(Esse)
Túrkistannyń túlegi
Qosh, qaıtyp oralmaıtyn bal dáýrenim,
Sen dúnıe samǵaý ma ediń, aldaý ma ediń?!
Baqytty, qaıǵy-muńsyz balalyǵym
Jelge ushyp, qumǵa sińip qaldy-aý meniń!
Ybyraı Bekjigitov
Jýrfaktaǵy elý orynǵa elý aqyn túsetin jyldar... Biz túsken jyly da solaı boldy. Shetinen surapyl. Baýyrjan Úsenov, Gúlnar Salyqbaeva, Núsip Ábdirahımov, Sáýlesh Shátenova, Ánýarbek Áýelbek, Nurmıra Álisherova... Jýrfak pen fılfakty tel emgen jyr jampozy Svetqalı Nurjan eki jataqhananyń arasynda tynymsyz jortady... Qystaýy – fılfak, jaılaýy – jýrfak sol shıyrshyq atqan shaıtan minez shaıyrlardyń arasynda bizden góri eresek, óleńi de, ózi de ustamdy qarapaıym kýrstasymyz Ybyraı Bekjigitov júrer edi. Júrýin júrgenmen túıeni shógermeı minetin anadaı soıqandardyń sońynan ilesip otyrý oǵan áste ońaı bolmaıtyn.
Ol jyldardyń aqyny qazirgideı ómirge epti bozbalalar emes, omyraýyn ashyp, jelge qarsy júretin jalańtóster edi. Erteńgi kúnin oılamaıdy. Jurtqa júregin julyp beredi. Jalyn ustatpaıtyn shý asaýdyń úıiri sııaqty top-tobymen órip júredi. Jaı júrmeıdi, daýyldatyp júredi. Júrgen jerin quıyndatyp ketedi. Onyń ústine ol dáýirde «jaqsy aqyn jaqsy ishýge tıis» degen qatań qaǵıda ornyqqan-dy. Silteı almasań saǵan sert. Aqyn ózin únemi qurbandyqqa shalady. Poezııa pyraǵyna mingen adamnyń ustanatyn jazylmaǵan zańdary bar. Joryqqa birge barǵan dostaryń bulǵalaqtap qalsa, sen bultalaqtamaı, úıine jetkizip tastaýyń kerek. Óıtpeseń, ol kez-kelgen sátte aıyqtyrǵyshqa túsýi múmkin. Munda túnep shyqqany áshkere bolsa, oqýdan alastalyp ketýi de kádik. Sondyqtan aqynnyń ómiri únemi qyl ústinde.
Shıyrshyq atyp turatyn shıraq shaıyrlardyń ortasyna Ybyraı erkin kire qoımady. Sebebi, olardan jasy áldeqaıda úlken edi. Shaıtan sýdy shaıqap iship, tań atqansha tynym tappaıtyndardyń sanatynan emes-ti. Onyń ústine jastaıynan naýqasqa shaldyǵyp, óleńin de óristete almady. Biraq ómir úshin kúresýdeı-aq kúresti. Tipti halyq emshisi atanyp, dári-dármektiń san túrin oılap taýyp, ózin de, ózgelerdi de keselinen aıyqtyrdy. Aqyry aýyr dert degenine jetti. Ol osydan bir jarym jyl buryn ómirden ótti.
Sol seksen birinshi jyly bizben birge jýrfakqa oqýǵa túskenderdiń arasynda eresek eki jigit bar edi. Bireýi – otyz tórt jastaǵy Amanǵalı Daırabaev, ekinshisi – jıyrma bestegi Ybyraı Bekjigitov. Mektepten jańa ǵana ajyraǵan bizge olar óte egde kórinetin. Syılaıtynbyz əri erkeleıtinbiz. Jeme-jemge kelgende eptep yǵatynbyz... Úlkenniń aty – úlken. Taırańdasań, tarpyp jiberedi. Taý tulǵaly Amanǵalı aǵa alpysqa tolmaı dúnıe saldy.
Ybyraı Bekjigitov... Qarapaıym ǵana ǵumyr keshti. Eshkimniń aldyn oraǵan joq. Adam balasyna zııany tımedi. Bir qaraǵanda qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn sekildi kórinetin. Biraq sol momyndaryńnyń da keıde erin baýyryna alyp týlaıtyny bar ǵoı. Onyń da sóıtip janartaýdaı atqylaǵanyn bir-eki ret kórdik. Qarap júrmeı ózimiz urynatyn edik. Áıtpese, tek júrseń Ybekeńniń sende nesi bar?!
Sol Ybyraı aqynyń mynadaı bir óleń joly bar edi:
Syı-qurmeti taǵdyrdyń bar desek te,
Ómirimdi arnaman jarty esepke.
Ulylardyń jazǵanyn oqyp jatam,
Sýyq pəter, temir tor, tar tósekte...
«Ybeke, – deımiz biz qaljyńdap, – sonda siz qaı uly adamnyń qaı ǵalamat shyǵarmasyn oqyp jatyr edińiz?». «Marksızm-lenınızm klassıkteri ǵoı... Tarıhtan semınarǵa daıyndalyp jatyrmyn da». Sózden súrinbeıdi. Rııasyz kúledi de júredi. Ybekeńniń aıtyp turǵan adamdaryn uly adamdar emes dep kórshi...
Sonymen qatar, biz stýdent bolǵan tusta mynadaı əzil sóz bar edi: «Oqyńyz, qyzyq! Jýrfakta Serdəlıev Bekjigit, Bekjigitov Ybyraı, Ybyraeva Baıan degen stýdentter oqıdy. Bir ǵajaby, úsheýi de Shymkent oblysynyń Túrkistan aýdanynan!». Túrkistannyń úsh túlegi de osal emes-ti. Bireýi sazger, bireýi aqyn, bireýi jýrnalıst... Baıannyń qazir qaıda ekeninen habarsyzbyz. Jurt jappaı aıtatyn birneshe ánniń avtory, pýblııst-ǵalym Bekjigit Serdáli týǵan jerinen uzaǵan joq. Túrkistandaǵy Halyqaralyq qazaq-túrik ýnıversıtetinde jýrnalıst mamandyǵyn ıgerip jatqan stýdentterge dáris beredi.Olar Ybyraıdy aǵa tutty. Ybekeń de jolynan jańylǵan joq.
Shaıyrdyń shydamdysy
Túk bolmaǵan adamdaı erteńine,
Jel baılap kóńildiń aq jelkenine
Qoltyqtasa tatý bop ketýshi edik,
Aınaldy-aý, sol bir kúnder ertegige!
Ybyraı Bekjigitov
Oqýǵa keshteý tússe de, kóshten qalmady. Ýnıversıtetti bitirgen kezde orda buzar otyzyna jetken-di. Óleńderi irili-usaqty basylymdarda jarııalanyp jatty. Ol kezde qazaq rýhanııatyndaǵy eleýli jańalyq bolyp sanalatyn stýdent aqyndardyń jınaǵyna da birqatar jyrlary endi. Jýrnaldyń tóresi – «Jalynǵa» da óleńder toptamasy shyqty. Ol kezde eń bedeldi ádebı basylymdar – «Qazaq ádebıeti» gazetinde, «Juldyz» jáne «Jalyn» jýrnaldarynda shyǵarmalaryńnyń jaryq kórýi – ádebı ortada moıyndalýdyń basy. Biraq buǵan Ybyraı onsha asyp-tasqan joq, sol baıaǵy salmaqty minezimen úndemeı-aq óleńderin jazyp júre berdi.
Báribir biz ony ózimizben qatar oqyǵan basqa aqyndarmen salystyratynbyz. Jas aqyndardyń bári shetinen minezdi edi. Tóbesi kóringennen aq jaýyndaı jyr seldetip kele jatatyn. Olardyń ekpinine eshkim shydamaıtyn. Al alqyn-julqyn, artyq-aýys minezi joq bizdiń kýrstasymyz «tek júrseń, toq júresiń» degen qanatty qaǵıdany tastaı qatyp ustanatyn. Ony da túsinýge bolady. Aýylda bes-alty jyl jumys istep, klastastary joǵary oqý ornyn bitirip ketken kezde jýrfakqa ázer ilinse, tek júrmeı qaıtsin?!
Sol tusta jurt jyrlaryn jappaı jatqa oqıtyn Jarasqan aqynnyń mynadaı jyr joldary bar edi.
«Aqynbyz dep qaqpaı-aq keýdemizdi,
Tanıdy ǵoı osy jurt keıde bizdi.
Fýtbolıster sııaqty jankúıerge,
Jyrtyp-jyrtyp bermeı-aq jeıdemizdi».
Jas perilerge tán mundaı dúleılik Ybyraıdyń boıynda joq-tyn. Ol óz minezin tusaýlaı biletin salqynqandy, salıqaly, shydamdy shaıyr boldy. Onyń jankúıerlerge jyrtys sekildi taratyp úlestire beretin artyq-aýys fýbolkalary da kóp emes-ti. Kóp bolǵannyń ózinde ony jyrta salýy ekitalaı... Ybyraı júregin jalańashtap, aǵysqa qarsy júzetin búlikshil aqyn bolǵan joq. Kelissin-kelispesin óńeshin jyrtyp, ózeýrep óleń oqıtyn oǵash qylyqtan da ada edi. Ótinip qoımasań ǵana, bir-eki óleńin oqyp, qoıyn dápterin jasyra qoıady. Ol dápterdi qaıda tyqqanyn jan balasyna bildirmeıdi. Júris-turysy jatqan bir jumbaq.
Alqaly topqa kóp jolamaıdy. Únemi jurttan alysyraqta saıaq júredi. Óz betinshe oıǵa shomyp kele jatady. Birdeńe surasań jaýap beredi. Suramasań til qatpaıdy. Al endi kúlgende búkil bet-aýyzy jıyrylyp, shynaıy nıetimen rııasyz kúledi. Ol kúlgende bárimiz de kúlemiz. Muqaǵalısha aıtqanda, júreginiń túbine kir jasyrmaı, búkil jan dúnıesimen aqtarylady.Ybyraı sabaqtan bas almaı, oqýdy alǵy kezekke qoıatyndardyń qataryna da, kóshtiń sońynda qalyp, ilinip-salynyp júretinderdiń sanatyna da jatpaıtyn edi. Ol atoılap alǵa shappady, shań qaýyp artta qalmady. Jurttyń jýan ortasynda tirshilik keshti. Sol tirshiligi ózine de, ózgelerge de unady.
Radıojýrnalıstıka páninen dáris beretin Namazaly Omashev aǵamyz sabaq ústinde Ybyraıdy qaljyńmen ábden qajaıtyn. Árıne, oǵan búıregi buryp turatyny, oı-pikirlerin teris kórmeıtini belgili. Biraq sonda da ár sabaqta keminde bir ret sózben shymshyp ótetin. Bir kúni ustazymyz tiliniń tikenin taǵy bir qadaǵan sátte úndemeıdi degen Ybyraıdyń ózi: «Oı, aǵaı-aı, men sizdiń bir bálekeı balańyz boldym-aý!», – degeni bar emes pe?! Búkil kýrs dý ete qaldyq. Stýdentiniń tyǵyryqqa tirelip qalmaı, tabanda aıtqan tapqyr sózine Namazaly aǵaıdyń ózi de ezý tartty. Sodan aqyn dosymyzdy birazǵa deıin «bálekeı bala» dep atap júrdik.
Oqý bitirgen soń eline ketti. Týǵan jeriniń mańaıynda, Túrkistannyń tóńireginde júrdi. Buqaralyq aqparat quraldarynda, ózge de mekemelerde jumys istedi. Tipti dinı oqý ornynda da sabaq berdi-aý deımin. Sirá, ýnıversıtette arab tilin oqytqan Márzııa Májenova apaıdan úırengen bilim-biliginiń paıdasy tıgen bolýy kerek.
Qarapaıym tirshiliginde ónegeli ispen aınalysqan syńaıly. Óleń jazýdy orta joldan tastap ketken joq. Ózimen birge jyrlary da eseıdi. Buryn jastyqtyń jeligin, kóńildiń albyrttyǵyn jazǵan dúnıelerine arqaý etse, endi ómir qubylystary, adam bolmysy týraly kóbirek tolǵanatyn boldy. Biraq óleńdi jıi jazyp, ony jıi jarııalaıtyn aqyndardyń aldyńǵy leginde júrgen joq. Qara sózdiń qadirin bildi. Óleńi júrekten shyǵatynyn sezgende ǵana kóńil-kúıin kestelep, qaǵaz betine túsirdi.
Shydamdylyq onyń qanyna bitken sııaqty edi. Janyna batqan dertke de, júıkesin juqartqan jáıtke de shydap baqqan sekildi. Óleń jazatyn turǵylastary ushyp-qonyp júrgende baısaldy qalpynan tanbaıǵan ony shaıyrlardyń shydamdysy deıtinimiz de sodan.
Óleń sózdiń ókili
Boztorǵaı bop tógedi aq tań ánin
Bar ma maǵan, keler kún, saqtaǵanyń?
Adamdardyń úmiti úzilmesin,
Toqtamaǵyn, altyn kún, toqtamaǵyn!
Ybyraı Bekjigitov
Birde Ybyraıdyń stýdent shaǵymyzda túsken bir sýretin taýyp aldym. Óleń oqyp tur. Sol jyldardyń sýreti... Kóp nárse oıǵa oraldy. Onyń týyp-ótken aýyly Qushata dep atalatyn. Sol Qushatany aýzynan tastamaıtyn. Nege solaı dep atalǵanyn, ólke tarıhyndaǵy týǵan aýlynyń orny qandaı ekenin áńgimeleýden bir sátke jalyqqan emes. Áıteýir ol úshin búkil qazaq jurty bir tóbe de, Kentaýdyń qoltyǵyna tyǵylýǵa umtylǵan Qushatasy bir tóbe. Bási bıik balýandar jóninde «Kúsh atasyn tanymas» deıtin bolsaq, endi Ybyraıdy tilge tıek etsek, «Qushatasyn tanymas» dep ázildeıtindi shyǵardyq.
Ybyraıdyń osy týǵan aýylyna arnalǵan óleńderi barshylyq edi. Sol óleńderiniń bárinde saǵynysh pen muń tunyp turatyndaı kórinetin. Ol oı silemderin áriden izdeıtin. Batyr babalardyń tekti tulparlarynyń tuıaǵy tıgen tarıhtyń tereńine úńiletin. Úńiletin de ózin sol baǵa jetpes sherli shejireniń jalǵasy, san ǵasyrdan kúni búginge jetken bútinniń bólshegi sekildi sezinetin. Sondyqtan ol kóńili túskende bylaısha jyrlar edi:
«Qushata – ákelerdiń qut mekeni,
Er jigit jolǵa shyǵar júktese eli.
Aqyn bop týmaǵanda, astanaǵa,
Aıyrbas jasamas em tipte seni».
Sonymen, aqyn bop týǵan bala jyraqta júrse de Qushatasynyń atyn júreginde jattap, topyraǵyn basyna jastap jatatyn boldy. Almatynyń juqaltań stýdenti aýyldy oılaǵanda balalyq shaǵyn eske alady («Jatyp ap saıalaýshy em quba talyn, Ózińde júrip qurǵam jyr otaýyn»), óz óńiriniń tabıǵatyn ózgeshe bederleıdi («Tilme ózen, jaǵań tastaq, aýań baldaı, Sáýirde esken maıda, samal qandaı»), elge degen saǵynyshyn kórkem oımen kesteleıdi («Men úshin saǵan jetý bolady arman, Oı býsa tuıǵyndaımyn jaralanǵan»).
Ybyraı aqynnyń osy óleńinde «Ózińe oralam dep ketip edim, Ómir jolym bastaý ap qara joldan» degen eki tarmaq bar. Ózi aıtqandaı, oqý bitirgen soń ol eline oraldy. Kóp jyl qyzmet atqardy. Ábden maýqyn basqan soń ǵana Alataý jaqqa attandy. Ómiri men óleńiniń tynysy ashylatyn janǵa jaıly mekendi bálkim sol jaqtan qarastyrǵysy kelgen shyǵar. Óıtkeni, onyń júrek túkpirine jasyrǵan syryn áıgileıtin mynadaı bir óleńi bar-dy:
Án áýeni janymdy baýrap aldy,
Názik sezim jylytyp jaýraǵandy
Meniń-daǵy jastyǵym barady ótip,
Úzilmegen gúlderim taýda qaldy...
Úzilmegen gúlder – árıne, obrazdy oı. Jastyq shaǵy ótken taý etegindegi arman qalaǵa qaıta asyqqanda óndirdeı kezinen ózine serik bop kele jatqan óleńin baptaǵysy kelgeni anyq. Naǵyz aqyndyq ortany ańsaǵany sózsiz. Quraqtaı jelkildep ósken balalarynyń da bolashaǵyn oılaǵan bolýy kerek. Bala demekshi, perzentteriniń bireýi ákesiniń jolyn qýdy. Qolyna qalam ustap, Ybekeńniń jazǵan-syzǵandaryn jınap, bas-aıaǵyn qurastyryp, túgeldep-tııanaqtap júrgen sekildi. Ár ákeniń armany – sanaly urpaq desek, bul jaǵynan onyń moıny ozyq turdy deýge bolady.
Jas aqynǵa tán dástúrli taqyryptar óz dáýirinde bizdiń Ybyraıdy da qyzyqtyrǵanyna daý joq. Qalypty ómirde momaqandaý hám buıyǵylaý bolǵanymen, qara óleńde sal-seriniń shekpenin kıip alyp, qyrǵa shyǵyp, gúl terip, qyz-qyrqyndy jaǵalap keter edi. Sondyqtan onyń júregindegi jan syry bylaısha óriletin-di.
Óz jemisin usyndy jyldar maǵan,
Óleń jazdym, qyzdarǵa, gúlge arnaǵan.
Al, bul kúnde jerdegi izgilikke
Aqynmyn tolǵanyspen jyr joldaǵan.
Baıqatpady bul ómir oń qabaǵyn,
Tartty jyldar taǵdyrdyń dońǵalaǵyn.
Bul kúnde men qyz jaıly, gúl jaıly emes,
Álemniń muńyn oılap tolǵanamyn...
Sonaý stýdent shaǵymyzda odan úlken úmit kútetin edik. Bizdiń bul úmit-senimderimiz kóbine sol tustaǵy eń qoljetimdi aqparat quralymyz – qabyrǵa gazetiniń betinde kórinis tabatyn-dy. Birde kýrstasymyzdyń keleshektegi kelbeti týraly mynadaı ázil jazǵanymyz esimizde. «Eńseli úıden shyǵa kelgen túr-túsi tanys erekshe qazaqty kórgende esik aldynda turǵan eki bala kádimgideı abdyrap qaldy. «Bul kim edi-eı, esime túspeı turǵany?», – dedi biri. «Mássaǵan, shynymen bilmeısiń be? Ybyraı Bekjigitov qoı, «Úlken Túrkistannyń gúldenýi» romanynyń avtory»...
Iá, Ybyraıdyń biz arman etken «Túrkistany» jazylmady. Oǵan densaýlyǵy mursha bermedi. Onyń esesine, týǵan ólkesi – Túrkistan qazir kún ótken saıyn qaıta túlep, jańaryp-jasanyp keledi. Naǵyz «Úlken Túrkistannyń gúldenýi» endi bastaldy.
Sóıtip, kýrstasymyzdyń ishki jansaraıyn ózgeler túgili ózimiz de baıqamaı kelippiz. Baıqatpady bul ómir...
Baýyrjan OMARULY
