(Akademik-jazuşy Zeinolla Qabdolovtyŋ şyǧarmaşylyq
laboratoriiasy haqynda)
Qolyna qalam ūstaǧan jandardyŋ qai-qaisysy da özındık jazu stilımen, maşyq-mänerımen, eşkımge ūqsamaityn ädet-daǧdysymen erekşelenedı. Jazuşynyŋ körkem şyǧarmasymen tabysyp, ruhani läzzatqa bölenetın bylaiǧy oqyrman būl tuyndylardyŋ qalai ömırge kelgenı, qanşa uaqyt jazylǧany, keiıpkerlerdıŋ qalai ırıktelgenı, onyŋ tüptūlǧalary (prototip) kımder ekendıgı, taǧy basqa qaltarystaǧy mälımetterı jönınde bıle bermeidı. Tegınde, būl – suretkerdıŋ jazǧan dünielerıne ǧana emes, onyŋ şyǧarmaşylyq laboratoriiasyna üŋıletın zertteuşılerdıŋ ülesındegı şarua.
Jalpy, älemge tanymal jazuşylardyŋ qai-qaisysynyŋ da şyǧarmaşylyq laboratoriiasy jönınde jan-jaqty mälımet jinaqtalǧan. Sebebı, örkeniettı elderdıŋ ǧibratty ǧalymdary men ziialy zertteuşılerı tektı tūlǧalarynyŋ tırşılıgındegı är sättı nazardan tys qaldyrmaidy. Olardyŋ ömırbaianyn äbden retke keltırıp bolǧan soŋ, ūlylarynyŋ ūstaǧan jädıgerlıkterıne, tūtynǧan zattaryna sipattama jazyp, ǧylymi ainalymǧa engızedı. Ony aitasyŋ, sol marǧasqalardyŋ tabany tigen jerdıŋ topyraǧyna, qoly tigen zattyŋ qiqymyna, tüstenıp ketken ornynyŋ köleŋkesıne deiın qaǧazǧa qattap qoiady. Al bız bolsaq, jazu önerıne Tau-ken institutynyŋ studentı retınde bır büiırden kelıp qosylyp, ädebiet pen ädebiettanudyŋ tūǧyrly tūlǧasyna ainalǧan Zeinolla Qabdolovtyŋ şyǧarmaşylyq laboratoriiasyn öz deŋgeiınde qarastyra almai kele jatqanymyz ras.
Akademik-jazuşy Zeinolla Qabdolovtyŋ körkem şyǧarmalary da, ǧylymi zertteulerı de, syn maqalalary da, publisistık dünielerı de jetkılıktı ekenın bärımız bılemız. Al osy tuyndylarynyŋ jazylu tarihy, qalamgerdıŋ jazu daǧdysy, keiıpkerdı taŋdau täsılı, suretkerlık şeberlıgınıŋ qūpiiasy jönındegı bailam-baiyptamalar qabdolovtanudyŋ özgeşe qyryn aşa tüser edı. Bız mäselenıŋ osy jaǧyna üŋılgendı jön kördık. Sonymen, Qabdolov qalai jazdy? Şyǧarmalaryn qalai tuyndatty? Onyŋ jazu prosesı qalai jüzege asty? O basta oiǧa alǧan şyǧarmaşylyq josparlaryn tolyq oryndai aldy ma? Qalamgerlık ädıs-täsılı, ädet-maşyǧy qalai boldy? Būl maqalamyzda osy saualdarǧa da jauap ızdep körmekpız.
Äigılı Fridrih Şiller kez kelgen şyǧarmasyn jazǧanda şırıgen almadan şabyt alady eken. Bır künı ony üiıne ızdep barǧan dosy Gete bölmenıŋ ışın jailaǧan jaǧymsyz iısten jüregı ainyp, qaita-qaita loqsypty. Al, Cherchildıŋ «Onyŋ qylmystan tapqan aqşasy tarihtaǧy eŋ ataqty degen ūrynyŋ köl-kösır tabysynan asyp tüsedı» degen qaljyŋyna arqau bolǧan, detektiv janrynda 78 roman jazǧan Agata Kristi bükıl siujetterın alma jep otyryp qūrastyrady eken. Üstelınıŋ janyna bır jäşık şırıgen almany qoiyp, sonyŋ iısınen rahattanyp, ömırı şırımeitın şyǧarmalar jazǧan Şiller men tättı alma jemese şabyty kelmeitın Kristige qaraǧanda Zekeŋnıŋ baby, ärine, bölekteu boldy. Alaida, onyŋ da dastarhanynan älemdı tamsandyrǧan Almatynyŋ aporty eşqaşan üzılgen joq. Qabdolovtyŋ qyzyl almasy özınıŋ ǧana emes, ataqty Şyŋǧys Aitmatovtyŋ şyǧarmaşylyǧyna da äser ettı. Ǧalamǧa tanymal qyrǧyz jazuşysynyŋ «Qyzyl alma» novellasy Zekeŋnıŋ türtkı boluymen ömırge keldı. Ol būl düniesın Zeinolla Qabdolovqa arnaǧany barşaǧa belgılı.
Z.Qabdolovtyŋ oŋaşalyqty jany süietın aǧylşyn jazuşysy Roald Dal sekıldı jyp-jyly ärı berekelı baspanasy tūrǧanda üiınıŋ maŋyndaǧy ömırı ot jaǧylmaityn suyq saraiǧa kırıp alyp, bürseŋ qaǧyp, üsteldı de paidalanbastan, sarǧyş bloknotyn tızesıne qoiyp jaza beretın ädetı bolǧan joq. Şaŋyraq qūrǧan ädepkı jyldarynda körgen qiyndyǧyn esepke almaǧanda, negızınen keŋ kabinette, qolaily üstelge jaiǧasyp, jaily oryndyqta otyryp qalam sıltedı. Ziiatty zaiyby, qadırlı qamqorşysy Säule apaidyŋ arqasynda onyŋ är zaty öz ornynda tūrdy. Jazu bölmesınde qaşannan qanyna sıŋgen ūqyptylyq pen tiianaqtylyq saltanat qūrdy. Bıraq ünemı eldıŋ ortasynda, köpşılıktıŋ arasynda jürgen onyŋ üstel basynda sarylyp ūzaq otyruǧa uaqyty bola qoimady.
Şyǧarmaşylyq şabyt şaqyrardan būryn ara-tūra mäiıthanany aralap ketetın Charlz Dikkens ärbır elu jol jazǧannan keiın aldyndaǧy ystyq sudan jūtyp, tamaǧyn jıbıtıp qoiady eken. Al Aleksandr Puşkin öz tuyndylaryn limonad ışıp otyryp jazypty. Tıptı būl susyndy şekten tys jaqsy körgenı sonşalyq, ömırınıŋ soŋyna deiın odan ajyramapty. Liseide bırge oqyǧan dosy ärı sekundanty Konstantin Danzastyŋ estelıgıne süiensek, Dantespen duelge ketıp bara jatyp, jolai konditer dükenıne soǧyp, bır stakan limonadty sımırıp salypty. Baby men baǧy kelısken Zeinolla Qabdolovtyŋ da üstelınıŋ maŋynda qymyzy men şūbaty, şai men suy daiar tūrdy. Mūnyŋ bärı qalamgerdıŋ alaŋsyz jazuyna, jüielı jūmys ısteuıne mümkındık berdı. Bıraq, soǧan qaramastan, zertteuşıler jıtı baiqaǧandai, «tua bıtken ädebietşı Z.Qabdolov būrqyratyp jaza bermedı, jazuǧa kelgende kıdı» (D.Ysqaqūly) boldy.
Orystyŋ ūly jazuşysy Anton Chehov pen Zeinolla Qabdolovtyŋ şyǧarmaşylyq ädet-daǧdylarynyŋ arasynda bırqatar ūqsastyq baiqalady. Zertteuşıler Chehovtyŋ jūmys bölmesınıŋ tap-taza tūratyny, al özınıŋ asa ūqypty ärı jinaqy, üstı-basy mūntazdai bolyp jüretını, tür-älpetı, kiım-kiısı, jan-düniesı, oi-tanymy özara keremet üilesımdı ekenı turaly jazdy. Būl sipattama jazuşy Z.Qabdolovtyŋ da şyǧarmaşylyq tabiǧatyn aşady. Tek ol Chehov sekıldı köpşılıktıŋ ortasyna şyǧatyn kostiumın kiıp alyp, şart tüiınıp jazuǧa otyratyn qataŋ qaǧidany ūstanǧan joq. Özıne yŋǧaily kiımmen, yŋǧaily rejımmen jūmys ıstedı.
Zeinolla Qabdolov aǧylşyn jazuşysy Virdjiniia Vulf siiaqty türlı-tüstı siianyŋ bes-altauyn bırdei paidalanbasa da, qara jäne kök siiamen jazdy. Ilgerıde tabylǧan kündelıkterı men hattaryna qanyq kök siia qoldanylǧan. Sondai-aq, amerikalyq jazuşy Genri Miller sekıldı bır şyǧarmany bıtırgenşe, özgesıne qol sozbaityn qaǧidatqa da baǧyna qoimapty. Kerısınşe, bır tuyndyny bastap qoiyp, jedel jazylatyn basqa dünielerge kırısıp ketetın qalamgerlık daǧdy Zekeŋe de jat emes. Ūzaq jazylǧan «Menıŋ Äuezovım» roman essesı men sol aralyqtaǧy maqalalary men oi-tolǧanystary būǧan naqty dälel bola alady. Osy Miller jaryqtyqtyŋ «jazuşylyq – alǧy kezektegı närse, qalǧanynyŋ bärı – keiın, bıraq adam bolyp qalu kerek, jūrtpen söiles, el arala, qūlqyŋ soqsa – köŋılıŋdı köter» degen ūstanymy Qabdolovtyŋ bolmys-bıtımınen alys ketpeidı. Ol da ünemı joldyŋ üstınde, jūrttyŋ jüregınde, eldıŋ alaqanynda jürdı.
Bolaşaqta keiıpkerlerıŋe ainalatyn el adamdarymen etene aralasu da – şyǧarmaşylyqtyŋ qūramdas bölıgı. Būl tūrǧydan Zeinolla Qabdolovtyŋ tabiǧaty Fedor Dostoevskiidıŋ qalamgerlık ädet-daǧdylaryna jaqyndau. Adamdarǧa degen yqylas Dostoevskiidıŋ eŋ basty qasietı bolǧanǧa ūqsaidy. Ol jaŋa adamdarmen tanysudy, kezdeisoq jolyqqan kısılermen äŋgımeleskendı jaqsy köredı eken. Emen-jarqyn tıldesken adamnyŋ közıne tura qarap, bolaşaq kıtaptaryna material jinap, keiıpkerlerınıŋ obrazyn qalyptastyrǧan desedı. Qalyŋ qazaqtyŋ aialy alaqanynda jürgen Zeinolla Qabdolov ta mūndai şyǧarmaşylyq maşyqtan kende bolǧan joq. Ūzaq saparlardan jaŋa şyǧarmanyŋ kıltın tauyp oraldy, türlı basqosulardan keiıpkerlerın ūşyrastyrdy, jiyn-toilarda el auzynda jattalǧan qanatty sözderın qaldyrdy.
Jazyp bıtırgen düniesın nemese onyŋ aiaqtalǧan belgılı bır bölıgın jan-jaryna oqyp beru – qazaqtyŋ köptegen jazuşylaryna tän qasiet. Qalamgerler arasynda qalyptasqan, tıptı äbden jauyr bolǧan «Menıŋ alǧaşqy redaktorym – zaiybym» degen söz bar. Zekeŋnıŋ de barlyq tuyndylarynyŋ alǧaşqy oqyrmany – zaiyby Säule Qabdolova bolǧany barşaǧa aian. Aldymen baspasözde jariialanyp, keiın kıtapqa ainalǧan S.Qabdolovanyŋ kündelıgındegı: «B.Mailindı aiaqtap, kompiuterge berdı. Endı Maǧjanmen otyr. Būlar – oqulyq. Alǧaşqy ekı tomdyqtyŋ bırınşısın qarap, baspaǧa daiyndap, tapsyrdy. Endı ekınşısın alyp keldı. Ony da qyzdarmen qarauym kerek. Zekeŋ tüzetedı», «Jazira ekeumız «Jalyndy» oqydyq. Bıtıruge jaqyndai tüstık» nemese «Zekeŋ baiandamasyn bıtırdı, bastyrdy. «Qaharman aqynnyŋ taǧdyry men taǧylymy» dep atap, ekeumız otyryp, taǧy qaradyq», – degen joldar būl pıkırımızge dälel bolmaq.
Al älemdık deŋgeidegı tanymal jazuşylardyŋ alǧaşqy oqyrmandary är türlı kısıler bolyp keledı. Bırınde – zaiyby, ekınşısınde – dosy, üşınşısınde – perzentı, törtınşısınde – tıleulesı, besınşısınde – köŋıldesı... Tıptı, aǧylşyn aqyny Uiliam Vordsvort jaŋa jazylǧan siiasy keppegen öleŋderın esıgınıŋ aldynda jatatyn töbet itıne oqyp berıptı. Eger bır tūsyna kelgende it ars ete qalsa, sol jerın lezde qaita jazuǧa otyratyn körınedı. Tabiǧat aiasyna şyǧyp, tau-tasqa, tal-terekke, özen-kölge öleŋderın oqyǧan aqyndar da bolǧan.
Baq-berekesı kelısken syrbaz Zekeŋ – şyǧarmaşylyq serıgı jaǧynan joly bolǧan adam. Onyŋ ärı kömekşısı ärı redaktory ärı kıtaphanaşysy ärı mūraǧatşysy mındetın atqarǧan Säule Qabdolova qalamger tuyndylarynyŋ ömırşeŋdıgıne bır kısıdei üles qosty.
Zeinolla Qabdolov qarapaiym närsenıŋ özınen körkemdık köre aldy. Onyŋ ılgerıde qoiyn däpterıne tüsırgen jazbalarynda bügıngı qalamgerlerge ülgı bolatyn şeberlık sabaqtarynyŋ mysaldary jiı kezdesedı. Oily obrazdar men bederlı beinelerdı jazbas būryn aldymen basynda pısıredı, miynda qorytady. Mäselen, jazuşynyŋ 1958 jylǧy kündelıgındegı: «17.IV. Ülken üide qūs ösıruşıler mäjılısı ötıp jatty. Mūnda söilenıp jatqan sözderdıŋ bärı qūstar jaily eken. Men aralarynda on-aq minut boldym. Sözdı tyŋdaǧanym joq, söileuşıge qarap ūilyǧysa qalǧan tyŋdauşylardy şoldym da otyrdym: ǧajap-au, qūsqa ūqsamaityn bıreu bolsaişy, aidary jelbıregen äteş, şüregei üirek, mamyrlaǧan qaz, tūmsyǧy imek qaraqūs, keŋırdegı soraiǧan kökqūtan, qalbaǧai men qara qarǧa, sauysqan men şıl... bärı, bärı köz aldyma elestemesı bar ma?», – degen tolǧamy obrazdy türde oilai bıletındıgınıŋ körınısı.
Jazuşynyŋ jeke mūraǧatyndaǧy jazbalarda bolaşaqta atqarmaq ısterı, şyǧarmaşylyq josparlary da baiandalǧan. Äsırese, jauapty qyzmet ıstep, bilıktıŋ buyndarynda jürgen kezınde qalamgerlık käsıpke aŋsary köbırek auǧan. Qym-quyt keŋse jūmysynda uaqyttyŋ baǧasyn bılıp, şyǧarmaşylyqtyŋ qadırın tüsıngen Zeinolla Qabdolov özınıŋ aldynda qyruar mındet qoiady. «Tübınde ūzaq uaqyt qainaǧan el ömırıne aralaspai, kelelı eŋbek tuǧyzu mümkın emes», – dep tūjyrym jasaidy, «17.IV. Äŋgıme taqyryptary: Aqjar. Jarypşyqqan. «Qyr suretterı» siklıne. Bekjūma Dosjanov. Men qalai tüŋıldım? Myljyŋ. Tüsık (urod). Satiralyq äŋgımeler siklıne. 17.IV. Mai ötısımen elge, egıs dalasyna şyǧu kerek. Stalin atyndaǧy kolhoz – ülken taqyryp», – dep jany qalaǧan janrlaryn tızbeleidı, «21.IV. Bügıngı taŋdaǧy bırınşı boryş – milliard! Milliardqa qoldan kelgen ülestı qosu kerek. Jazu kerek: äŋgıme, ocherk, publisistika!.. Arala, kör, sezın, oila, tolǧan da jaz! Jazu kerek, jazu kerek!», – dep özın qamşylaǧan üstıne qamşylai tüsedı.
Zeinolla Qabdolov – qaida jürse de, qandai köŋıl-küide bolsa da, ünemı şyǧarmaşylyqpen tynystaǧan adam. Ol quanyşta da, qaiǧyda da aitar sözın körkem kestelei bıldı. Öitkenı, qalamger tuyndygerlıktıŋ tabiǧatynan, suretkerlıktıŋ sauytynan, avtorlyqtyŋ aurasynan eşqaşan aulaqtaǧan emes. 1958 jyly Mäskeu, Harkov, Iаlta, Evpatoriiaǧa sapary kezınde de jol-jönekei alǧan äserlerın qaǧaz betıne tüsırıp otyrǧan. Sol kündelıktegı: «Menıŋ bolaşaq romanymda bır egde tartqan adam bolu kerek. Onyŋ denesı eŋgezerdei, ekı iyǧyna ekı kısı mıngendei alyp, al bet-pışını 15 jasar baladai qalyp qoiǧan (Morgun). Jäne bır adam bar. Ol äzır tūrǧan harakter. Bükıl mınez-qylyǧy, ıs äreketı ap-aiqyn: J.J», – dep şyǧarmaşylyqtyŋ jūmbaq älemınen syr aşady.
Ädepkıde ädebietke öleŋmen kelgen qalamger poeziianyŋ bırqatar janrlarynda baq synady. Öleŋ de, tolǧau da, poema da jazyp, şyǧarmaşylyq ortanyŋ közıne tüstı. Bırneşe än teksterıne söz jazdy. Būl tuyndylary jaqsy baǧalanyp, Qasym Amanjolovtyŋ nazaryna ılıkken Z.Qabdolov Hamit Erǧalievtıŋ eskertpesınen soŋ öleŋdı bırjola qoiyp, prozaǧa bet būrady. Bozbala künınde aqyndar aitysyna qatysqany jönınde jazuşynyŋ öz maqalasynda aityldy. «Men özımdı şynymen öleŋşı ekenmın dep qalyp, baiaǧy Möŋkenıŋ Mūratynşa Dossordaǧy Täjıbai jyrşy Tekeevpen, Saǧyzdaǧy Türekeş jyrau Tüieşievpen soqtyǧysyp, ızdep jürıp aitysqanym bar emes pe?», – dep jazdy ol. Osylaişa türlı janrlarda talaptanyp körgen qalamger şyǧarmaşylyq laboratoriiasyn meilınşe jetıldırgenınıŋ arqasynda parasatty prozaşyǧa, äleuettı ädebietşıge, ǧibratty ǧalymǧa, şynaiy şeberge ainaldy.
Akademik-qalamger ömır boiy adam tabiǧatyna üŋılıp, qaitalanbas tūlǧalardy keiıptedı. Sondyqtan onyŋ keiıpkerlerı ūlttyq mınezdı boiyna darytqan aluan türlı jandar beinesınde jūrt jadynda saqtaldy. Talai protipterden körkem obraz jasaǧan Zekeŋnıŋ özı de Smaǧūl Elubaidyŋ «Aqboz üi» romanyna prototip boldy. Adamtanudy jete meŋgergen Zeinolla Qabdolovtyŋ tūjyrymyna süiensek, «Är adam – zerttelmegen ken. Ony zertteu kerek. Zerttep qana qoimai, onyŋ közın aşu kerek».
Talǧam tarazysy men talap deŋgeiı joǧarylyǧynyŋ arqasynda şeberlık biıgıne köterılgen Z.Qabdolov ärıptesterınen de, oqyrmandarynan da laiyqty baǧasyn aldy. Äsırese, onyŋ jazu mänerınıŋ mınsızdıgı, şyǧarmalarynyŋ estetikalyq äserı jalpyhalyqtyq därejede moiyndaldy deuge bolady. «Qabdolovtyŋ qalamgerlık qabıletı» degen ūǧym naǧyz şeberlıktıŋ balamasy sekıldı jūrtşylyq sanasynda berık qalyptasty. Sondyqtan aqyn Saǧynǧali Seiıtovtıŋ:
Özıŋ syndy sözıŋ asyl ötımdı,
Irılıkke jastai būrdyŋ betıŋdı.
Söz zergerı, tau tūrpatty tūlǧasyŋ,
Sözstannyŋ prezidentı sekıldı, –
degen öleŋın eldıŋ parasatty perzentıne, ūlaǧatty ūlyna degen ystyq yqylasynyŋ belgısı dep qabyldauǧa bolar. Onyŋ şyǧarmaşylyq älemı, jazuşylyq jan düniesı, qalamgerlık qūpiiasy ünemı zerttelıp-zerdelene bermek.
«Mahambettıŋ är sözı – qūiylǧan qūryş, qorytylǧan qorǧasyn. Ony öŋdep-jöndeimın dep jasytpau kerek. Mahambet pen Abaiǧa redaksiia jürmeidı», – dep jazuşynyŋ özı aitqandai, Zeinolla Qabdolovqa da redaksiia jürmeidı. Onyŋ da är sözı, är söilemı şyǧarmaşylyq laboratoriiasynda «qūiylyp, qorytylyp» şyqqan baǧa jetpes jädıgerler desek, qatelese qoimaspyz.
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
jazuşy
Şyǧarmaşylyq
Bauyrjan Omarūly
Proza
Zeinolla Qabdolov
suretker
Qasym Amanjolov
Hamit Erǧaliev
