Kursymda qyz boldy,
Traktoryn minip kelgen qalaǧa,
Jan dostaryn bermeitūǧyn jalaǧa.
Traktorşy sol boijetken büginde,
Ainalypty abyroily anaǧa.
Onyŋ aty – Nūrjamal!
Jurnalistika fakultetine bizben birge özimizden säl eresekteu eki qyz oquǧa tüsti. Ekeui de traktorşy. Bireuiniŋ medali bar. Sonyŋ qandai medal ekenin oqu bitirgenşe anyqtai almai kettik. Ekinşisi – qyp-qyzyl kommunist. Erteli-keş partbiletin sipalaidy da jüredi. Ädette eŋbek stajy barlardy bölek toptastyrady. Mädeniet qyzmetkeri Amanǧali Dairabaev, käsıbi elektrik Talǧat Batyrhanov, tas qalauşy Änuarbek Äuelbekov, ört söndiruşi Qūtmaǧambet Qonysbaev, auyl aqyny Nūrmira Älişerova jäne tiip-qaşyp qūrylysta istegen men sol toptamyz. Jaŋaǧy eki traktorşy qyz da bizdiŋ topqa qosyldy. Özderi besinşi jataqhananyŋ aldynda traktoryn qaŋtaryp qoiǧandai erkin jüredi. Arsyŋ-gürsiŋ. Keşke deiin traktordyŋ jyry tausylmaidy.
Tyŋdap otyrsaq, apailarymyzdyŋ körmegen beineti joq eken. Topyraq audarǧan, jer jyrtqan, şöp tasyǧan. Jazda jailaudyŋ, qysta qystaudyŋ bar qiyndyǧyn moinymen kötergen. Äiteuir, abyroi bolǧanda partiia sonyŋ bärin elep-eskergen, oquǧa jibergen. Traktordan tabanyn ajyratyp, bir-aq künde teŋdik alǧan.
Küni boiy Syr äŋgimesi men qyr äŋgimesin tyŋdap jüremiz. Biraq kün ötken saiyn jaŋaǧy tompiǧan eki mehanizator tätemiz kädimgidei boi tüzep, qalanyŋ ömirine beiimdele bastady. Traktor taqyrybyn qozǧasaq, tyjyrynatyn boldy. Körşi jataqhananyŋ jigitteri bizdiŋ tūraǧymyzdy betke alsa, äjepteuir maiysyp, «Äi, jügirmekter, sender analardyŋ közinşe bizdiŋ eŋbektegi erliktermiz turaly aita bermeŋder», – dep qiylady. «Olar basqa bir şaruamen kelip jür, qyz siyqtaryŋ joq, senderdi qaitsin?!» – deimiz biz. Kommunist pen medalist bizdi äli jetkenşe qualaidy. Innen inge tyǧylamyz. Sodan beri mine, kö-ö-öp jyl ötti.
Qazir ekeui de elge tanymal jurnalist. Medali bary – nemisti qaşyrǧan Pokryşkin sekildi äkimderdi ingendei qaiqaŋdatatyn qarymdy qalamger, «Jas Alaştyŋ» jalauly naizasy Miua Bainazar edi. Partbileti bary – «Almaty aqşamynyŋ» aqmyltyǧy, bügingi belgili publisist Nūrjamal Baisaqal bolatyn.
«Starosta, starostanyŋ basynan qūstar ūşty», – dep aqiyq aqyn Bauyrjan Üsenov aitqandai, bizdiŋ top starosta qūtaimaǧan top edi. Oqudy ortalaǧan kezde studentteriniŋ jartysy starosta bolyp şyqqan, ūiymşyldyǧynyŋ deŋgeii birtürli osy topty Baisaqalova özi qolǧa aldy. Sol Baisaqalovanyŋ sara basşylyǧymen oqudy aman-esen bitirdik. Önegesi köp boldy onyŋ. Dini qatty dekannyŋ şeŋgeline tüsken kurstastaryn şyryldap tūryp qorǧap qalatyn. Osy qasieti keiin basylymdarda qyzmet istegen kezinde de talai ret baiqaldy. Bireudiŋ taǧdyryna araşa tüsetin maqala jazbasa, işkeni as bolmaidy. Zalda bireu-mireu jūdyryqtasyp jatsa, bilekti sybanyp aralasyp ketetin. Sol minezi äli de qalǧan joq. Adam taǧdyry mäselesi tym şielenisip bara jatsa, ony töbeles arqyly şeşkendi teris körmeidi. Töbeles demekşi...
Kursymda qyz boldy,
Keŋ jüregi külli älemge jetetin,
Minezderi bir-birinen ötetin.
Janjal dese, töbeles pen dau dese,
Köp oilanbai aralasyp ketetin...
Onyŋ aty – Nūrjamal!
Sekseninşi jyldardyŋ basy. Besinşi jataqhana. Üşinşi qabattaǧy kommunister keŋesi bölmesiniŋ aldynda qyp-qyzyl töbeles bastalyp ketti. Jūdyryqtasyp jatqan eki student – Amangeldi Äbilov pen Töleuǧazy Arynov. Mässaǧan, bezgeldek... Töbelesuşiniŋ ekeui de KPSS müşeleri. «Kommunister oŋailyqpen berilmeidi», «Jaudy aiaǧan jaraly bolady», «Dūşpan berilmese, ony qūrtar bolar» degen sekildi sol kezdiŋ qyzyl ala maqal-mätelderin berik ūstanǧan ekeui bir-birin tyqsyryp barady. Şoiyndai tūtas Amangeldiniŋ jūdyryǧy gürs-gürs soǧady. Ūzyntūra, biraq taramys Töleuǧazy da qolyn oŋdy-soldy siltep jatyr. Qanǧa – qan, janǧa – jan. Bir-birin partyldatyp sabap jatqan partiia müşeleriniŋ arasyna tüsuge jürekteri daualamaǧan bir top VLKSM müşeleri ürke qarap tūr. Bylai ekeui de minezi synyq, jönimen jüretin jigitter siiaqty edi. Birdeŋege eregisken de...
Osy kezde qaidan paida bolǧany belgisiz Janna D Ark sekildi jarq etip, üşinşi kommunist Baisaqalova şyǧa keldi ǧoi. «Qyz Jibek» filminde Bekejan men Tölegenniŋ ortasyna Jibek kelip kiligip, jan alysyp, jan berisken jekpe-jekti birden basyp tastamaityn ba edi?! Tura sol. Tek bir aiyrmaşylyǧy, ana ekeui Baisaqalova üşin töbelesip jatqan joq. Mahabbat-sahabbat mäselesi boiynşa üşeuiniŋ bir-birine qatysy şamaly.
Nūrjamal keldi de, töbeleske kädimgidei aralasyp ketti. Bireuin olai iterdi, ekinşisin bylai jūlqydy. Tipti jūdyryq ta siltep jiberdi-au deimin. Äiteuir eşkimdi maŋailatpai tūrǧan aduyndy ekeudiŋ ekpinin äp-sätte basyp tastady. «Dūrys boldy, – dedi jigitterdiŋ biri. – Udy u qaitarady!». «Partiia qaida bolsa, jeŋis sonda!» – dedi ekinşisi.
– Oipyrm-ai, būlar da jūdyryqtasady eken-au?! – dep taŋdandy tömengi kurstyŋ bir studenti. – Masqara ǧoi. Onyŋ üstine ekeui de kommunist...
– Üşeui de kommunist, – deidi Qairat Mülikbaev degen jigit.
– Üşinşisi kim, qūdai-ai?
– Anau... jaŋaǧy Baisaqalova...
Sodan «Üşeui de kommunist» degen tirkes kurstastar bas qosqanda aitylatyn qanatty sözge ainalyp ketti.
Kursymda qyz boldy,
Bizden göri eresek,
SeKa jaqta jürer deuşi ek keleşek.
Qaisarlyǧy mysyn basqan jigittiŋ,
Jarasatyn batyrlarǧa teŋesek.
Onyŋ aty – Nūrjamal!
Būl Baisaqalova şynymen-aq naǧyz qyp-qyzyl kommunist eken! Partiianyŋ külli qaǧidasy miyna şegelenip qalǧan. El universitet bitirgen soŋ Almatyǧa qalatyn tesik taba almai, jantalasyp jatty. Oqudy öte jaqsy aiaqtap, üzdikter tizimin bastap tūrǧan Nūrjamal: «Alys jäne artta qalǧan audandardyŋ birine baram, tyŋ jäne tyŋaiǧan jerdiŋ biri bolsa tipti jaqsy», – dep qasarysyp otyryp aldy. Biz «Barsaŋ – bar», – dedik te özimiz Almatyǧa qaldyq. Sodan ol ketti. Sol ketkennen mol ketti. Älde Qaraǧandy, älde Jezqazǧannyŋ jer tübindegi şalǧai audandarynyŋ birinde jür. «Audandyq gazetti kötereiin dep jatyrmyn» dep hat jazady. Onysy juyq arada köterilip bolmady. Sodan «tyŋ jerdi igerip bolǧan soŋ» onşaqty jyldan keiin öziniŋ Jetisuyna qaityp oraldy. Qyzyq bolǧanda, «Leninşil jasqa» kelip, mūndaǧy eŋbek jolyn korrektorlyqtan bastady. Jäne özi soǧan SeKaǧa jūmysqa tūrǧandai quandy. Sodan keiin tilşilik jūmysqa auysty. «Maiakovskii bastaldy!» dep Aseev aitqandai», – degen tūjyrymdy akademik Zeinolla Qabdolov köp qoldanatyn. Sol kisi aitqandai, Baisaqalova da bastaldy! Jazdy...
Qalamyn qūlşyna siltedi. Redaksiianyŋ barlyq tapsyrmasyn oryndady. Bükil qara jūmysyn atqardy. Talai adamnyŋ taǧdyryna araşa tüsti. Arasynda elge baryp, qyzmet istep qaitty. Qaitadan şyǧarmaşylyq ortany jany qalaǧan soŋ Almatyǧa oraldy. Sodan beri bügingi qazaq baspasöziniŋ qara şaŋyraqtarynyŋ biri – «Almaty aqşamynda» qyzmet istep, tynbai ter töktı.
Kursymda qyz boldy,
Tastamaǧan kommunistik biletin,
Kompartiia öl dese eger, öletin,
Partiianyŋ bedeline senetin,
KSRO-nyŋ taraǧanyn Gorbachevten köretin.
Onyŋ aty – Nūrjamal!
Eski qoǧamnyŋ adami qasietterdi däripteitin keibir qaǧidalaryn osy kezge deiin ömirine serik etip keledi. Bireudiŋ ala jibin attamaidy. Tura jolmen jürgendi qalaidy. Jemqorlardy jek köredi. Jemqorlar mūny jaqsy köre me, joq pa, onda şaruasy joq. Sondyqtan jazǧan maqalalarynda osy mäseleler ünemi qaqtyǧysyp jatady. Būrynǧy däuirdiŋ taq-tūq qaǧidalary men qazirgi naryq zamanynyŋ jylmaǧai zaŋdary Nūrjamaldyŋ jazǧan dünielerinde üilestik taba qoimaidy. Ädildikti älsiz ben äldiniŋ qaisysyna telitinin bilmei qinalady. Sol qinalys maqalalarynyŋ bärinde de baiqalyp tūrady.
Būrynǧy kommunisterdiŋ köbisi partbiletti küresinge laqtyryp, jaŋa qoǧamǧa tez beiimdelip ketkende būl birazǧa deiin köndige almady. Adamdy aldai salu qolynan kelmeidi. Ötirik külu degendi bilmeidi. Eptegen qulyq jasap körse, onysy äşkere bolyp qalady. Sondyqtan «Zamanyŋ tülki bolsa, tazy bop şal» degen qanatty tirkesti onşa ūnatpaidy. Tülkı körse de, tazy körse de, tyjyryna qaraidy.
Eşkimge salmaq salmaidy. Jurnalistik jūmyspen baratyn jeri tört-bes köşeniŋ şamasynda tūrsa, kölikke minip äure bolmaidy. Ombylap qardy keşip, tura tartady. Söitip būzyp-jaryp bara jatqanyn bireu syrtynan körse, mūny yzdiyp jüretin äiel zaty dep oilamas edi. Şaruanyŋ yŋǧaiyn tez tauyp, jedel bitiredi. Erteŋge eşteŋe qaldyrmaidy.
Kursymda qyz boldy,
Eldiŋ bäri äreketin qūptaǧan,
Būǧyp qalar sät tuǧanda būqpaǧan,
Öz taǧdyryn jaqsylyqpen jūptaǧan,
Qojakeev Temirbekten yqpaǧan!
Onyŋ aty – Nūrjamal!
Ömiri qyzmetke qyzyqqan emes. Qyzyqqan künde de oǧan qyzmet bereiin dep jatqan eşkim joq. Biliktegi bar jetken biigi – 501- oqu tobynyŋ starostalyǧy. Odan soŋ birqatar aqparat qūraldarynyŋ köriginde şyŋdalsa da, qatardaǧy qarapaiym jurnalist boldy. Hat qorytty. Tapsyrmalardy mültiksiz oryndady. Jastardy gazetke tartty. Sondyqtan keiingi buyn onyŋ töŋireginde üiirsekteidi de jüredi. Al öziniŋ qalamy qarymdy.
Baisaqalovanyŋ qoldary bir kezde traktor şturvalyn ūstaǧan qol emes. Qalamǧa ikemdi. Alymdy äri şalymdy. Oqyrmanyn da, öz stilin de tapqan jurnalist.
«Almaty aqşamynyŋ» bir tireuin köterip, birneşe aidardy ükilep ūstap otyrdy. «Saǧyndym Almatymdy» aidarynyŋ aiasynda būrynǧy astananyŋ eldiŋ esinde qalǧan igilikteri turaly syr sabaqtalsa, «Almatynyŋ aiymdary» aidarymen qalanyŋ isker äielderimen sūhbat ūsynylady. Nūrjamaldyŋ bedeldi qyz-kelinşektermen sūhbaty oqyrmannyŋ köŋilinen şyqty.
«Aqşamda» «Qarapaiym adamdar ömirinen» degen aidar bar. Osy aidardyŋ tūǧyrlana tüsuine de Nūrjamal Baisaqal köp üles qosty. Sol aidar arqyly el mügedek bolsa da, oqymaǧan kitaby joq, bilimdar azamat Mūrat Misebaidy tanyp-bildi. Opera jäne balet teatrynyŋ būrynǧy qyzmetkeri Baba Zinany izdep tapty. Sonau jyldary Iаkutiiadan kelgen ony büginde teatr ūjymy äldeqaşan ūmytqan. Nūrjamal sony eske saldy. Sodan beri teatr Baba Zinaǧa qamqorlyq körsetip keledi. Qazir keiuana kez kelgen qoiylymǧa tegin kiredi.
Nūrjamal negizinen densaulyq saqtau taqyrybyna mamandandy. Birde tüngi reidke şyǧyp, «Jedel järdem» stansiiasynyŋ jūmysyna kedergi bolyp otyrǧan problemalardy taldap-tarazylaǧan maqala jazdy. Eŋbegi elendi. Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ Özbekäli Jänibekov atyndaǧy syilyǧyn ielendi. Qalanyŋ är jyldardaǧy äkimderiniŋ bärınıŋ qolynan alǧys hat pen gramota aldy.
Gazet arqyly eki-üş adamnyŋ päter aluyna kömektesti. Al özi ūzaq jyl boiy qūrqyltaidyŋ ūiasyndai bir bölmede tūrdy.
Kursymda qyz boldy,
Qadirleitin dos-jaranyn, jerlesin,
Äsemdeitin jūmystaǧy bölmesin.
Mülikterin sonda äkelip qoiatyn,
Jūrttyŋ bäri adal ǧoi dep sengesin...
Onyŋ aty – Nūrjamal!
Jūmys ornyn öz üiindei köredi. Taǧy da sol baiaǧy qanyna siŋgen kommunistik qaǧida ǧoi. «Qoǧam mülkin köz qaraşyǧyŋdai saqta» degen ūǧymdy äli künge deiin ūstanady. Jūrt tūsqaǧazdyŋ ädemisin üiiniŋ qabyrǧasyna japsyrsa, būl bölmesine tasidy. Terezesiniŋ aldyna güldiŋ jeti atasyn qoiady. Birde et qyzuymen özi äreŋ degende qol jetkizgen kompiuterin jūmysyna alyp kelipti. Sony üsteliniŋ üstine qoiyp, terezesin aşyp, şabyt şaqyryp otyrady. Ol kezde kompiuterdiŋ qat kezi. Terezeniŋ aldyndaǧy ädemi būiym qolynyŋ jymqyrmasy bar bireulerdiŋ közine tüsken ǧoi. Söitip, kompiuteri bir-aq künde qoldy boldy da ketti. Barşaǧa sengiş Baisaqalova barynan aiyryldy da qaldy. Barsam, bölmesinde jany jabyrqap otyr eken. Meni körip, közi botalap qoia berdi. «Endi jyrpyldap, üiiŋdegi jalǧyz kompiuteriŋdi jūmysqa alyp kelip neŋ bar edi?! – dep keiip jatyrmyz. – Ainalaŋa qaraşy, päterindegi zatyn qyzmet bölmesine äkelip jatqan senen basqa bireu bar ma?!».
– Qaidan bileiin... – dep qamyǧady ol. – Eldiŋ bärin özimdei körem ǧoi men.
«Jaraidy endi, adamnyŋ qūny emes qoi, – dep sosyn özin-özi jūbatady. – Būdan bylai men de bir keremet pysyq, äkki qu bolmasam ba!». Biraq odan keiin de pysyq bolyp jarytpaidy. Auru qalsa da, ädet qalmaidy eken. Üiindegi täuir düniesin taǧy da jūmysyna jyltyŋdatyp äkeledi de tūrady.
Kursymda qyz boldy,
Älsizderge ara tüser şyryldap.
Är qadamyn jüretūǧyn yrymdap.
Aşu qysyp, yzalanyp ketkende,
Közdiŋ jasyn alatūǧyn syǧymdap.
Onyŋ aty – Nūrjamal!
Tün işinde bireu janūşyryp aiqailap, kömekke şaqyryp jatsa, siz barasyz ba? Taǧy bireu qyp-qyzyl örttiŋ işinde qalyp qoisa, qūtqaruǧa täuekel eter me ediŋiz? Tipti bolmasa, naqaqtan küiip bara jatqan kisiniŋ taǧdyryna bar şaruaŋyzdy jiyp qoiyp aralasuyŋyz mümkin be? Moraldyq qūndylyqtardyŋ keteui ketken qazirgidei kezde mūndai saualdardy kim-kimge de kümänmen qoiasyŋ. Osyndai sūraqtardy basqaǧa emes, meniŋ özime qoisa da edäuir qinalyp qalar edim. Al biz biletin Baisaqalova osynyŋ bärine oilanbai barady. Ara tüsedi, qūtqarady, aqtap şyǧady. Şarua şiryǧyp, şielenisip, sosyn şeşimin tapqanşa, şyryldap seniŋ janyŋda jüredi. Eki ortada jeke şaruasy kül bolmasa, bül bolsyn... Öitkeni onyŋ jaratylysy sondai. Ol üşin «Adam – adamǧa dos, joldas jäne bauyr». Betin aulaq qylsyn, el basyna kün tusa, eki apam da (ekinşisi – Miua Bainazar) etigimen su keşip keter edi. Jeltoqsannyŋ jeli tūrǧan kezde ekeui de Almatyda bolmai (biri Qaraǧandyda, biri Qyzylordada qyzmet isteitin), aman ketti. Äitpese, soiqan edi meniŋ artyq tuǧan aduyndy apalarym!
Kursymda qyz boldy,
Tildeseŋ de almaitūǧyn köŋilge,
Säl basqaşa qaraitūǧyn ömirge.
Qoldan kelse, jaqsylyǧyn jasaityn,
Qazaq tügil, qara qoşqyl negrge!
Onyŋ aty – Nūrjamal!
Bireuge jaqsylyq jasaudan läzzat alatyn adamdar bolady. Nūrjamal solardyŋ tobynan. Ilgerırekte şyr-şyr etip, «Şaŋyraq» şaǧyn audanynyŋ şaruasymen ainalysyp jürdı. «Şaŋyraq» degenimizdiŋ töŋiregi şym-şytyryq mäsele. Şataq ta köp. Şikilik te köp. Şielenis te köp. Sonyŋ işinen şamyrqanyp şyndyq izdeidi būl. Ol qūrymaǧyr tez arada tabylyp bolmaidy. Sony qualap, kün ūzaqqa tabanynan tausylady.
Kezinde partbiletin jastanyp jatyp ūiyqtaityn Baisaqalovany jurnalistikadan jylystap, biryŋǧai bastyq bolyp kün köretin şyǧar degender qatty qatelesti.
Maqala jazudy ekpindep bastaǧandardyŋ birazy äldeqaşan basqa salaǧa auysyp ketti. Al bolmysy qarapaiym, minezi qaisar qyz qazaq jurnalistikasyna adal boldy. Talai zamannan beri ortaq käsibimizdiŋ arbasyn qalamymen örge süirep keledi. «Jurnalistika – qyz balaǧa qol emes» degen baǧzy bir ūǧymnyŋ tas-talqanyn şyǧardy.
Taǧdyr ony talai jylatty. Talai jūbatty. Jylasa da jasymady. Jūbansa da tasymady. Jūrtqa ünemi jaqsylyq oilap tūratyn nietine sai igilik ataulynyŋ bäri keiin Nūrjamaldy özi izdep tapty.
Baiaǧyda traktoryn jaqsylap bir dar-dar etkizip alyp, soŋǧy ret söndirgen Qoŋyröleŋniŋ qyzy «Ömir – öleŋ!» dep Almatyǧa attanǧanda, külli auyl Paşa Angelinadan airylǧandai küŋirengen. Sol auyl qazir Nūrjamalymen maqtanady.
Traktoryn tanapqa qaldyryp, jurnalistikaǧa türen salǧan qyzdyŋ talai taqyryptyŋ tyŋyn igerip kele jatqanyna otyz jyldan asty. Şyǧarmaşylyq sapary ūzaq bolǧai!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
