Kýrsymda qyz boldy,
Traktoryn minip kelgen qalaǵa,
Jan dostaryn bermeıtuǵyn jalaǵa.
Traktorshy sol boıjetken búginde,
Aınalypty abyroıly anaǵa.
Onyń aty – Nurjamal!
Jýrnalıstıka fakýltetine bizben birge ózimizden sál eresekteý eki qyz oqýǵa tústi. Ekeýi de traktorshy. Bireýiniń medali bar. Sonyń qandaı medal ekenin oqý bitirgenshe anyqtaı almaı kettik. Ekinshisi – qyp-qyzyl kommýnıst. Erteli-kesh partbıletin sıpalaıdy da júredi. Ádette eńbek stajy barlardy bólek toptastyrady. Mádenıet qyzmetkeri Amanǵalı Daırabaev, kásibı elektrık Talǵat Batyrhanov, tas qalaýshy Ánýarbek Áýelbekov, órt sóndirýshi Qutmaǵambet Qonysbaev, aýyl aqyny Nurmıra Álisherova jáne tıip-qashyp qurylysta istegen men sol toptamyz. Jańaǵy eki traktorshy qyz da bizdiń topqa qosyldy. Ózderi besinshi jataqhananyń aldynda traktoryn qańtaryp qoıǵandaı erkin júredi. Arsyń-gúrsiń. Keshke deıin traktordyń jyry taýsylmaıdy.
Tyńdap otyrsaq, apaılarymyzdyń kórmegen beıneti joq eken. Topyraq aýdarǵan, jer jyrtqan, shóp tasyǵan. Jazda jaılaýdyń, qysta qystaýdyń bar qıyndyǵyn moınymen kótergen. Áıteýir, abyroı bolǵanda partııa sonyń bárin elep-eskergen, oqýǵa jibergen. Traktordan tabanyn ajyratyp, bir-aq kúnde teńdik alǵan.
Kúni boıy Syr áńgimesi men qyr áńgimesin tyńdap júremiz. Biraq kún ótken saıyn jańaǵy tompıǵan eki mehanızator tátemiz kádimgideı boı túzep, qalanyń ómirine beıimdele bastady. Traktor taqyrybyn qozǵasaq, tyjyrynatyn boldy. Kórshi jataqhananyń jigitteri bizdiń turaǵymyzdy betke alsa, ájepteýir maıysyp, «Áı, júgirmekter, sender analardyń kózinshe bizdiń eńbektegi erliktermiz týraly aıta bermeńder», – dep qıylady. «Olar basqa bir sharýamen kelip júr, qyz sıyqtaryń joq, senderdi qaıtsin?!» – deımiz biz. Kommýnıst pen medalıst bizdi áli jetkenshe qýalaıdy. Innen inge tyǵylamyz. Sodan beri mine, kó-ó-óp jyl ótti.
Qazir ekeýi de elge tanymal jýrnalıst. Medali bary – nemisti qashyrǵan Pokryshkın sekildi ákimderdi ingendeı qaıqańdatatyn qarymdy qalamger, «Jas Alashtyń» jalaýly naızasy Mıýa Baınazar edi. Partbıleti bary – «Almaty aqshamynyń» aqmyltyǵy, búgingi belgili pýblııst Nurjamal Baısaqal bolatyn.
«Starosta, starostanyń basynan qustar ushty», – dep aqıyq aqyn Baýyrjan Úsenov aıtqandaı, bizdiń top starosta qutaımaǵan top edi. Oqýdy ortalaǵan kezde stýdentteriniń jartysy starosta bolyp shyqqan, uıymshyldyǵynyń deńgeıi birtúrli osy topty Baısaqalova ózi qolǵa aldy. Sol Baısaqalovanyń sara basshylyǵymen oqýdy aman-esen bitirdik. Ónegesi kóp boldy onyń. Dini qatty dekannyń sheńgeline túsken kýrstastaryn shyryldap turyp qorǵap qalatyn. Osy qasıeti keıin basylymdarda qyzmet istegen kezinde de talaı ret baıqaldy. Bireýdiń taǵdyryna arasha túsetin maqala jazbasa, ishkeni as bolmaıdy. Zalda bireý-mireý judyryqtasyp jatsa, bilekti sybanyp aralasyp ketetin. Sol minezi áli de qalǵan joq. Adam taǵdyry máselesi tym shıelenisip bara jatsa, ony tóbeles arqyly sheshkendi teris kórmeıdi. Tóbeles demekshi...
Kýrsymda qyz boldy,
Keń júregi kúlli álemge jetetin,
Minezderi bir-birinen ótetin.
Janjal dese, tóbeles pen daý dese,
Kóp oılanbaı aralasyp ketetin...
Onyń aty – Nurjamal!
Sekseninshi jyldardyń basy. Besinshi jataqhana. Úshinshi qabattaǵy kommýnıster keńesi bólmesiniń aldynda qyp-qyzyl tóbeles bastalyp ketti. Judyryqtasyp jatqan eki stýdent – Amangeldi Ábilov pen Tóleýǵazy Arynov. Mássaǵan, bezgeldek... Tóbelesýshiniń ekeýi de KPSS músheleri. «Kommýnıster ońaılyqpen berilmeıdi», «Jaýdy aıaǵan jaraly bolady», «Dushpan berilmese, ony qurtar bolar» degen sekildi sol kezdiń qyzyl ala maqal-mátelderin berik ustanǵan ekeýi bir-birin tyqsyryp barady. Shoıyndaı tutas Amangeldiniń judyryǵy gúrs-gúrs soǵady. Uzyntura, biraq taramys Tóleýǵazy da qolyn ońdy-soldy siltep jatyr. Qanǵa – qan, janǵa – jan. Bir-birin partyldatyp sabap jatqan partııa músheleriniń arasyna túsýge júrekteri daýalamaǵan bir top VLKSM músheleri úrke qarap tur. Bylaı ekeýi de minezi synyq, jónimen júretin jigitter sııaqty edi. Birdeńege eregisken de...
Osy kezde qaıdan paıda bolǵany belgisiz Janna D Ark sekildi jarq etip, úshinshi kommýnıst Baısaqalova shyǵa keldi ǵoı. «Qyz Jibek» fılminde Bekejan men Tólegenniń ortasyna Jibek kelip kıligip, jan alysyp, jan berisken jekpe-jekti birden basyp tastamaıtyn ba edi?! Týra sol. Tek bir aıyrmashylyǵy, ana ekeýi Baısaqalova úshin tóbelesip jatqan joq. Mahabbat-sahabbat máselesi boıynsha úsheýiniń bir-birine qatysy shamaly.
Nurjamal keldi de, tóbeleske kádimgideı aralasyp ketti. Bireýin olaı ıterdi, ekinshisin bylaı julqydy. Tipti judyryq ta siltep jiberdi-aý deımin. Áıteýir eshkimdi mańaılatpaı turǵan adýyndy ekeýdiń ekpinin áp-sátte basyp tastady. «Durys boldy, – dedi jigitterdiń biri. – Ýdy ý qaıtarady!». «Partııa qaıda bolsa, jeńis sonda!» – dedi ekinshisi.
– Oıpyrm-aı, bular da judyryqtasady eken-aý?! – dep tańdandy tómengi kýrstyń bir stýdenti. – Masqara ǵoı. Onyń ústine ekeýi de kommýnıst...
– Úsheýi de kommýnıst, – deıdi Qaırat Múlikbaev degen jigit.
– Úshinshisi kim, qudaı-aı?
– Anaý... jańaǵy Baısaqalova...
Sodan «Úsheýi de kommýnıst» degen tirkes kýrstastar bas qosqanda aıtylatyn qanatty sózge aınalyp ketti.
Kýrsymda qyz boldy,
Bizden góri eresek,
eKa jaqta júrer deýshi ek keleshek.
Qaısarlyǵy mysyn basqan jigittiń,
Jarasatyn batyrlarǵa teńesek.
Onyń aty – Nurjamal!
Bul Baısaqalova shynymen-aq naǵyz qyp-qyzyl kommýnıst eken! Partııanyń kúlli qaǵıdasy mıyna shegelenip qalǵan. El ýnıversıtet bitirgen soń Almatyǵa qalatyn tesik taba almaı, jantalasyp jatty. Oqýdy óte jaqsy aıaqtap, úzdikter tizimin bastap turǵan Nurjamal: «Alys jáne artta qalǵan aýdandardyń birine baram, tyń jáne tyńaıǵan jerdiń biri bolsa tipti jaqsy», – dep qasarysyp otyryp aldy. Biz «Barsań – bar», – dedik te ózimiz Almatyǵa qaldyq. Sodan ol ketti. Sol ketkennen mol ketti. Álde Qaraǵandy, álde Jezqazǵannyń jer túbindegi shalǵaı aýdandarynyń birinde júr. «Aýdandyq gazetti kótereıin dep jatyrmyn» dep hat jazady. Onysy jýyq arada kóterilip bolmady. Sodan «tyń jerdi ıgerip bolǵan soń» onshaqty jyldan keıin óziniń Jetisýyna qaıtyp oraldy. Qyzyq bolǵanda, «Lenınshil jasqa» kelip, mundaǵy eńbek jolyn korrektorlyqtan bastady. Jáne ózi soǵan eKaǵa jumysqa turǵandaı qýandy. Sodan keıin tilshilik jumysqa aýysty. «Maıakovskıı bastaldy!» dep Aseev aıtqandaı», – degen tujyrymdy akademık Zeınolla Qabdolov kóp qoldanatyn. Sol kisi aıtqandaı, Baısaqalova da bastaldy! Jazdy...
Qalamyn qulshyna siltedi. Redakııanyń barlyq tapsyrmasyn oryndady. Búkil qara jumysyn atqardy. Talaı adamnyń taǵdyryna arasha tústi. Arasynda elge baryp, qyzmet istep qaıtty. Qaıtadan shyǵarmashylyq ortany jany qalaǵan soń Almatyǵa oraldy. Sodan beri búgingi qazaq baspasóziniń qara shańyraqtarynyń biri – «Almaty aqshamynda» qyzmet istep, tynbaı ter tókti.
Kýrsymda qyz boldy,
Tastamaǵan kommýnıstik bıletin,
Kompartııa ól dese eger, óletin,
Partııanyń bedeline senetin,
KSRO-nyń taraǵanyn Gorbachevten kóretin.
Onyń aty – Nurjamal!
Eski qoǵamnyń adamı qasıetterdi dáripteıtin keıbir qaǵıdalaryn osy kezge deıin ómirine serik etip keledi. Bireýdiń ala jibin attamaıdy. Týra jolmen júrgendi qalaıdy. Jemqorlardy jek kóredi. Jemqorlar muny jaqsy kóre me, joq pa, onda sharýasy joq. Sondyqtan jazǵan maqalalarynda osy máseleler únemi qaqtyǵysyp jatady. Burynǵy dáýirdiń taq-tuq qaǵıdalary men qazirgi naryq zamanynyń jylmaǵaı zańdary Nurjamaldyń jazǵan dúnıelerinde úılestik taba qoımaıdy. Ádildikti álsiz ben áldiniń qaısysyna telıtinin bilmeı qınalady. Sol qınalys maqalalarynyń bárinde de baıqalyp turady.
Burynǵy kommýnısterdiń kóbisi partbıletti kúresinge laqtyryp, jańa qoǵamǵa tez beıimdelip ketkende bul birazǵa deıin kóndige almady. Adamdy aldaı salý qolynan kelmeıdi. Ótirik kúlý degendi bilmeıdi. Eptegen qýlyq jasap kórse, onysy áshkere bolyp qalady. Sondyqtan «Zamanyń túlki bolsa, tazy bop shal» degen qanatty tirkesti onsha unatpaıdy. Túlki kórse de, tazy kórse de, tyjyryna qaraıdy.
Eshkimge salmaq salmaıdy. Jýrnalıstik jumyspen baratyn jeri tórt-bes kósheniń shamasynda tursa, kólikke minip áýre bolmaıdy. Ombylap qardy keship, týra tartady. Sóıtip buzyp-jaryp bara jatqanyn bireý syrtynan kórse, muny yzdıyp júretin áıel zaty dep oılamas edi. Sharýanyń yńǵaıyn tez taýyp, jedel bitiredi. Erteńge eshteńe qaldyrmaıdy.
Kýrsymda qyz boldy,
Eldiń bári áreketin quptaǵan,
Buǵyp qalar sát týǵanda buqpaǵan,
Óz taǵdyryn jaqsylyqpen juptaǵan,
Qojakeev Temirbekten yqpaǵan!
Onyń aty – Nurjamal!
Ómiri qyzmetke qyzyqqan emes. Qyzyqqan kúnde de oǵan qyzmet bereıin dep jatqan eshkim joq. Bıliktegi bar jetken bıigi – 501- oqý tobynyń starostalyǵy. Odan soń birqatar aqparat quraldarynyń kóriginde shyńdalsa da, qatardaǵy qarapaıym jýrnalıst boldy. Hat qorytty. Tapsyrmalardy múltiksiz oryndady. Jastardy gazetke tartty. Sondyqtan keıingi býyn onyń tóńireginde úıirsekteıdi de júredi. Al óziniń qalamy qarymdy.
Baısaqalovanyń qoldary bir kezde traktor shtýrvalyn ustaǵan qol emes. Qalamǵa ıkemdi. Alymdy ári shalymdy. Oqyrmanyn da, óz stılin de tapqan jýrnalıst.
«Almaty aqshamynyń» bir tireýin kóterip, birneshe aıdardy úkilep ustap otyrdy. «Saǵyndym Almatymdy» aıdarynyń aıasynda burynǵy astananyń eldiń esinde qalǵan ıgilikteri týraly syr sabaqtalsa, «Almatynyń aıymdary» aıdarymen qalanyń isker áıelderimen suhbat usynylady. Nurjamaldyń bedeldi qyz-kelinshektermen suhbaty oqyrmannyń kóńilinen shyqty.
«Aqshamda» «Qarapaıym adamdar ómirinen» degen aıdar bar. Osy aıdardyń tuǵyrlana túsýine de Nurjamal Baısaqal kóp úles qosty. Sol aıdar arqyly el múgedek bolsa da, oqymaǵan kitaby joq, bilimdar azamat Murat Misebaıdy tanyp-bildi. Opera jáne balet teatrynyń burynǵy qyzmetkeri Baba Zınany izdep tapty. Sonaý jyldary Iakýtııadan kelgen ony búginde teatr ujymy áldeqashan umytqan. Nurjamal sony eske saldy. Sodan beri teatr Baba Zınaǵa qamqorlyq kórsetip keledi. Qazir keıýana kez kelgen qoıylymǵa tegin kiredi.
Nurjamal negizinen densaýlyq saqtaý taqyrybyna mamandandy. Birde túngi reıdke shyǵyp, «Jedel járdem» stanııasynyń jumysyna kedergi bolyp otyrǵan problemalardy taldap-tarazylaǵan maqala jazdy. Eńbegi elendi. Qazaqstan Jýrnalıster odaǵynyń Ózbekáli Jánibekov atyndaǵy syılyǵyn ıelendi. Qalanyń ár jyldardaǵy ákimderiniń báriniń qolynan alǵys hat pen gramota aldy.
Gazet arqyly eki-úsh adamnyń páter alýyna kómektesti. Al ózi uzaq jyl boıy qurqyltaıdyń uıasyndaı bir bólmede turdy.
Kýrsymda qyz boldy,
Qadirleıtin dos-jaranyn, jerlesin,
Ásemdeıtin jumystaǵy bólmesin.
Múlikterin sonda ákelip qoıatyn,
Jurttyń bári adal ǵoı dep sengesin...
Onyń aty – Nurjamal!
Jumys ornyn óz úıindeı kóredi. Taǵy da sol baıaǵy qanyna sińgen kommýnıstik qaǵıda ǵoı. «Qoǵam múlkin kóz qarashyǵyńdaı saqta» degen uǵymdy áli kúnge deıin ustanady. Jurt tusqaǵazdyń ádemisin úıiniń qabyrǵasyna japsyrsa, bul bólmesine tasıdy. Terezesiniń aldyna gúldiń jeti atasyn qoıady. Birde et qyzýymen ózi áreń degende qol jetkizgen kompıýterin jumysyna alyp kelipti. Sony ústeliniń ústine qoıyp, terezesin ashyp, shabyt shaqyryp otyrady. Ol kezde kompıýterdiń qat kezi. Terezeniń aldyndaǵy ádemi buıym qolynyń jymqyrmasy bar bireýlerdiń kózine túsken ǵoı. Sóıtip, kompıýteri bir-aq kúnde qoldy boldy da ketti. Barshaǵa sengish Baısaqalova barynan aıyryldy da qaldy. Barsam, bólmesinde jany jabyrqap otyr eken. Meni kórip, kózi botalap qoıa berdi. «Endi jyrpyldap, úıińdegi jalǵyz kompıýterińdi jumysqa alyp kelip neń bar edi?! – dep keıip jatyrmyz. – Aınalańa qarashy, páterindegi zatyn qyzmet bólmesine ákelip jatqan senen basqa bireý bar ma?!».
– Qaıdan bileıin... – dep qamyǵady ol. – Eldiń bárin ózimdeı kórem ǵoı men.
«Jaraıdy endi, adamnyń quny emes qoı, – dep sosyn ózin-ózi jubatady. – Budan bylaı men de bir keremet pysyq, ákki qý bolmasam ba!». Biraq odan keıin de pysyq bolyp jarytpaıdy. Aýrý qalsa da, ádet qalmaıdy eken. Úıindegi táýir dúnıesin taǵy da jumysyna jyltyńdatyp ákeledi de turady.
Kýrsymda qyz boldy,
Álsizderge ara túser shyryldap.
Ár qadamyn júretuǵyn yrymdap.
Ashý qysyp, yzalanyp ketkende,
Kózdiń jasyn alatuǵyn syǵymdap.
Onyń aty – Nurjamal!
Tún ishinde bireý janushyryp aıqaılap, kómekke shaqyryp jatsa, siz barasyz ba? Taǵy bireý qyp-qyzyl órttiń ishinde qalyp qoısa, qutqarýǵa táýekel eter me edińiz? Tipti bolmasa, naqaqtan kúıip bara jatqan kisiniń taǵdyryna bar sharýańyzdy jıyp qoıyp aralasýyńyz múmkin be? Moraldyq qundylyqtardyń keteýi ketken qazirgideı kezde mundaı saýaldardy kim-kimge de kúmánmen qoıasyń. Osyndaı suraqtardy basqaǵa emes, meniń ózime qoısa da edáýir qınalyp qalar edim. Al biz biletin Baısaqalova osynyń bárine oılanbaı barady. Ara túsedi, qutqarady, aqtap shyǵady. Sharýa shıryǵyp, shıelenisip, sosyn sheshimin tapqansha, shyryldap seniń janyńda júredi. Eki ortada jeke sharýasy kúl bolmasa, búl bolsyn... Óıtkeni onyń jaratylysy sondaı. Ol úshin «Adam – adamǵa dos, joldas jáne baýyr». Betin aýlaq qylsyn, el basyna kún týsa, eki apam da (ekinshisi – Mıýa Baınazar) etigimen sý keship keter edi. Jeltoqsannyń jeli turǵan kezde ekeýi de Almatyda bolmaı (biri Qaraǵandyda, biri Qyzylordada qyzmet isteıtin), aman ketti. Áıtpese, soıqan edi meniń artyq týǵan adýyndy apalarym!
Kýrsymda qyz boldy,
Tildeseń de almaıtuǵyn kóńilge,
Sál basqasha qaraıtuǵyn ómirge.
Qoldan kelse, jaqsylyǵyn jasaıtyn,
Qazaq túgil, qara qoshqyl negrge!
Onyń aty – Nurjamal!
Bireýge jaqsylyq jasaýdan lázzat alatyn adamdar bolady. Nurjamal solardyń tobynan. Ilgerirekte shyr-shyr etip, «Shańyraq» shaǵyn aýdanynyń sharýasymen aınalysyp júrdi. «Shańyraq» degenimizdiń tóńiregi shym-shytyryq másele. Shataq ta kóp. Shıkilik te kóp. Shıelenis te kóp. Sonyń ishinen shamyrqanyp shyndyq izdeıdi bul. Ol qurymaǵyr tez arada tabylyp bolmaıdy. Sony qýalap, kún uzaqqa tabanynan taýsylady.
Kezinde partbıletin jastanyp jatyp uıyqtaıtyn Baısaqalovany jýrnalıstıkadan jylystap, biryńǵaı bastyq bolyp kún kóretin shyǵar degender qatty qatelesti.
Maqala jazýdy ekpindep bastaǵandardyń birazy áldeqashan basqa salaǵa aýysyp ketti. Al bolmysy qarapaıym, minezi qaısar qyz qazaq jýrnalıstıkasyna adal boldy. Talaı zamannan beri ortaq kásibimizdiń arbasyn qalamymen órge súırep keledi. «Jýrnalıstıka – qyz balaǵa qol emes» degen baǵzy bir uǵymnyń tas-talqanyn shyǵardy.
Taǵdyr ony talaı jylatty. Talaı jubatty. Jylasa da jasymady. Jubansa da tasymady. Jurtqa únemi jaqsylyq oılap turatyn nıetine saı ıgilik ataýlynyń bári keıin Nurjamaldy ózi izdep tapty.
Baıaǵyda traktoryn jaqsylap bir dar-dar etkizip alyp, sońǵy ret sóndirgen Qońyróleńniń qyzy «Ómir – óleń!» dep Almatyǵa attanǵanda, kúlli aýyl Pasha Angelınadan aırylǵandaı kúńirengen. Sol aýyl qazir Nurjamalymen maqtanady.
Traktoryn tanapqa qaldyryp, jýrnalıstıkaǵa túren salǵan qyzdyń talaı taqyryptyń tyńyn ıgerip kele jatqanyna otyz jyldan asty. Shyǵarmashylyq sapary uzaq bolǵaı!
Baýyrjan OMARULY
