda istegen. Eki tilge birdeı aǵyp tur. Budan artyq senderge qandaı bas redaktor kerek?!».
Sol kúni Seıdahmet Berdiqulov on alty jyl basqaryp, búkil qazaq jurtyna tanymal etken áıgili basylymnyń kezekti sanyna Ýálıhan aǵam shıyryp turyp qol qoıdy.
«Lenınshil jas» – meniń alǵashqy shyǵarmashylyq ujymym. Ózim óz bolǵaly birinshi ret bastyǵym aýysyp tur. Múlde tanymaıtyn adamym emes. Bizden bir-aq qabat tómen ornalasqan «Qazaqstan pıoneriniń» bas redaktory. Onyń ústine, ýnıversıtettegi lekııasy ózimizge unaǵan oqytýshym. Biraq báribir teńdessiz Berdiqulovtyń tárbıesin kórgen soń, ózge eshkimdi moıyndaýǵa onsha qulyqty emes edik. Jalpy, «Lenınshil jasty» útir-núktesine deıin oqylatyn basylymǵa aınaldyrǵan Seıdahmet Berdiqulovtan keıin bas redaktor bolý qıynnyń qıyny edi. Sondyqtan biz Ýálıhan aǵamyzdyń asa aýyr mindetti moınyna júktegenin túsindik. «Oǵan ońaı bo-ol-ma-a-a-aı-dy», – desti birge qyzmet isteıtin úlken aǵalar. «Iá, ońaı bo-ol-ma-a-a-aı-dy», – dep yńyranamyz biz de solardyń áýenine salyp. Shynyn aıtsaq, neniń ońaı emes ekenin ózimiz de jete túsinbeımiz... Eresekterge eptep eliktep, kúshikteı sháýildep, komsomol jaqqa qarap, kijinip-kijinip qoıamyz.
Al qabaǵy ashyq, júzi jarqyn Ýálıhan aǵa búkil jurtty keń qushaǵyna tartyp, ujymymyzǵa sińdi de ketti.
Erkindik pen erkelik
Túsine de biledi,
Pisire de biledi.
Taırańdasań, táýbeńe,
Túsire de biledi!
(Jýrnalıstik folklordan)
Biz qansha jerden kúdik oılaǵanymyzben, sary ýaıymǵa salynyp, maltyǵyp-mıtyńdaǵan, turalap-tıtyqtaǵan adamdy kórmedik. Ol óziniń qanyna bitken salıqaly minezi men talaı jylǵy tájirıbesine súıenip, kópten tusaý kórmegen tarpańdardy jaılap qana tizgindep, baıyppen basqara bastady. Qashanda jaırańdap júredi. Eshkimdi syrtqa teppeıdi. Bárimizdi bóle-jarmaı, baýyrǵa tartty.
Soǵan qaramastan, Seıdahmet aǵanyń temirdeı tártibine beıimdelgen biz Ýálıhan aǵanyń keńpeıil minezine birazǵa deıin úırene almadyq. Onyń ústine kóp uzamaı redakııanyń julyn-júıesi sanalatyn Erjuman aǵa da «Soıalıstik Qazaqstanǵa» aýysty. Ózi aıtatyndaı, Berdiqulovtyń «ornyn baspas» orynbasary Erjuman Smaıyldyń «Lenınshil jastan» ketýi janymyzdy jasytty. Óz ornynda otyrǵan adam ekenine talas týdyrmaıtyn Eraǵańdy da eshkim almastyra almaıtyndaı kórinetin. Joq, tirshilik ári qaraı jalǵasa berdi. Sóıtsek, bárimiz Seıdaǵańnyń bir-bir balasymyz dep keýde qaǵyp júrsek, Ýákeń de sol kisiniń baspasózge bizden buryn baýlyǵan shákirti eken ǵoı. Endeshe, naǵyz «balanyń» úlkeni osy boldy. Ekeýi bir topyraqta ósip-jetilgen. Tıtimdeı kezinen tanyǵan. Úlgisin ustanǵan, sońynan soqpaq salǵan. Qarap tursaq, sol aǵamyzdyń qyzmet jolymen ósip keledi. «Qazaqstan pıoneri», «Lenınshil jas»... Ekeýiniń de bas redaktory...
Erjuman aǵanyń ornyna Erǵalı Saǵat bas redaktordyń orynbasary, al onyń ornyna Jarylqap Beısenbaıuly jaýapty hatshy bolyp bekitildi. Iaǵnı, bas redaktor basylymnyń óz kadrlaryn ósirdi. Munysy bárimizge unady. Árıne, eń qatty unaǵany onymen birge kelgen erkindik edi. Ýálıhan aǵa kez-kelgen ýaqytta bólmemizge kirip keledi. Tikesinen tik turǵan boıy tapsyrmasyn beredi de, óz sharýasymen ketedi. Al jasy úlken, minezi aýyr Seıdaǵań bólmemizge kóp kele bermeıtin. Qajet bolsaq, shetimizden ózi shaqyryp alatyn. Bólmelerdi aralaıtyny jóninde aldyn ala qulaqtandyrylatyn.
Jańa basshymyzdyń bólmemizge tutqıyldan kirip kelý yqtımaldyǵy basymdaý bolǵan soń, ylǵı da etek-jeńimizdi jınap otyrýǵa beıimdeldik. Ol ol ma, aǵamyzdyń júzi tym jyly ekenin kórgennen keıin arsalańdap, onyń kabınetine jıi bas suǵatyndy shyǵardyq. Birte-birte ol kisige ábden boı úıretip aldyq. Erkindiktiń arqasynda erkeleı bastadyq. Ýákeń erkeligimizdiń bárin kóterdi. Biz ony usaqtyq degenniń ne ekenin bilmeıtin órligi úshin, aǵattyǵyńdy keshire biletin márttigi úshin erekshe syıladyq. Áıtpese, ózi bastyq, ózi balýan, qarsy kelgendi qara jerge qazyq qylyp qaǵyp jiberem dese de erkinde emes pe?! Oǵan óz pikirimizdi ashyq bildiretinbiz. Óıtkeni, oıy aıqyn jýrnalısti qadirleıtinin ańǵarǵanbyz. Tipti, tilimiz shyǵyp, qaljyń aıtamyz.
«Seıdaǵańdy jaqsy kóretinderińdi bilemiz. Biraq ol kisimen osylaı ázildese alar ma edińder?», – dedi bir kúni jigitterdiń biri. Sosyn birazǵa deıin jym boldyq. Báribir ázildesýdi qoıa almadyq. Óıtkeni bas redaktorymyz da qaljyńǵa óte sheber eken. Óz ázilińmen ózińdi óltirip túsiredi.
Birde aldymen respýblıka komsomolynyń, odan soń odaq komsomolynyń kezekti sezi ótip, naýqandyq sharýanyń bári aıaqtalǵan soń bas redaktorǵa kirdim. «Ýáke, sezd bolsa bitti, komsomoldyń maǵan ókpesi joq shyǵar. Endi men demalysqa shyǵaıyn, jiberińiz», – dedim. Sóıtsem, bas redaktorym: «Demalysy nesi, endi sezdiń sheshimderin júzege asyrmaısyń ba?», – dep qarap tur.
Sóıtsek, Ýákeńmen birge jastar basylymyna demokratııa kelgen eken. Ol shyǵarmashylyq adamdaryna tolyq jaǵdaı jasady. Jýrnalıster erkin júrip-turdy. Jazam degen taqyrybyn jazdy. Qyzmetkerlerin múmkindiginshe qorǵaýǵa tyrysty. Birde-bir adamnyń sońyna túsip qýdalaǵan joq. Intrıga degendi bile bermeıtin bir jaıly ujymǵa aınaldyq. Onyń ústine, ol bas redaktorlyq qyzmetke áıgili Jeltoqsan oqıǵasy tusynda keldi.
Bıliktegilerdiń bári kárine mingen mundaı kezde buqaralyq aqparat quralyn basqarý aıtýǵa ǵana ońaı. Kún saıyn beriletin nusqaýlardyń birine kóz juma qarap, birine ashyq kózqarasyn bildirip, áıteýir osy bir mazasyz kezeńnen ózi de otqa túspeı, qyzmetkerlerin de daý-damaıǵa uryndyrmaı, aman-esen alyp ótti. Eger ol jyldarda arnaıy nusqaýmen usynylǵan birqatar maqalalar túrli sebeppen basylmaı qalsa, bul týmysynan dıplomat Ýákeńniń qoldanǵan ádis-tásiliniń nátıjesi dep bilińiz. Arystandy apa dep, jolbarysty jezde dep, komsomol kósemderiniń tilin taýyp, páleli-jalaly dúnıelerden jastar basylymyn aýlaǵyraq ustady.
Buryn respýblıka komsomoly Ortalyq Komıtetiniń baspasóz sektorynyń meńgerýshisi bolǵan ol basylym men quryltaıshy arasyndaǵy myń-san baılanystyń qyr-syryn jaqsy biletin. Sondyqtan únemi retin keltirip, qolaısyzdyq týǵyzatyn tapsyrmalardan jaltara aldy.
Ýálıhan Qalıjanulynyń bas redaktor bolǵan tusy qaıta qurý men jarııalylyq kezeńi dep ataldy. Júıeni jylymyq jaılaǵan bul mezgildi aıtys aqyndary:
«Degende qaıta qurý, qaıta qurý,
Atyńdy qaıta erttep, qaıta miný», – dep jyrǵa qosty. Gazette «Qaıta qurý qaharmandary», «Betburys baspaldaqtary», «Jarııalylyq jáne jańalyq» degen aıdarlar ashylyp, qoǵamnyń keleshegi týraly qyzý pikirtalastarǵa keńinen oryn berildi. «Lenınshil jas» jurttyń óz oıyn erkin aıtatyn mártebeli minberine aınaldy.
Ol qoly qutty, joly jaqsy basshy boldy. Buryn redakııaǵa tórt-bes jylda bir úı ǵana beriletin. Ýákeńniń tusynda on úı birden berildi. Ortalyq Komıtet baspasynyń basshylarymen táýir qarym-qatynasy qyzmetkerlerge páterdiń kóptep tııýine jol ashty. Bizdiń balalarymyz: «Myna bizder «Aqsaı-1»-de turamyz,
Senbeseńiz, Pıskýnovtan surańyz.
Úıimizge kórshilerdi shaqyryp,
Anda-sanda saýyq-saıran quramyz», – dep óleńdetip júrip ósti. Pıskýnov – Ortalyq Komıtet baspasynyń (keıingi «Dáýir») qurylysqa jaýapty qyzmetkeri. Dırektordyń orynbasary Arno Lerh ekeýi úıdiń kiltin úlestirgen soń balalar olardy jaqsy bilip alǵan. Almatydaǵy áriptesterimizdiń birazy Ýálıhan aǵanyń kezinde qoly jetken baspanada áli kúnge deıin turyp jatyr.
Sol úıde týǵan erke de erkin ul-qyzdardyń aldy bıyl otyz birge keldi.
Meıir men peıil
Kúrese de alady,
Tirese de alady.
Jastarmenen joryqqa,
Ilese de alady!
(Jýrnalıstik folklordan)
Bas redaktor toqsanynshy jyldardyń basynda bólimderdi irilendirdi. Buryn bolmaǵan aqparat bólimin ashyp, meni meńgerýshi etip taǵaıyndady. Qyzmetkerlerim – Joldasbek Dýanabaı, Nurlan Qalqa, Tóleýhan Bidiráli sııaqty eki ıyǵyn julyp jep turǵan alymdy aqparatshylar. Shaǵyn ǵana maqalanyń taqyrybyn qoıý úshin uzaq oılanamyz.
«Osyndaı taqyryp,
turady ózine shaqyryp», – dep Ulyqbek aǵam aıtqandaı, mátinniń ataýy aıǵaılap, oqyrmandy eriksiz eliktirip turýy kerek. Bir kúni Almatyda jolaýshylarǵa taǵam túrlerin usynatyn qaıyrymdylyq tramvaıy táýlik boıy júrdi. Osy eksperımentke oraı basqa basylymdardaǵy áriptesterimiz árqıly taqyryp qoıdy.
«Tramvaı – ashana», «Qarnyń ashsa, kólikke min!», «Rels ústindegi meıramhana», «Jol júrip, júrek jalǵaısyń», t.b. Biraq bizdiń gazettiń «Tamaq beretin tramvaı» degen taqyryby jurtshylyqqa kóbirek unady. Taǵy birde bireýler Atyraýda turatyn Sary áýlıeniń magnıtofonyn urlap ketipti. Jurttyń kóripkelge kózsiz senetin kezi. «Sondaı bedeldi adamnyń áýenge eltıtin qundy quralyn bókterip ketkenderde es joq eken, – desti olar. – Áıgili áýlıemiz olardy kóp uzatpaı-aq ustap almaı ma?». Aqparatta Sary áýlıe urynyń kim ekenin sezse de, sabyr saqtap, ári qaraı ne isteıtinin baqylap júrgeni aıtylǵan. Sondyqtan bul habarlamaǵa «Áýlıe uryny bilip otyr...» degen ekiushty taqyryp qoıdyq.
Taqyryp tabýǵa arnalǵan mundaı dodalarǵa bas redaktorymyz belsene aralasyp ketetin. «Tek meniń aıtqanym bolýy kerek», – dep tepsinip otyryp almaıtyn. Óziniń usynǵan nusqasy ótpeı qalsa da, renjimeıtin. Óıtkeni, jas áriptesteriniń pikirimen únemi sanasatyn. Birge isteıtin jigitterdiń shańyraǵynda qýanysh bola qalsa, jedeldetip dastarhan jaıyp jiberetinbiz. Bireýmiz arnaıy baryp, Ýákeńdi «vecherge» shaqyryp kelemiz. Aǵamyz ashqursaq sarbazdarynyń kóńilin qaldyrmaıdy. Tilegin aıtyp, dám tatyp ketedi. Bas redaktormen birge nardy oınaımyz. Birde ol, birde biz jeńemiz. Nesin aıtasyń, bir rahat zaman boldy...
«Jas Alashtyń» jetpis jyldyǵyna oraı arnaıy nómirdi shyǵaratyn komıssııaǵa meni basshy etip belgiledi. Bul – meniń jasymdaǵy bala-shaǵaǵa júktele qoımaıtyn jaýapty is edi. Jastarǵa senim kórsetý jaǵynan da ol ózgelerden ozyq turdy.
Únemi qamqor bolyp, sózimizdi jerde qaldyrmaıtyn Ýálıhan aǵa bir ǵana ótinishime qulaq aspady. Ýnıversıtettiń qazaq ádebıeti kafedrasyna izdenýshi bolyp tirkelýge ázirlenip jatqan kezim edi. Soǵan gazettiń bas redaktory kepildeme berýi kerek. Ǵylymı dárejesi bar Ýákeń izinen ergenime qýanatyn shyǵar degen oımen jalańdap jetip barǵam. Aǵamyz mazasy bolmaı otyrdy-aý deımin. Ánsheıinde odan da zor qujattarǵa qaramaı-aq qol qoıyp beretin aqkóńil bastyǵym aıaq astynan qıtyqty da qaldy. «Áı, bala, qaıtesiń, ǵylymmen aınalysqan soń, durystap aınalysý kerek», – dep qaǵıdatshyl qarııanyń keıpine endi de ketti. Birtúrli bolady ekensiń. «Aǵamyzdyń munysy nesi, ózi de gazette me, komsomolda ma, áıteýir qyrýar jumys istep júrip qorǵaǵan joq pa?!», – dep kúńkildep, salyp uryp qarsy bólmedegi orynbasary Erǵalı Saǵatqa kirdim. «Á, ondaı bolady, kóńil-kúıi bolmaı otyrǵan shyǵar... Áıtpese mundaıy joq edi ǵoı... Ákel!». Aldymen bir taıaqty kóldeneń syzyp aldy da, qol qoıyp berdi. «Qaıran Ýálıhan aǵam-aı, osy qoldy ózińiz qoıǵanyńyzda júdá jaqsy bolatyn edi» deımin ishteı. Bálkim, bul jaıt ol kisiniń esinde de joq shyǵar. Áıtpese, meni ǵylymı saparlarǵa únemi jiberip otyrar ma edi. Kóńilinde kúmán bolsa, ǵylymı eńbek qorǵaǵanyma sonsha qýanar ma edi...
Shynynda da, Ýákeńniń márt mineziniń arqasynda issapardan kende bolmadyq. Jaqsy ıdeıa usynsań, qaıda baram deseń de, qol qoıyp beredi. Úsh kúnge suransań – bes kúnge, bes kúnge suransań – bir aptaǵa jiberedi. Qybyn taýyp, ıdeıasyn qoıýlatyńqyrap, issaparda jarty aı boıy júrip alatyndar da bar. Gazet isiniń jedeldigin bile tura, qaıtyp oralǵan qyzmetkerlerine «Maqalany qashan beresiń?», – dep tyqaqtap turyp alý ádetinde joq. «Bir kúıi kelgende jazar» degendeı, elemeı júre beredi. Sony kórgen jýrnalıster qaralaı qysylyp, ózderi-aq julqynyp, tezdetip jazyp tastaýǵa tyrysady. Jalpy, tilshi bitkenge erkindik berilse, qalamdy qulashtap turyp silteıdi-aý deımin.
Ýálıhan Qalıjanuly basshylyq etken tustaǵy ahýal aýyr edi. Burynǵy odaqtan táýelsizdigin alǵan el endi ǵana eńsesin tiktep jatty. Bul jaǵdaı gazetke de áser etpeı qoıǵan joq. Qaǵaz tapshylyǵy sezile bastady, basylymnyń shyǵý merziminiń qysqarý qaýpi tóndi. Soǵan qaramastan túrli eksperımentter jasaldy. «Jas Alashtyń» «Sergektik», «Yrǵaq», «Jibek joly», «Myńnan bir mezet» atty qosymshalary qatarǵa qosyldy. Bular ádepkide gazettiń ishki beti retinde shyǵyp júrdi de, keıin basylym janyndaǵy basylym bolyp jaryq kóre bastady. Gazet shyǵatyn kúni daıyndalatyn jedel maqalalar keıde osy qosymshalardy da jaılap jatatyn. Jigitter mundaıda «Qosymshalar-aı, qosymshalar-aı,
Bizge de keıde «dosyl» salar-aı» dep ándetip júretin. Qosymshalar gazetke aıryqsha bedel ákeldi.
Ekonomıster «Jibek jolynyń» tóńiregine toptasty. Sportshylar «Sergektikti» jaǵalady. «Yrǵaq» mýzyka mamandarynyń basyn qosty. Osy kúni «Juldyzdar otbasyna» shyqpasa ishkeni as bolmaıtyn jas ónerpazdar sekildi sol kezdiń ánshileri «Yrǵaq» dese, eleń ete qalatyn.
Osylardyń ishinde «Myńnan bir mezettiń» jóni bólek-ti. Qosymshanyń redaktory Ádilbek Qabaev oqyrmandy qyzyqtyrýdyń kiltin tapty. Ol baqsy-balger, jyn-shaıtan, dııý-peri, arýaq, albasty taqyrybyn arqaý etip aldy. Aldymen shaıtan jaryqtyqty «kózimen kórgen» bireýdiń atynan hat uıymdastyrady. Sońyna «Sizderdiń aýyldaryńyzda osyndaı páleketti ushyrastyrǵandar bolsa, bizge habarlasyńyzdar» dep eldi qulaqtandyrýdy umytpaıdy. Sol-aq eken, gazetimizdi hat nópiri basyp qaldy. «Meniń atam kórip edi...», «Ájem aıtýshy edi...», «Naǵashym ony ustap alyp, nuqyp jibergen...» degen sıpattaǵy áńgimeler kún saıyn redakııaǵa aǵylyp kelip jatty. Kúlli qazaq jurtyn shaıtan basyp qalǵan ba dersiń!.. Sol kezdegi eldiń kóńil-kúıin dóp basqan «Myńnan bir mezetke» keregi de osy edi. Ádilbek osy hattardy myń qubyltyp jarııalady da otyrdy. Áriptesteri:
«Urpaǵymyn qazaqtyń Qabaıynyń,
Úlgi alady menen de talaı inim,
Jyn-shaıtanmen júremin aralasyp,
Dál osyndaı bolmaıdy-aý aǵaıynyń», – dep, onyń atynan óleń órip, jarasymdy qaljyńǵa jol ashatyn. Keıin «Myńnan bir mezet» erekshe bel alyp, taralymyn «Jas alashtyń» deńgeıine jaqyndatty. Ádilbek bas redaktordyń kóńiline kelip qalar dep tizginin áreń tartty. Shynynda da, oqyrmandy shaıtan túrtkendeı, maqala degeniń qaptap ketken-di. Sol tusta Ádilbektiń atynan mynadaı óleń shyǵardyq: «Bizdiń gazet óz jolyn taýyp berdi. Podpıskadan báıge alyp, shaýyp keldi. «Jas Alashtan» qara úzip kete me dep, Ýákeń aǵam shamalap qaýiptendi». Bul, endi qaljyń. Áıtpese, gazetti búkil qosymshasyna qosyp basqaryp otyrǵan sol kisiniń ózi emes pe?
Márttigi men myrzalyǵyn, keńdigi men meıirbandyǵyn eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Onyń tárbıesin kórgen jigitterdiń kóbi alysqa shapty. Tilshiden elshige, aqparatshydan apparatshyǵa, korrektordan dırektorǵa deıin ósti.
Keıipkerimizdiń BAQ-tan tys salalardaǵy baq-berekesi de jetkilikti. On bes jylǵa jýyq Parlament Májilisiniń depýtaty boldy. Halyq qalaýlysy retinde ult múddesin kózdeıtin irgeli isterge aralasty. Áý basta ózi qalaǵan mamandyǵynan da qol úzgen joq. Úsh ultqa ortaq Aqmola aqynnyń ádebı murasyn túgeldegen kandıdattyq, qazaq ádebıetindegi dinı-aǵartýshylyq aǵymdy zerdelegen doktorlyq dıssertaııa qorǵady. Ulttyq Ǵylym akademııasynyń aldymen korrespondent-músheligine, keıin tolyq músheligine saılandy. Qazaq ádebıettaný ǵylymynyń qara shańyraǵy – M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtyn basqardy.
Biz búgin onyń bir-birimen berik sabaqtas «Ulan», «Jas Alash», «Egemen Qazaqstan» gazetterindegi basshylyq qyzmeti týraly baıandadyq. Qazaqtyń tanymal úsh basylymyna bas redaktor bolý baqyty buıyrǵan azamattyń el-jurtqa aıtary da mol ekeni anyq. Endeshe, ult jýrnalıstıkasyndaǵy Ýálıhan Qalıjanulynyń osy úsh toǵysy laıyqty baǵalaýǵa turarlyq.
Baýyrjan OMARULY
