قالام مەن كەدەن

قالام ۇستايتىنداي ءجونi بار. جاستايىنان تۋعان ناعاشىسى، قازاق كوسەمسوزiنiڭ حاس شەبەرi كاكiمجان قازىباەۆقا ەلiكتەپ ءوستi. قازاق تiلi مەن ادەبيەتiن تەرەڭدەتiپ وقىتاتىن ايگiلi №2 مەكتەپ-ينتەرناتتا بiلiم الدى. بۇل مەكتەپتە قارا ءسوزدiڭ قادiرiن بiلەتiن بiلiمپاز پەداگوگ ورىنشا قارابالينا ساباق بەرەتiن. ۇنەمi سول كiسiنiڭ ءتالiم-تاربيەسiن كوردi. كاكiمجان اعانىڭ ۇيiنە بارعان سايىن ونىڭ جازۋ ۇستەلiنە قىزىعا قاراپ تۇراتىن. ءسويتiپ، بەينەلەپ-بەدەرلەپ ايتساق، بەكەننiڭ بولەنگەن بەسiگi قۇتتى بولدى.

بiزدiڭ كەيiپكەرiمiز ساباقتى ەرتەلi-كەش كومiلiپ وقىپ، سارى مايدان قىل تارتقانداي بوپ، سىپايى جۇرەتiن اسا ادەپتi بالا بولعان جوق-تى. كەرiسiنشە، كەيدە ۇرىنارعا قارا تاپپاي، باسىن تاۋعا دا، تاسقا سوعىپ تۇراتىن سودىر-سويقاننىڭ ءوزi ەدi. بiراق ولەر جەرiن بiلەتiن، ونەر جەرiن كورەتiن اقىلدى تەنتەك-تiن. «مiنەزسiز ونەر – مiنەزسiز جىلقى» دەپ اسقار سۇلەيمەنوۆ ايتقانداي، ونىڭ جازعان-سىزعاندارى دا ءوزiنiڭ مiنەزi سەكiلدi شيىرشىق اتىپ تۇردى.

بiز ونى العاش رەت جۋرفاكتا كوردiك. ءجۇرiس-تۇرىسىنان، قيمىل-قوزعالىسىنان الماتىدا وقىعاندىعى كورiنiپ تۇراتىن. ءوزiن وتە ەركiن ۇستايدى. ورلiگi مەن وكتەمدiگi دە بايقالماي قالمايدى. ارا-تۇرا تەگەۋرiندi دەكانىمىز تەمiربەك قوجاكەەۆتiڭ اششى ايقايىنا iلiك بولىپ جاتادى. سوعان قاراعاندا ساباقتى جاقسى وقىعانىمەن جايىنا قاراپ، تىپ-تىنىش جۇرەتiندەردiڭ قاتارىنان ەمەس-اۋ دەپ شامالايمىز.

شىنىندا دا سولاي ەكەن. ونىسى جۋرفاكتىڭ جاتاقحاناسىندا وتكەن ستۋدەنت اقىندار ايتىسىندا بەلگiلi بوپ قالدى. بەكەننiڭ كۋرسىنىڭ ايتىسقا ۇكiلەپ قوسىپ وتىرعان اقىنى – مۇراتبەك وسپانوۆ. ونىڭ جوعارى كۋرستا وقيتىن قارسىلاسى دا وسال ەمەس. تالاي اقىندى تۇزە بۇكتiرگەن بەيبiت قۇسانبەكوۆ. ايتىس بولعان سوڭ، ارينە، اقىندار بiر-بiرiنiڭ كەمشiلiكتەرiن قازبالاماي وتىرمايدى. سوندىقتان ءسوز سايىسى باستالاردان بۇرىن ەكi اقىن دا باسەكەلەسiن سۇرiندiرەتiن ماتەريال iزدەيدi. كۇيiپ-جانىپ تۇرعان فاكت بولسا، تiپتi جاقسى. سونى اڭعارعان بەكەن بەيبiتكە بارىپ، ونىڭ ءوزi دە بiلەتiن بiردi-ەكiلi باسىنان وتكەن جاعىمسىز جاعدايلاردى سوڭىرا ايتىس ۇستiندە مۇلدە اۋىزعا الماۋىن قيىلىپ تۇرىپ وتiنەدi. بەيبiت كوزi كۇلiمدەپ وتىرىپ، بۇل تۋرالى ءلام-ميم دەمەۋگە ۋادە بەرەدi. كوڭiلi تىنىشتالعان بەكەن كەشكە دوس-جاراندارىن ەرتiپ، ايتىسقا بارماي ما؟ سويتسە، بەيبiت مۇراتبەكپەن ءسوز قاعىستىرىپ وتىرىپ، بىلاي دەپتi:

جۋرفاكتىڭ جاتاقحاناسىندا ستۋدەنتتەردiڭ وندiرiستiك تاجiريبەدەن ءوتۋ كەزiندە جاريالانعان ماقالالارىن تانىستىرۋعا ارنالعان قابىرعا گازەتiن شىعاراتىن ءداستۇر بار ەدi. بiردە سودان بەكەننiڭ «جاتاقحانا ما، شاتاقحانا ما؟» دەگەن ماقالاسى iلiنiپ تۇرعانىن كوردiك. «جەتiسۋ» گازەتiنە جاريالانىپتى. ءوزi اندا-ساندا جاتاقحانانى شۋلاتىپ تۇراتىن بۇل نە جازدى ەكەن دەگەن اۋەستiكپەن ۇڭiلەيiك. تياناقتى باياندالعان دۇنيە ەكەن. الماتىداعى بiر كاسiپتiك-تەحنيكالىق ۋچيليششەنiڭ جاتاعىنداعى جاعداي تۋرالى دابىل قاققان ماقالا. الiمجەتتiك، قورلىق-زورلىق... ءالi وقۋىن بiتiرiپ ۇلگەرمەگەن ستۋدەنت كانiگi جۋرناليست سەكiلدi بالالارعا اراشا سۇرايدى. گازەتتە سىنالعان ماسەلە اياقسىز قالمايتىن زامان. كوپ ۇزاماي تالايلار ورنىنان الىندى، كەيبiرi جازاعا تارتىلدى.

ال «جەتiسۋ» جiگەرلi جiگiتتi قىزمەتكە الدى. كەيiن تالايعا ارمان بولعان «جاس الاشتا» جولىمىز ءتۇيiستi. سودان ول قازاق كەدەنiنiڭ iرگەتاسىن قالاسۋعا اتتانعانشا بiرگە جۇمىس iستەدiك. ءسويتiپ، بەكەننiڭ «ەسiگi» ۇمىتىلىپ، بەسiگi بەكي ءتۇستi.

سەكسەنiنشi جىلداردىڭ ستۋدەنتتەرi وكد دەگەننiڭ نە ەكەنiن جاقسى بiلەدi. بۇل – جەدەل كومسومول جاساعى دەگەن ۇعىمنىڭ ورىسشا اتاۋىنىڭ قىسقارعان ءتۇرi. بۇگiندە كومسومولدىڭ ءوزi دە، ونىڭ جەدەل جاساعى دا الدەقاشان ۇمىت بولدى. سوندىقتان ونى قازiرگi جاستار كوپ بiلە بەرمەيدi. ال بiر كەزدە كازگۋ-دiڭ كەز-كەلگەن ستۋدەنتiن قويانداي قالتىراتۋعا وسى وكد-نىڭ قۇدiرەتi تولىق جەتەتiن. قالاشىقتا iركەس-تiركەس قونىس تەپكەن ونشاقتى جاتاقحانانى اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىرىعىندا ۇستايتىن سول وكد-نى جۋرفاكتىڭ جوعارعى كۋرس ستۋدەنتi قۇرمانحان نۇرىمبەتوۆ باسقاراتىن. قۇرمانحاننىڭ «اسكەرi» ەلدiڭ باس وقۋ ورنىنا بiلiم iزدەپ كەلگەن بار بالانى جۋساتىپ، ورگiزەتiن. سول قۇرەكەڭنiڭ ءوزi جۋرفاكتىڭ بەسiگiندە تەربەلگەن سوڭ، سوعان قاراستى بiزدiڭ فاكۋلتەتتiڭ وكد-سىن كiم باسقاراتىنى اسا ماڭىزدى ەدi. ارينە، بۇعان بiز دە الاڭدايتىنبىز. ويتكەنi بiرiنشi كۋرستىڭ بويشاڭداۋ بiر توپ بوزبالاسىن شەتiنەن سول وكد-عا اپارىپ، كوگەندەپ قويعان. بiر جاعىنان جاقسى. مۇنىڭ قۇرامىندا بولساڭ، جاتاقحانادان ايىرىلمايسىڭ، ستيپەنديادان قاعىلا قويمايسىڭ. ايتپەسە، تىم تارتiپسiرەپ بارا جاتقانىمىز شامالى. سونىمەن وكد-نىڭ، بۇگiنگiشە ايتساق – جۋرفاكتىڭ پوليتسياسىنىڭ، قىسقاشا قايىرساق – جۋرپولدىڭ جالاڭداعان جاساقشىسىمىز. قالاشىقتا شىبىن جورعالاتپايمىز. سول كومانديرلiك ورىنعا بiر كۇنi ەلگە تانىمال «ەسiك سىندىرعىش» دوسىمىز بەكەن تاعايىندالسىن. تەگiندە، وزدەرi دە ارا-تۇرا ءتارتiپ بۇزىپ قوياتىن وسىنداي جiگiتتەردi ءتارتiپ ساقشىسى ەتiپ بەكiتكەن دۇرىس پا دەيمiن. بiزدiڭ بەكەن تەلi مەن تەنتەكتەردiڭ اياعىن قيا باستىرمادى. جۋرفاكتىڭ اسىعى الشىسىنان تۇردى. بiر عاجابى، وسى وكد-نىڭ قۇرامىندا بولعان توپتان كەيiن بەكەننiڭ ءوزi باستاعان ءتورت-بەس پولكوۆنيك شىقتى. بەرتiندە باتىس قازاقستان وبلىستىق ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك دەپارتامەنتiن باسقارعان جاقسىلىق مولداقۇلوۆتىڭ ءوزi دە بiر كەزدەگi بەكەننiڭ سايىپقىران سولداتىنىڭ بiرi ەدi.

ءتارتiپتi قورعاۋعا بەكەر كەلمەگەن بولار، بەكەننiڭ قالامى دا بiرتە-بiرتە وسى تاقىرىپقا بەيiمدەلدi. قۇقىق ماسەلەلەرi تۋرالى ماقالالارىن جيi جاريالاي باستادى. «جەتiسۋ» گازەتiندە قىزمەت iستەپ جۇرگەن كەزiندە دە باسقا ارناعا كوپ ويىسا قويعان جوق. ال «جاس الاشقا» اۋىسقان سوڭ قۇقىقتىق تاربيە ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بولدى.

سiلتەگەن ءسوزi قالت كەتپەيتiن «جاس الاشتىڭ» بەدەلدi ءبولiمiن باسقارىپ، ايدارىنان جەل ەسiپ تۇرعان بەكەن بiر كۇنi كەدەنگە بارۋعا بەل بايلادى. تەمiردەي تارتiپكە نەگiزدەلگەن تىڭ سالا قىزىقتىرسا كەرەك. «ەت پەن تەرiنiڭ اراسىنداعى جەلiك شىعار»، – دەدiك بiرiمiز. «جازۋى قالدى عوي ەندi»، – دەدiك ەكiنشiمiز. بiراق ولاي بولمادى. ول بۇل iسكە شىنداپ كiرiستi.

جۋرناليست قاي سالاعا قايراپ سالساڭ دا، تاستاي باتىپ، سۋداي سiڭەدi. ويتكەنi جازا بiلەتiن ادام قايدا دا قادiرلi. ال ءوز ماماندىعىنان وزگە سالانىڭ نەگiزiن قالاۋعا باراتىن جۋرناليستەر اسا كوپ ەمەس. بەكەن نۇراحمەتوۆ ەلiمiزدiڭ كەدەن قىزمەتi قۇرىلعان العاشقى ايلاردان باستاپ، وسى سالانىڭ وتىمەن كiرiپ، كۇلiمەن شىقتى. قازاق كەدەنi تاۋەلسiزدiكتiڭ جەمiسi ەدi. «كەدەن كەدەن بولدى، كەدەرگi نەدەن بولدى؟» دەگەن اۋىز ەكi تiركەستi جاتقا ايتاتىن جۇرت كەدەن دەگەننiڭ نە ەكەنiن ءالi تولىق بiلە قويمايتىن.

كوپ ۇزاماي كەدەنگە كەتكەن بەكەننiڭ قالامى قيمىلداي باستادى. شەكارا جاقتان جەتكەن شيرىققان ماقالالار بiرiنەن سوڭ بiرi جارىق كورiپ جاتتى. «كەدەرگi نەدەن بولدى؟» دەگەن ءسوز تiركەسi كەدەنگە قاتىستى بولعانىمەن، سول كەدەنiڭiز بiزدiڭ بەكەننiڭ جازىپ-سىزۋىنا كەدەرگi كەلتiرە المادى.

قاتارداعى كەدەنشiدەن كەدەننiڭ باستىعىنا دەيiنگi جولدان ءوتتi. شىعىس قازاقستان وبلىستىق كەدەن دەپارتامەنتiنiڭ باسقارما باستىعى، «سەمەي» كەدەنi باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولدى. شىعىس جاقتاعى بەرiك قامالىمىز بولىپ سانالاتىن «اۋىل» جانە «باقتى» كەدەندەرiن باسقاردى. سول كەزدە وعان «كەدەن كەدەن بولدى، باستىعى بەكەن بولدى» دەپ قالجىڭدايتىنبىز. بەدەلi بiر باسىنا جەتەتiن باستىق بولسا دا، جازۋىن توقتاتپادى. كەدەننiڭ جاڭالىقتارى تۋرالى تىنباي جازىپ تۇردى. ونىڭ iرiلi-ۇساقتىعىنا قارامايدى. ءمانi مەن ماڭىزىنا كوڭiل بولەدi. كiشكەنە حابارلامانىڭ وزiنە اتى-ءجونiن كورسەتiپ، قول قويادى. بۇل – قاي كاسiبiن دە قادiرلەيتiندiگiنiڭ كورiنiسi. بۇرىن نەگiزiنەن قۇقىق تاقىرىبىنا جازاتىن جۋرناليست بولىپ تانىلسا، ەندi بiرىڭعاي كەدەن تاقىرىبىنا ماماندانا باستادى.

تاعى بiر ءجايت ەسiمە ءتۇسiپ وتىرعانى. بەكەن كەدەنگە كەتiپ، ال بiز «جاس الاشتا» قىزمەت iستەپ جۇرگەن كەزiمiز ەدi. سول باياعى ەلۋ باقسى، سەكسەن شايىر... بۇل شاڭىراقتا كەز كەلگەن قۋانىش ەلەنەدi. ەلەنگەنiڭ نە، ەرەكشە اتاپ وتiلەدi. اسiرەسە، جۋرناليستەردiڭ بiرەۋi بالالى بولسا، جەتiنشi قاباتقا جەل بiتەدi. باقسى بiتكەن الاسۇرادى، شايىر بiتكەن جىر تولعايدى. وسىعان وراي ارنايى شاعىن قابىرعا گازەتi شىعادى. قىلقالامنىڭ حاس شەبەرi باقىتبەك سياەۆ مۇندايدا بار ونەرiن سالادى. الگi اقىنداردىڭ ولەڭiن ورنەكتەپ تۇرىپ جازىپ، كورنەكi جەرگە iلەدi. ولەڭ بولعاندا قانداي؟ كiلەڭ ۋىتى ادام ولتiرەتiن، كەرi كەتكەن شۋماقتار.

دەگەن سەكiلدi قۇلاعى تەرiس بۇرالعان كەرتولعاۋلار. بۇرالقى ءسوز كۇلمەككە جاقسى. جۋرناليستەر وسىنىڭ وزiنەن ەداۋiر قۋات الادى.

بiر كۇنi بەكەن ۇلدى بولدى. قوس قىزدان سوڭ ۇلدى بولعانىنا ءوزi قاتتى قۋاندى. قۋانعانى سونشالىق، جاڭا تۋعان پەرزەنتiنە ات تاڭداۋ ءۇشiن ۇزاق ويلاندى. تiپتi بiر ايداي تولعانىپ ءجۇردi-اۋ دەيمiن. ۋاقىت بولسا، ءوتiپ بارا جاتىر. ال سابيگە ءالi ات قويىلاتىن ءتۇرi جوق. سودان «اتى جوق كوكەك» دەپ قايىرمالانىپ وتىراتىن بەلگiلi ءاننiڭ iزiمەن «اتى جوق بوپە» دەگەن ولەڭ جازدىق.

ە-ە-ي، اتى جو-و-ق بوپە»، – دەپ كەلەدi. بۇل ماسكەۋدە 1991 جىلعى بۇرق ەتكەن تامىز بۇلiگi كۇشپەن باسىلىپ، ەڭسەگەي بويلى ەر ەلتسيننiڭ ەرلiگi ەلگە ۇلگi بولىپ تۇرعان كەز ەدi. وسىعان وراي بىلاي دەپ جىرلادىق.

ەندi جاڭا تۋعان سابيگە جاقسى تiلەك ايتۋ كەرەك قوي.

كەدەننiڭ قىزمەتكەرi بولار ما ەكەن؟!» – دەپ قايىردىق سودان سوڭ. ۇزاماي بوپەنiڭ اتى قويىلدى. ءسابي سانجار دەگەن ەسiمدi يەلەندi. ءسويتiپ، كەدەنگە بارعانى بەكەنگە شىنىندا دا قۇت بولدى-اۋ دەستiك. سول سانجار باتىر يرلاندياداعى دۋبلين ۋنيۆەرسيتەتiن بiتiرiپ كەلدi. قازiر بەكەنگە جاقسى قولقانات بولىپ ءجۇر.

شىنىندا دا، بiر ساربازىن كەدەنگە بەرگەننەن قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ نەسiبەسi ورتايىپ قالعان جوق. ونىڭ ەسەسiنە، ول وزگە سالاعا بارعان سوڭ قايتا تۇلەدi. قالامىمەن سول سالانىڭ وتىن كوسەپ، شوعىن مازداتا ءتۇستi. جازا بiلەتiن ادام قايدا جۇرسە دە، قالامىن تاستامايدى. كەرiسiنشە، جۋرناليستيكانىڭ ءوز قازانىندا قيمىلسىز وتىراتىندار از با؟

بiر قاراعاندا، كەدەن قىزمەتiندە گازەت تiلشiسiنiڭ اياعىنا ورالىپ جاتاتىن ولجا ۇشىراسا بەرمەيتiندەي كورiنەدi. انىعىندا ولاي ەمەس ەكەن. كەدەننiڭ دە ءوز قىزىعى جەتكiلiكتi سياقتى. مۇنداعى قىزمەتi دە جۋرناليستiك جولساپارلارعا بەرگiسiز. بiردە قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىنا جول تارتتى. سول جەردە تاكسيدiڭ قۇلاعىندا وينايتىن جۇرگiزۋشi قازاق قىزىن كەزدەستiردi. اتى – ايگۇل. ءوزi قالانىڭ قويىن-قولتىعىن تۇگەل بiلەدi. تىربانىپ تiرشiلiك ەتiپ جۇرگەن كورiنەدi. الدىمەن كولiكتi جالعا الىپ، جۇمىسىن باستاعان. سودان سوڭ نەسيە الىپ، جەكە كولiك يەلەنگەن. قىتايدا قازاق قىزىنىڭ تاكسي جۇرگiزۋi – تاڭسىق نارسە. بiر جۋرناليست سول ەلدەگi باسىلىمعا ول تۋرالى ماقالا جازىپتى.

سول ساپاردا ەلدەن كەلگەندەرگە قىزمەت ەتiپ جۇرگەن قازاق قىزىنىڭ ىقىلاس-پەيiلiنە ءتانتi بولدى. قايتىپ كەلگەن سوڭ «التايدىڭ ار جاعىندا جۇرگەن ارۋ» دەگەن ەسسە جازدى. بۇل – ونىڭ بiر ساپارداعى ولجاسى عانا.

كەيiپكەرiمiز كەدەننiڭ كەدiر-بۇدىر قازاقشاسىن جوندەۋگە دە ەلەۋلi ۇلەس قوستى. مەملەكەتتiك تiلدi مەنسiنە قويمايتىن تالاي ارiپتەسiنiڭ اپتىعىن باستى. باستاۋىشى مەن بايانداۋىشى بiر-بiرiنە قىرىن قارايتىن ويقى-شويقى قۇجاتتاردىڭ تiلiن سىندىردى. سول ءۇشiن جازاعا تارتىلا جازداعان كەزi دە بولدى. كەدەن قىزمەتiندەگi شەنi – پولكوۆنيك. قالام قىزمەتiندەگi دەڭگەيi دە كەم سوعا قويماس. كاسiبi مەن ناسiبiنە ادالدىق تانىتقاننان شىعار.