(Alaqandaı esse)
Baıaǵyda-aq tarıhtyń enshisine aınalǵan ár tulǵanyń syrtynda búgingi dáýirdiń bir tulǵasy turady. Tipti ol bireý bolmaýy da múmkin... Máselen, zar zamannyń zańǵar jyrshysy Shortanbaı Qanaıulynyń asyl murasy talaı jyl qapasqa qamalǵany barshaǵa belgili. Uly Muhtar Áýezov negizdep bergen ádebı aǵymnyń ózi áıgili jyr júıriginiń bir óleńiniń atymen atalady. Jalpy, Shortanbaı dese, bizdiń zamanymyzdaǵy tórt zerdeli zertteýshiniń esimi aldymen oıǵa oraldy.
Birinshiden, 1959 jyly Almatyda ótken áıgili konferenııada búkil ǵalym Shortanbaıdy jappaı qaralap, jerden alyp, jerge salyp, qara esekke teris mingizip jatqanda Qaraǵandynyń qaısar uly Sáıdil Taljanov 10 jylǵa sottalyp, odan soń da 6-7 jyl aıdaýda bolyp kelgenine qaramastan jalǵyz ózi ǵana shyryldap, onyń murasyna arasha tústi. Ekinshiden, aqyn esiminiń ardaqtalýyna ǵıbratty ǵalym, parasatty professor Tursynbek Kákishev ólsheýsiz úles qosty. Bozbala kezinen ulttyq sanasy oıanyp, ómir boıy ot pen sýdyń ortasynda júrse de, qarymdy qalamger, zerdeli zertteýshi Kámel Júnistegi áli kúnge deıin Shortanbaıdyń rýhyn udaıy áldılep keledi. Tórtinshiden, ádebıettanýshy Qanıpash Mádibaı Tursynbek aǵamyzdyń jetekshiligimen aqyn murasyn taldap-tarazylap, alǵashqy bolyp ǵylymı eńbek qorǵady.
Qanaıuly jáne Qanıpash... Bul uǵymdardyń óte ózektesip, tereń tamyrlasyp ketkeli qashan. Qysqasy, Qanıpash Qanaıulyn, Qanaıuly Qanıpashty jurtshylyqqa keń tanytty. Sonaý Shette tursa da, ádebı ortadan shet qalmaǵan, kórgeni kóp, bilimi tereń, aqyly kemel Kámel aǵasyn únemi úlgi tutatyn ári keńesip otyratyn ǵalym qyz Shortanbaı shyǵarmalaryn túgeldeýge, tekstologııasyn túzýge atsalysty. Aqynnyń ózgeshe óleń órnekterin ádebıet teorııasynyń qalybyna saldy. Zar zaman jyrshysynyń shyǵarmalaryn zerttep qana qoımaı, onyń oı oramdaryn oqý ornyndaǵy shákirtteriniń sanasyna synalap sińirip, zerdesine myqtap darytty. Júregine jaqsylap jattatty. Mıyna mór ǵyp basty. Kózi tirisinde óziniń, kózi ketken soń sóziniń kórmegeni joq Shortanbaı aqyn murasynyń urpaqtan-urpaqqa jetýine ólsheýsiz eńbek sińirdi. Sol turǵydan qarasaq, zarly zamannyń jampoz jyrshysy Qanaıulynyń rýhy bergi zamannyń sarabdal synshysy Qanıpashqa rıza shyǵar...
Synshy demekshi, ol aldymen talantty ádebıet synshysy retinde zııaly ortaǵa tanyldy. Zamandastarynyń shyǵarmalaryn jiliktep turyp taldap, «týra bıde týǵan joq» ekenin anyq ańǵartty. Áıel zaty túgili júrekti jigitterge de ońaılyqpen aldyrmaıtyn, tipti abyroı da ápere qoımaıtyn syn maqalanyń ózin árlep-ásemdep, kórkem kestelep jazdy. Ádebıet álemine bet alǵan jas jazýshylardyń tusaýyn kesetin ári qalamgerlikke joldama beretin áıgili «Arman qanatynda» atty dástúrli jınaqtyń avtorlary týraly «Asyl arman alasarmasyn» degen maqalasyn búkil stýdent qaýymnyń jata-jastana, talasyp-tarmasyp oqyǵanyn kórgenbiz.
Al endi bar ǵoı.., ǵylym da, ǵylym adamy da kirshiksiz taza bolýy kerek degen qasıetti qaǵıda turǵysynan qarasańyz, Qanıpash Mádibaıǵa mysqaldaı min taǵa almaısyz. Adamı bolmysyna qylaý túspegen. Eldiń bárine tileýles. Eshkimge esesi ketkenin aıtyp shaǵynbaıdy. Jan balasyn tildemeıdi. Ketken kegin qýmaıdy. Renjitken adamyn sol kúni keshiredi. Ómirdiń ózindeı qarapaıym. Sol qyryq jyl burynǵy qalpy. Ómir ózgerse de, ózgeler ózgerse de, ol ózgermeıdi.
Maqtaýdy jany súımeıdi. Dańq pen daqpyrtqa áýestigi joq. Eleýsizdeý júredi. Biraq tynbaı jumys istegendi ǵana biledi. KazGÝ-de dáris oqydy. Ana bir jyldary jer jánnaty Jetisýǵa baryp, bilim ordasynyń búgingi stýdentterine rýhanı nár berip qaıtty. Qazir ǵylymnyń qara shańyraǵy – M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda qyzmet isteıdi. Munda da qarap jatqan joq. Abaı jylynda abaıtanýǵa túren saldy. Ejelgi qundylyqtardy zerdeleýge den qoıdy.
Sol úndemeı júrip-aq úlken is tyndyratyn ádemi ápkemiz áne-mine degenshe áıbat jasqa kep qapty... Jas bolǵanda, mereıli de merekeli beles... Ony da eshkimge dabyra qylmaıdy. Bilseń, bireýden estip qana bilesiń. Sosyn áleýmettik jelide alty alasy, bes beresi joq áleýetti áriptesimizdi ózine de sezdirmeı, ózgeni de bezdirmeı, jaılap qana quttyqtaı salaıyq degenimiz ǵoı...
Baýyrjan OMARULY
