Şämşı aǧanyŋ eskegı

15.05.2022
6657
https://adyrna.kz/content/uploads/2022/05/qaldybek-qurmanali.jpg
Körkem köldıŋ qaiyǧy
Tūnsa da lala gülge,
Öksidı dala bırge.
Eskegın qaiyǧyŋnyŋ,
Qaldyrdyŋ aǧa, kımge?
       (İbragim İsa)
Şämşı Qaldaiaqovtyŋ bolmys-bıtımın közge elestetetın simvoldardyŋ bırı – «Qaiyqta» änınıŋ mätınındegı «Eskegıŋdı berşı maǧan» degen tırkes. Şämşınıŋ Şämşı boluyna eleulı üles qosqan aqyn Nūrsūltan Älımqūlovtyŋ jüregınen jaryp şyqqan osy bır joldar qanşama ūrpaqtyŋ jadynda jattaldy. Öleŋ örnegı men ädemı äuennıŋ ülesım tapqany sonşalyq, şaiyrdyŋ Şämşıge ūstatqan ekı eskegı qalyŋ qazaq qadırleitın qasterlı qūndylyqqa ainaldy. Ūly sazgerdıŋ eskegı aidyn şalqar köl betınde qalqyǧan qaiyqty ǧana örge bastaǧan joq, biıkke ūmtylǧan talai talanttyŋ jolyn aşty. Kesektı erdıŋ soiy Mahambet bolsa, eskektı erdıŋ soiy Şämşı Qaldaiaqov ūlt önerınıŋ tarihynda qaldy. Sondyqtan alty alaşqa tanymal arqaly aqynnyŋ «Eskegın qaiyǧyŋnyŋ, Qaldyrdyŋ aǧa, kımge?», – dep tolǧanuy, el bıletın eskektıŋ bügıngı iesın ızdep, mūŋǧa batuy öte oryndy der edık. Şynynda da Şämşınıŋ köl betın nūrlandyrǧan äsem körınıske kuä bolǧan jüirık qaiyǧynyŋ altyn eskegı kımge qalyp edı özı?
Būl turasynda ärkım öz oiyn aita jatar. Ardaqty azamattyŋ jas künınen janynda jürgen tıleules öner saŋlaqtary az bolǧan joq. Halyq kompozitorymen serıktes bolǧan aǧa-ınılerı de jeterlık. Şämşı solardyŋ qaisysyna kielı eskegın ūstatuy mümkın? «Su betındegı qaiyq beinenı» alysqa jyljytu kımnıŋ enşısıne tiıp edı? Bıraq būl bır adamnan ekınşı adamnyŋ ielıgıne öte qoiatyn, qolǧa ūstaityn qūndylyq emes, simvol ǧoi! Endeşe, simvol turaly simvoldyq tūrǧydan oi tolǧauǧa bızdıŋ de qaqymyz bar. Äsem ändegı körkem köldıŋ qaiyǧy da, onyŋ qasiettı eskegı de Şämşını şeksız qadırleitın, özımız jaqsy bıletın bır öner iesınıŋ qolyna köşuge tiıs sekıldı körınedı de tūrady maǧan. Tıptı mūny onyŋ özı de bılmeuı mümkın. Äŋgımenı ärıden qozǧaiyq...
Jalpy, menıŋ baq-bereke qonǧan Qūrmanälı äuletımen tanystyǧym erterek bastaldy. Universitettıŋ besınşı kursynda «Leninşıl jas» gazetıne qyzmetke tūryp, käsıbi jurnalistikanyŋ jolyna jaŋa tüsken kezım edı.
Töbenı tegıstep kel dese, tau qoparyp tastaityn jastyq şaq. «Jürgen aiaqqa jörgem ılınedı» degendei, taqyrypty özıŋ ızdeisıŋ.
Tyŋnan türen salmaq bolyp alasūrasyŋ. Bır künı kurstas dosym Mūratbek Toqtaǧazinnıŋ äpkesı Kamalhan özı oqityn Şet tılderı institutynda «Tūlpar» dep atalatyn ädebi jastar kluby bar ekenın aitty. Bız eleŋ ete qaldyq. Ol tūsta Mäskeudegı ūlt jastarynyŋ ruhyn kötergen baiaǧy «Tūlpardyŋ» atyna äbden qanyq edık. «Al būl «Tūlpar» nemen ainalysady eken?» degen äuestık sol jaqqa jeteledı de tūrdy. Kamalhan osy ūiymnyŋ bedeldı müşesı körınedı. Sonymen «Tūlpardyŋ» tūraǧyn ızdep tartyp kettık. Klubtyŋ basşysy özımız qatarly jas jıgıt eken. Aty-jönı – Kärımbek Qūrmanäliev. Özı student. Sözge tiianaqty, ıske myǧym ekenı baiqalady. Bıraz äŋgımelestık. Men olardyŋ ūiym bolyp atqarǧan ısterı turaly «Tolǧamy keŋ talpynys» (21 mausym, 1986 jyl) degen maqala jariialadym. Būl «tūlparlyqtarǧa» qatty äser ettı. Sodan berı bır kezdegı bota tırsek student, qazırgı belgılı tılşı-ǧalym, Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı Kärımbek Qūrmanälievpen syilastyǧymyz üzılgen joq.
Sol «Leninşıl jastyŋ» qabyrǧasynda jürgenımde Qūrmanälı äuletınıŋ taǧy bır perzentıne jolyqtym. Dälırek aitsaq, aǧasy tanystyrdy. Būl Kärımbektıŋ ınısı Qaldybek edı. Elden kelıptı. KazGU-dıŋ jurnalistika fakultetıne oquǧa tüsıptı. Alǧaş äŋgımeleskennen-aq ekeuınıŋ mınez-qūlqy ekı türlı ekenın baiqadym. Men bıletın Kärımbek tez oilap, tez qimyldaityn siiaqty edı. Al myna Qaldybektıŋ jyldamdyǧy odan da zor körındı. Oiyndaǧysyn laq etkızıp aityp salady. Mūqaǧalişa qaiyrsaq, jüregınıŋ tübıne kır jasyrmaidy. Jūrttyŋ bet-jüzıne qaramaidy. Taǧy bır önerı eleŋ etkızdı. Körnektı aqyn Mūhtar Şahanovtyŋ kez-kelgen öleŋın jatqa oqidy. Oqyǧanda Mūhaŋnyŋ dauysy men ıs-qimylyn ainytpai salady. Özınıŋ tür-tūlǧasy da, söileu mänerı de Şahanovqa qatty ūqsaidy. Keiın ol aqyn aǧasymen etene aralasyp, ardaqty azamattyŋ jaqsy köretın ruhani ınısıne ainaldy. Bır jiynda Mūhaŋnyŋ «Men osy Qaldybek Qūrmanäliev qūbylysyn onşa tüsınbeimın», – dep bastap, ärı süisınıp ärı qaljyŋmen qajap, ol turaly ūzaq tolǧaǧany esımızde.
Äu basta jurnalistık joldy qalap, Almatyǧa jetken Qaldybek ūzamai sazger retınde tanyla bastady. Bırneşe änı bırınen soŋ bırı ömırge keldı. Ol sonyŋ bärın bızge aldymen yŋyldap özı aityp beretın. Şynymdy aitsam, ädepkıde men onyŋ änderın onşa qabyldai alǧanym joq.
Maǧan onyŋ än şyǧaruǧa tyrysqan äreketı jastyq şaqtaǧy et pen terınıŋ arasyndaǧy jelık siiaqty körınetın. Äsırese, Mūqaǧalidyŋ «Qariialar azaiyp bara jatyr» degen öleŋıne jazylǧan ändı Qaldybek bar dausymen berıle şyrqap tūrǧanda būl tuyndynyŋ qyr-syryn jürekpen sezıne qoimadym. Bälkım, ol dūrystap aita bılmegen şyǧar. Mümkın, menıŋ muzyka degennen mülde habarsyzdyǧym, äuen älemındegı dümbılez diletanttyǧym keudeme saŋylau tüsırmegen bolar. Sondyqtan eşnärse ūqpadym. Äiteuır, onyŋ aldymen sazger, keiınnen kompozitor bop ketetınıne edäuır kümänım bar edı. Sazger bolǧannyŋ özınde ortaqol sazger bolyp şyǧar degen oidan arylmadym.
Joq, olai bolmady. Köp ūzamai qamşyny basty Qaldybek.
Onyŋ änderı jiyn-toilarda keŋınen şyrqala bastady. Qazaqtyŋ belgılı änşılerı būl änderdı bırınen soŋ bırı kökke örlettı. Ötkızgen än keşterıne jūrt aǧylyp keletın boldy. Demek, ol öz önerınıŋ kıltın tapty. Eldıŋ jappai yqylasyn audara bıldı. Ädemı saz ızdedı. Äuezdı äuen aulady. Önerıne özgeşe örıs aşty. «Jol ızdeimın älı eşkım bastamaǧan, Özıme şaq kögıldır aspan alam», – dep Mūhtar Şahanov aǧasy aitpaqşy, tyŋnan täsıl tauyp, sony soqpaq saldy.
Sol soqpaǧy ony bügınde talai berekelı belesterge jetelep keledı.
Qos İsanyŋ qūrmetı
Qaiyqqa barǧan…
Aiypqa qalǧan keşterıŋ,
Ketken joq bosqa,
Öleŋmen bırge öskenıŋ…
Än-aǧa jaily şedevr ändı jazdyŋ da,
Şämşınıŋ aldyŋ eskegın...      
  (Qazybek İsa)
Onyŋ oiǧa alǧan änın täuır jazuynyŋ bırneşe sebebı bar edı. Eŋ aldymen, ol än önerıne qoiylatyn talaptardy jaqsy tüsındı. «Elge ūnamdy tuyndy qandai boluǧa tiıs?» degen saualdy miynyŋ müiısınen eşqaşan şyǧarǧan joq. Şynaiy şyǧarmaşylyqtyŋ ölşemı men deŋgeiı ol üşın ärdaiym joǧary tūrdy. Ol sol biıkke ūmtyldy. Arzanǧa maldanyp därejenı tömendetudı ar sanady. Özınıŋ qabılet-qarymyna şübäsız sendı. Aqyry oi-tanymy men tereŋ-tüisıgı ony talai beleske bastady.
Ekınşıden, qazaq valsınıŋ korolı Şämşı Qaldaiaqov onyŋ bala kezınen kumirı boldy. Än önerınıŋ asqar şyŋyn baǧyt-baǧdaryna, ainymas temırqazyǧyna balady. Özı Şämşı änderınen quat aldy. Jaqsy än jazsa, ūly kompozitordyŋ joly jūǧysty bolatyndai, tuyndysy köŋılden şyqpasa, än patşasynyŋ ruhy jetıp kelıp, jaǧadan alyp, aiausyz düreleitındei körındı. Aqyry özı de Şämşınıŋ şyŋyna bastaityn sürleuge tüstı. Şämşı turaly keremet än jazdy.
Şämşınıŋ telegei-teŋız mūrasyn tynymsyz nahihattap, qasterlı qazaqtyŋ ölmeitın ruhynyŋ bügıngı qyzmetşısıne ainaldy. Qazır el Şämşı dese, kündız-tünı onyŋ esımın auzynan tastamaityn Qaldybek Qūrmanälını qosa eske alady. «Ūrany – Şämşı aǧa, Tyŋdaimyz tamsana», – dep eljırei emırenedı.
Üşınşıden, ol ännıŋ sözıne jete män berdı. Ännıŋ özın de, sözın de özı jazyp, ony sahnada sekeŋdep özı şyrqap, besaspap küige tüsken oryndauşylardan äbden mezı bolǧan qoǧamnyŋ jaiyn ol jaqsy tüsınedı. Ondai äuestıkten ada bızdıŋ keiıpkerımız ılgerıdegı än şyǧaru jüiesınıŋ talaptaryn qataŋ ūstandy. Äitpese, jurfakty bıtırgen, jazu-syzuǧa ikemı zor onyŋ özınıŋ de mätın jazuǧa yŋǧaiy joq emes edı. Bıraq būdan baǧasy artpaitynyn bırden-aq aŋǧardy. Sondyqtan ol än sözın käsıbi aqyndarǧa jazdyrdy. Onyŋ ışınde änge söz jazuǧa äbden daǧdylanǧan maitalman şaiyrlardy taŋdady.
Solardyŋ arasynda ännıŋ är äuezı tügılı är dybysyn esten şyǧarmai eskerıp otyryp, öleŋ mätının jürekke jetetındei etıp türlendırıp tüsıretın İbragim İsanyŋ jönı bölek. Ekeuınıŋ aǧaly-ınılık qarym-qatynasy, jarasymdy şyǧarmaşylyq bailanysy, äleuettı ärıptestıgı öner älemındegı aŋyz dese de bolǧandai.
Qazaqtyŋ äigılı aqyny Jarasqan Äbdıräşevtıŋ sözıne jazylǧan «Kırmeşı jiı tüsıme» atty änı qalyŋ eldı äldiledı. Būl än barşany tügel moiyndatty. Moiyndatatyndai bar. Adamnyŋ jan-düniesın özgeşe bır küige böleidı. Sezımıŋdı qozǧaidy. Keudeŋe bırden qona ketedı. Halqymyzdyŋ ǧalamat daryndy änşısı Mädina Erälieva oryndaǧan «Kırmeşı jiı tüsıme» qazaq dalasyn tügel şarlap kettı. Bır kezde bükıl elımızde, iaǧni, qyr men qyratta, sai men şatqalda, tau men töbede, oi men oipatta osy äuen qalyqtap tūrdy. Qazır de jūrttyŋ auzynan tastamaityn ädemı änderınıŋ bırı. Sanaŋdy terbetıp, saǧynyşty oiatatyn «Qiialdaǧy qalqa» da – osyndai ǧūmyrly ärı ǧibratty dünie. Onsyz da tūǧyry berık äsem ändı Mädina odan ärı asqaqtata tüstı.
Tegınde, täuır tuyndylardy mınezdı şyǧarmaşylyq ökılderı ömırge äkeledı. «Mınezsız öner – mınezsız jylqy» dep Asqar Süleimenov aitqandai, Qaldybek Qūrmanälı de tarpaŋ talanttardyŋ soiynan. Özınıŋ bolmys-bıtımıne, tek-tūrpatyna sai dünielerdı elge ūsynady. «Jortyp jürıp bır özı, Tyndyrǧany köp endı. Mınezı me, mınezı, ...Oŋyp tūrǧan joq endı», – dep bır aǧamyzǧa aitqanymyz bar edı. Sol siiaqty Qaldybek te osy kedır-būdyr mınezımen-aq el-jūrtqa jaqty.
Ekeumız bırde Almatynyŋ bır auruhanasynda bırge emdelgenımız bar. Bölmelerımız qatar bolǧan soŋ, kün ūzaqqa äŋgımelesemız. Onyŋ jyrdan qyzyq hikaialary juyq arada tausyla qoimaidy. Sonyŋ aldynda ǧana qazaqtyŋ qaǧynan jerıgen bır qyzymen sözge kelısıp qapty. Būl älgı boijetkendı ana tılınde söilemegenı, söilemek tūrmaq, tıldı aiaqqa taptaǧany üşın bıraz jerge aparyp tastapty. Ol qyz da qarap jatpaǧan. Qaldybektı qūqyq qorǧau organdaryna jügınu arqyly yqtyryp almaq bolǧanǧa ūqsaidy. Oŋailyqpen berıle salsa, Qaldybek bola ma, qyryq jylǧy kınärattaryn tügeldep, emdeu ornyna kelıp tūrǧan betı eken. Būl jerde de bır medsestra qyz tyqaqtap, oǧan aqyl üiretıp qoimady. Özı qazaqşa bır auyz söz bılmeidı. Qaldybek jai ǧana jymiyp küldı. «Qaryndas, menıŋ būl auruhanada ne üşın jatqanymdy bılesız be?», – dedı sosyn... Söz törkının eptep ūqqandai bolǧan qaryndasy aǧasynyŋ qasynda köp aialdaǧan joq.
Özındık pıkırı bar, qalyptan tys oilaityn adamdardyŋ şyǧarmaşylyǧy jemıstı bolatyny baiaǧyda-aq däleldengen. Özgeşe şeşım qabyldau jaǧynan ol aldyna jan salmaidy. Mäselen, Qaldybek perzentterıne mynadai at qoidy. Şämşı-Qaldaiaq, Bekzat-Sattarhan, Mūhtar-Şahan, İmanǧali-Tasmaǧambet. «Būlai esım beruge bolmaidy» degenderdıŋ uäjıne pysqyrǧan da joq. «Özımnıŋ balalaryma qandai at qoiatynymdy özım bılem!».
Osylaişa ol qasaŋ tärtıptı köldeneŋ tartyp, daulasqandardyŋ aptyǧyn basty. Qaldybektıŋ būl ūiǧarymy özı jaqsy bıletın, erekşe syilaityn tūǧyrly tūlǧalarǧa degen qadır-qūrmetınıŋ belgısı edı. Tanymal adamnyŋ esımın balasyna ärkım-aq qoia alady. Al onyŋ aty men familiiasyn qosaqtap beruge täuekelıŋız jete me?! Mūndai äreket Qaldybektıŋ ǧana qolynan keldı. Syi qyldy, sypyra qyldy. Qosarly esımdı böle-jara aitqyzbaidy. Bärı de riza. Myqtylardyŋ nyspysyn eselep ielengen ūlandardyŋ ortasynda osy şaŋyraqtyŋ gülı – Maqpal qyz jelkıldep ösıp keledı.
Ana bır jyly «Ortaqşyldyŋ» oǧylany taǧy da bır erekşe qadam jasap, tuǧan auylyna baryp, Tasqūdyqqa tuyn tıktı. Maŋdai terın tögıp, aqşaŋqan üi saldy. Ilgerıde būl auylda bolǧanbyz, önerlı örennıŋ örgen jerın, öngen jerın aralaǧanbyz. Ǧibraty mol öŋır ony erekşe qadırleidı eken.
Bızdıŋ keiıpkerımız özın türlı salada synap kördı. Jurnalistık qyzmet atqardy. Öner şaŋyraqtaryna jetekşılık ettı. Ǧylymmen de ainalysty. Basşy retınde de tanyldy. Memlekettık qyzmet te oǧan taŋsyq emes. Bärıbır onyŋ airyqşa qyry – sazgerlıgı sekıldı körınedı bızge. İbragim İsanyŋ öleŋ-saualyna qazaqtyŋ taǧy bır talantty aqyny Qazybek İsanyŋ «Şämşınıŋ aldyŋ eskegın» dep ün qatuy beker bolmasa kerek. Qos İsanyŋ qūrmetı bırer jyl būryn Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı atanǧan Qaldybektı älı de talai biıkke bastaityny anyq.
Ese tüs, Şämşı aǧanyŋ eskegı! İeŋ bar senıŋ...
Bauyrjan OMARŪLY