Ónege men ólshem
«Jumekeń istegen isin tııanaqtap, ústinen bireý qarap jóndemeıtindeı etip bitirýshi edi. Qysylǵan kezde oǵan eldiń bári qolqa salyp jatatyn».
Serik Qırabaev
Ádette kópti kórgen aǵa urpaq keıingi býynǵa synaı qarap, qadamyn baqylap, qarymyn baǵalap otyrady. Sol sııaqty búgingi jastar da aldyńǵy tolqyn aǵalardyń ón boıynan ónege izdeıdi. Ásirese, Qasym aqyn aıtqandaı, jer saraıyn jańǵyrtyp kelgen, tektiliginen góri eptiligi basym osy kúngi jas periler samaıyn qyraý shalǵan salıqaly sardarlardyń salaqulash ómirbaıanynan góri syndarly tulǵasyna kóbirek kóz salady. Qazirgi jastardyń aqyl tolǵan basta, seldiregen shashta sharýasy bola bermeıdi, olar: «Aǵamyz aqsaqaldyqtyń aýlyna qalaı, qaıtip bara jatyr?», – dep qaraıdy. Sosyn ádemi qartaıyp kele jatqan aǵa býyn týraly ádemi sózin aıtady.
Ómirden ótkenshe keıingi tolqyn inilerdiń yqylasyna bólengen, synyn buzbaǵan, syryn joǵaltpaǵan abzal aǵalarymyzdyń biri Jumaǵalı Ysmaǵulov dep oılaımyz. Jýrnalıstıka men ádebıettanýdyń, qoǵam isi men aýdarmanyń qaı-qaısysyna da jattyǵy joq Jumaǵalı aǵany sanaly ǵumyrynda joly bolǵan adam desek, qatelespes edik. Ádepkide ustazdan joly bolyp, ýyzynda jarydy. Bastaýysh mektepti bitire sala aty ańyzǵa aınalǵan pedagog aqyn Beket Ótetileýovtiń ózinen dáris aldy. Qazaq ultynyń marqasqalary Ybyraı Altynsarın men Ahmet Baıtursynovtyń sharapaty tıgen bilim shańyraqtarynda tálimge qanyqty. Respýblıkanyń mańdaı aldy basylymdaryn basqardy. Joǵarǵy Keńestiń depýtaty boldy. Talaılar qyzmet istep, biri ar-namysyn, biri qadir-qasıetin saıasattyń shoǵyna kúıdirip alǵan Ortalyq Komıtettiń oty men sýynan aman shyqty. Qaıta ultqa paıdasyn tıgizip, jazyqsyz jazalanǵan Ǵabıt Músirepovtiń partııalyǵyn qalpyna keltirýge arnalǵan anyqtamany ázirlep, áıgili jazýshynyń tolyq aqtalýyna atsalysqan.
Qazaq telegraf agenttigin bes jyl basqarǵan Jumaǵalı Ysmaǵulovtyń qyzmetten túsýiniń ózi – kisi qyzyǵatyn sátsizdik. Jeltoqsannyń yzǵarly kúni alańǵa shyqqan qazaqtyń qaısar ulandarynyń sot zalynda súmireımeı, qasqaıa qarap turǵan sýretiniń jarııalanyp ketkeni úshin kúıdi. Uzamaı jetken aqjarylqap zaman ol kúıinishtiń de ornyn toltyrdy. Daý-damaı men shyrǵalańnan arylǵan soń alańsyz ǵylymmen aınalysty. Bul jerden de baq-nesibe Jumaǵańdy qaıta tapty. Ǵylymdaǵy jankeshti eńbegi doktorlyq dáreje, professorlyq ataq syılady. Óńirine talaıǵa arman bolǵan táýelsiz eldiń memlekettik syılyǵynyń belgisi qonaqtady. Eger sol kezge deıin qyzmettiń qulaǵyn ustap otyrǵanda bul jetistikter Jumaǵalı aǵamyzdy janap óter me edi, kim biledi?! Yrysqa qushaq jaıǵan jerine de, tabany taıǵan jerine de baq qonǵan, ómirde joly bolǵan adam deıtin sebebimiz sol.
Eń aldymen, jurt Jumaǵalı Ysmaǵulovty jýrnalıst-pýblııst retinde tanıdy. Ol – qazaq baspasóziniń bar býynynda qabilet-qarymyn baıqap kórgen kisi. Aýdandyq gazettiń baspahanasynda quıylatyn qorǵasyn áripterdi óz qolymen tergen. Odan soń redakııanyń jaýapty hatshysy bolyp, gazettiń maketin syzǵan. Sóıtip, jýrnalıstıkanyń maıdanyna tehnıkalyq dáliz arqyly kelip kirgen. Áýeli árip tergen, sosyn árlep maket syzǵan qol birte-birte salmaqty syn, mańyzdy maqala, oıly ocherk jazýǵa mashyqtanǵan. Ýnıversıtet qabyrǵasynda júrip-aq «Qazaqstan kommýnısi» (búgingi «Aqıqat») jýrnalynyń bólim meńgerýshisi, keıin jaýapty hatshysy bolyp qyzmet atqarǵan. Al oqý ornyn bitire sala búginde bireý bilip, bireý bilmeıtin, al ol kezde atynyń ózinen at úrketin «Úgitshi bloknoty» jýrnalynyń bas redaktorlyǵyna taǵaıyndalǵan. Áli kúnge deıin dástúrin úzbeı kele jatqan ádebıet pen ónerdiń qara shańyraǵy – «Qazaq ádebıeti» gazetin basqarǵan bas redaktorlardyń tiziminen Jumaǵalı Ysmaǵulovtyń da esimin kóremiz.
On tórt jyl boıy Qazaq telegraf agenttiginde qyzmet istegen kezeńi jeltoqsanshylar sýretiniń jarııalanǵan kúni aıaqtaldy. Eger Qaırat Rysqulbekov bastaǵan bes jigit sýretke eńsesin tik ustamaı, bastaryn tómen tuqyrtyp turyp túskende, Jumaǵańnyń KazTAG-taǵy jumysy jalǵasa berer me edi, qaıter edi? Ult tarıhynda eleýli orny bar osy oqıǵadan soń KazTAG-tyń dırektory qyzmetinen bosap, partııalyq jazaǵa tartyldy. Al sýretti jarııalaǵan «Jetisý» gazetiniń bas redaktory Mamadııar Jaqyp Almaty oblysyndaǵy bir aýdandyq gazettiń tehnıkalyq qyzmetine ketti. Ekeýi de qıyn kúnderde baısaldy qalpyn saqtady. Ekeýi de jeltoqsan jeli jylymyqqa ulasqanda, bazbireýler sekildi qaharman keıipkerdiń keıpine enýge umtylǵan joq.
Jýrnalıst Jumaǵalı Ysmaǵulovtyń qalamynan pýblııstıkalyq tolǵaýlar, ocherkter, esseler, ádebı-syn maqalalar týdy. Ult tarıhyndaǵy umytylmas tulǵalar Beıimbet Maılın, Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músirepov, Ǵabıden Mustafın, Ilııas Esenberlın, Ilııas Omarov, Tahaýı Ahtanov, Ǵafý Qaıyrbekovterdiń ádebı-shyǵarmashylyq portretterin jasady. Al asa kórnekti qoǵam qaıratkeri, halqymyzdyń tulǵaly perzenti Báıken Áshimov týraly arnaıy kitap jazdy.
Bizdińshe, aýdarmashy Ysmaǵulovtyń salmaǵy pýblııst Ysmaǵulovtan eshqandaı kem emes. Bul kisi – kórkem aýdarmanyń teńdessiz sheberi. Qazirgi kúni dástúri úzilińkirep qalǵanymen, kezinde shyǵarmashylyq mektep retinde qanat jaıǵan kórkem aýdarmanyń arqasynda shetel jáne orys ádebıetiniń klassıkteri múltiksiz qazaqsha sóıledi. Olardyń qunyn kemitpeı, qaımaǵyn buzbaı, sólin saqtaı otyryp, ult tiline tárjimalaǵan Muhtar Janǵalın, Hasen Ózdenbaev, Ábilmájin Jumabaev, Islám Jarylǵapovtarmen birge Jumaǵalı Ysmaǵulov esimi de qazaq aýdarma tájirıbesiniń tarıhynda qaldy. Búgingideı tildik qoldanystar óreskel buzylyp, aqparat quraldarynyń birqatarynyń tili júgensiz ketken tusta «endi bir zamanda aýdarmashylardyń dál osyndaı talantty shoǵyry qaıta qalyptasady» dep kesip aıtýdyń ózi qıyn. Tildiń qudiretin tanyta bilgen sheber tárjimashy maǵynasyn dál jetkizbegeni bylaı tursyn, bir árpin qısaıtyp alsań basyń pálege qalatyn zamanda marksızm-lenınızm klassık-teriniń shyǵarmalaryn abyroımen aýdaryp shyqty. Kósemhanada qyzmet istep, kósemderdiń eńbekterin qazaqsha sóıletken Jumaǵalı Ysmaǵulov ádebıetti súıetin oqyrmandar úshin de qyrýar is tyndyrdy. Onyń aýdarmasy arqyly qazaq jurty M.Gorkııdiń, A.Chehovtiń, I.Týrgenevtiń, N.Dobrolıýbovtiń, A.Ostrovskııdiń, Balzaktyń, Stendaldiń, P.Koelonyń, V.Daldiń, E.Kazakevıchtiń, Iý.Bondarevtiń shyǵarmalaryn ana tilinde oqydy. Tushyndy. Túısindi. Súısindi. Óıtkeni, Jumaǵań munyń qaı-qaısysyn da júrekke jetkizip aýdarǵan bolatyn. Sondyqtan oqyrman túsiniksiz oılardyń tumanynda adasqan joq. Qısynsyz oralymdardyń teńizine de maltyqqan joq. Erkin júzdi. Ǵajaıyp dúnıelerdi qazaq jazýshysy jazyp shyqqandaı sezinip, rahattanyp oqydy. Jumaǵalı aǵa memlekettik termınologııa komıssııasynyń múshesi retinde uǵymǵa jeńil, ári ózge tildegi sózdiń maǵynasyn dál tanytatyn ataýlardyń birazyn aınalymǵa qosty. Qazir jıyrma birinshi ǵasyrdyń qazaqtary Jarylǵapov engizgen termınderge qosa, Ysmaǵulov usynǵan sózderdi de jıi qoldanyp júr. Biraq sondaı sátterde Jumaǵańnyń «Mynaý meniń sózim edi», – dep, keýde kerip, tós qaǵyp jatqanyn kórgen emespiz.
«Zovýt ego Jýmagalı»
«Ol qazaq jýrnalısteriniń ishindegi bir súbelisi edi».
Tursynbek Kákishev
Onyń aty Jumaǵalı ekenin bárimiz de bilemiz. Biraq muny aıtqan ár sózi altynǵa baǵalanatyn Muhtar Áýezovtiń ózi edi... Sol aıtylǵan kúıinde taqyrypshaǵa paıdalanyp otyrmyz. Parasatty pýblııst, alymdy aýdarmashy, áleýetti ádebıettanýshy retinde tanylǵan Jumaǵalı Ysmaǵulovtyń shyǵarmashylyq álemine kelýiniń ózi qyzyq. Ol kisi ádepkide ózine abyroı ápergen osy salalardyń eshqaısysyna da moıyn burmapty. Keskilesken soǵys júrip jatqan kezde Qostanaı óńiriniń Áýlıekól aýylynda 8-klasty bitirip, odan arǵy joǵary klastar jabylyp qalǵan soń, oblys ortalyǵyndaǵy muǵalimder ınstıtýtynyń alty aılyq daıyndyq kýrsyna túsedi. Budan keıin sol oqý ornynyń fızıka-matematıka fakýltetiniń birinshi kýrsyna stýdent bolyp qabyldanady. Sol kezde onyń jasy on tórtte ǵana. Eger tańdaǵan jolymen týra tartqanda, osy salanyń ǵylymynda aıryqsha iz qaldyrǵan maıtalman mamannyń biri bolar ma edi, kim bilsin?! Biraq oǵan jýrnalıstıkanyń nany buıyryp tur eken. Búkil eldiń basyna aýyrtpalyq túsken kezeńde oqýyn jalǵastyrýǵa múmkindigi bolmaı, kúnkóris úshin jumysqa turady.
Daıyndyq kýrsynda oqyp júrgen ol kitap dúkeninen Ǵabdol Slanovtyń «Dóń asqan» atty kitabyn satyp alyp, birazǵa deıin áserinen aıyǵa almaı qoıǵan. Taǵy bir soqqanda, Muhtar Áýezovtiń jańa ǵana shyqqan «Abaı» romany sórede tur eken. Sony jataqhanaǵa alyp kelip, bas kótermesten qyzyǵa oqyp shyǵady. Oqyp bolǵan soń ózgeshe álemge engenin baıqaıdy. Bálkim, bolashaq matematıkti esep-qısap dúnıesimen erte qoshtastyrǵan sebeptiń biri de osy shyǵar. Soǵys bitkennen keıin KazGÝ-diń jýrnalıstıka bólimine oqýǵa túsedi. Izdegenge – suraǵan, qazaq folklory páninen professor Muhtar Áýezovtiń ózi dáris beredi eken. Aýyldan kelgen bala dananyń dıdarynan kóz almaı, onyń ár sózin aýzyn ashyp, tyńdaýmen ǵana otyrady. Alǵashqy sabaqta ustazdyń áserli áńgimesine ábden eltip, lekııany qaǵazǵa qattaýdy esten shyǵaryp alady. Birte-birte jazýǵa da jattyǵady. Semestr sońyndaǵy synaq kezinde uly ustaz onyń zerdeliligi men tııanaqtylyǵyna tánti bolady.
Sóıtip, Jumaǵalı Ysmaǵulov stýdent kezinde «Áýezovtiń ózinen bes alǵan» (Ótegen Oralbaev) alyptar tobynyń qataryn tolyqtyrady. Oqý bitirgen soń da taǵdyr ony uly Muhańmen talaı ret toǵystyrady. Bulaı bolatyn jóni de bar-dy. Jumaǵalı aǵa jas kúninen orysshaǵa óte júıriktigimen kózge túsedi. Qazaqsha oılaıtyn, biraq oryssha oralymdary da eshkimnen kem soqpaıtyn ulanǵa ustazdary únemi úmit artatyn. Ýnıversıtetten keıin «Qazaqstan kommýnısi» jýrnalynyń jaýapty hatshysy qyzmetin atqaryp júrgende, talaıdyń tisi batpaıtyn Dobrolıýbovtiń bir tomdyq jınaǵyn qazaqsha sóıletip, kásibı aýdarmashylardyń joǵary baǵasyn alǵany bar. Sol tusta oǵan taǵy bir asa jaýapty mindet júkteledi.
1954 jyly Qazaqstan jazýshylarynyń úshinshi sezine ázirlik júrip jatady. Sondaǵy negizgi baıandamalar qazaqsha ázirlensin degen talap qoıylypty. Qazaq dramatýrgııasy týraly baıandamany Muhtar Áýezovtiń ózi jasaıtyn kórinedi. Al Qazaqstan Kompartııasynyń eki tilde shyǵatyn saıası jýrnaly – «Úgitshi bloknotynyń» basshysy Jumaǵalı Ysmaǵulov sahna syrtyndaǵy mıkrofon arqyly osy baıandamanyń oryssha nusqasyn qazaqshaǵa ilesip, shashaý shyǵarmaı oqyp shyǵýy kerek. Bul usynys aıtylǵanda jas jigit qatty qınalady. Bul basqa emes, áıgili Muhańnyń sózi bolǵan soń ony janyńdy salyp, júregińmen oqýǵa tıissiń. Al júregiń atqaqtap, aýzyńa tyǵylyp otyrǵanda qaıdaǵy tebirenis... Onyń ústine, keıin ázirlengen orys tilindegi mátindi uly ustaz áli qarap úlgermegen sııaqty. Sondyqtan aldymen olpy-solpy tustaryn retke keltirip, murtyn basady. Qashannan uqyptylyq qanyna sińgen ol bul tapsyrmany da tııanaqtylyqpen oryndap shyǵady.
Basqa baıandamany oqyǵandardyń birazyn jurt tyńdamaı qoıady. Al bizdiń keıipkerimizdiń shyn yqylasy, qońyr daýsy, jaǵymdy máneri, oralymdy orysshasy zaldaǵylardy typyr etkizbeıdi. Sol joly Muhań jas áriptesiniń qolyn qysyp, qalyń eldiń kózinshe rızalyǵyn bildiredi. Keıin aǵamyz óz esteliginde jazǵandaı, erteńine bir jıynda jolyqqan Muhań janyndaǵy zaıybyna: «Valıa, vchera etot molodoı chelovek moı doklad chıtal v perevode. Zovýt ego Jýmagalı. Oh, ı zdorovo polýchılos!», – depti. Sodan soń ony sol dáýirdegi keńestiń áıgili jazýshylarynyń biri Leonıd Leonovqa tanystyrypty.
Toqtaı turyńyz, ol budan keıin de Áýezovten ajyraı qoımaıdy. Úsh-tórt jyldan keıin «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bas redaktory Islám Jarylǵapovtyń tapsyrmasy boıynsha, Muhańnyń «Abaı joly» epopeıasy týraly Ilııas Omarovtyń oryssha jazylǵan maqalasyn qazaqshaǵa aýdarady. Maqala basylyp shyqqan soń, el-jurt onyń qazaqsha jazylǵandaı esilip turǵanyn aıtyp, tamsanýmen bolady. Ol kezde Qyzyljarda qyzmet isteıtin Ilııas Omarov arnaıy telefon soǵyp, rızashylyq tanytyp, kimniń aýdarǵany jóninde málimet alady.
Ol ol ma, uzamaı Muhań ony úıine shaqyryp, aýdarmasyn maqtap, alǵys aıtady. Jas jigittiń Máskeýge Qoǵamdyq ǵylymdar akademııasyna oqýǵa ketip bara jatqanyn estip, «Jolyń bolsyn, shyraǵym!» – dep tilegin arnaıdy. Sóıtip, ol shyǵarmashylyqtyń qutty mekeni – Áýezovtiń kıeli shańyraǵynda bolǵan zııalylardyń keıingi tolqynynyń qataryna qosylady. Qosylyp qana qoımaı, búkil ómir jolyna qara shaldan bata alyp shyǵady. Joq, onyń Áýezovpen kezdesetin kúnderi áli de alda. Ol óziniń «Ulynyń sharapaty – ultynyń násibi» degen esteliginde bylaı deıdi: «Bir kúni osyndaı qarbalas oqý kezinde Almatydan jedelhat kele qalsyn. Bir sózine deıin umytylmaı, áli kóńilimde saırap tur: «Moskva. Sadovo-Kýdrınskaıa, 9, komnata 640. Ismagýlový Jýmagalı. Ochen proshý vzıatsıa za podstrochnyı perevod «Karash-Karash». O podrobnostıah dogovorıtes s Zoeı Kedrınoı po adresý Novopeschanaıa, 16, kv 81, telefon 2572836. Aýezov».
Jumaǵań Almatyǵa arnaıy kelip, qoljazbany alyp, jıyrma bes betin aýdaryp, keıin Máskeýge kelgen Muhańa usynady. Ol kisiniń razylyǵyn kórgennen keıin, bul jumysqa oqý bitirgen soń jegilýge ruqsat suraıdy. Uly jazýshy sol joly shákirtin restoranǵa ertip baryp, birge tamaqtanady. Erteńine Áýezov áıgili Amerıka saparyna attanady. Jas ádebıetshi áýejaıǵa deıin shyǵaryp salýǵa úlken aǵalardan yńǵaısyzdanyp, qonaq úıge arnaıy kelip, tilek aıtyp shyǵady. Bizdiń Jumaǵalı aǵamyz osy baqyttyń bárin kótere bildi.
Aqparat pen aýdarma
«Sóılem aýdarylǵan, bári de dup-durys sekildi, biraq oqysań, kibirtiktep qalasyń, birdeńe jetpeı turady. Sonyń talaıynyń syryn Jumekeń úıretti».
Nurmahan Orazbek
«Máskeý» qonaq úıindegi júzdesýdiń ár sáti jadynda tańbalanyp qaldy. Bul onyń Áýezovpen sońǵy ret tildesýi eken. Odan soń Sklıfosovskıı atyndaǵy ortalyq klınıkanyń janazalyq bólmesine Muhańmen qoshtasýǵa keledi. Sol kúngi oqıǵalardyń bári onyń kóz aldynda ótedi. Almatydan arnaıy kelgen Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músirepov, Ǵabıden Mustafın, Ábdildá Tájibaevtarmen kezdesedi. Jazýshylar odaǵy ǵımaraty aýlasynda ótken shyǵaryp salý rásimine qatysady. Leonıd Sobolevtiń azasózin tyńdaıdy. Jas Jumaǵalı osynyń bárinen taǵylym alady. Sózimizdiń basynda onyń uzaq jyl boıy buqaralyq aqparat quraldarynda qyzmet istegenin aıttyq. «Qazaq ádebıeti» gazetiniń bas redaktorlyǵynan bosaǵannan keıin Almaty oblystyq «Jetisý», Shyǵys Qazaqstan oblystyq «Kommýnızm týy» gazetterine jiberiledi. Qyzmettiń úlken-kishiligine qaramaı, bárin de tııanaqtylyqpen atqarady. Budan soń Jumaǵańnyń qaıta órleý dáýiri bastalady. Qazaq KSR Mınıstrler Keńesi janyndaǵy Memlekettik aqparat agenttigi (QazTAG) dırektorynyń orynbasary bolyp taǵaıyndalady. Bul mekemede basylymdar úshin resmı materıal ázirleıtin aýdarmashylardyń tutas mektebin qalyptastyrady.
Qazaqtyń qara sóziniń qadirin biletin adamnyń biri – kórnekti kósemsózshi Nurmahan Orazbek. Sol Nurekeńniń ózi Jumaǵalı aǵamyzdy ómir boıy ustaz sanap ótti. 1962 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetiniń redaktory Jumaǵalı Ysmaǵulov Ábish Kekilbaevtyń aıtýymen Nurmahan Orazbekti fototilshi etip jumysqa alady. Elgezek fototilshi sol gazetke jarııalanǵan Ánýar Álimjanovtyń Myrzashól týraly jazylǵan ocherkin oqyp súısinipti. Tiliniń kórkemdigine tańdaı qaǵady. Lezdeme ústinde redaktordyń orynbasary Ǵafý Qaıyrbekovtiń ózi «Aýdarma emes, qazaqsha jazylǵandaı bolyp shyǵypty» dep rızalyq tanytady. Sóıtse, jurttyń bárine unaǵan ocherkti aýdarǵan Jumaǵalı aǵanyń ózi kórinedi. «E, bul kisiniń sondaı óneri de bar eken ǵoı dep túıgem» dep eske alady Nuraǵań. Sol kezde jigerli de jas fototilshi Nurmahan Orazbek bul kisimen joly áli talaı toǵysatynyn, keıin biri KazTAG-tyń dırektory, ekinshisi orynbasary bolyp birge qyzmet isteıtinin qaıdan bilsin?!
Shyǵys Qazaqstannan oralyp, Partııa tarıhy ınstıtýtynyń marksızm-lenınızm klassıkteri shyǵarmalaryn aýdarý sektorynyń meńgerýshiligine taǵaıyndalǵan Jumaǵań «Soıalıstik Qazaqstanda» júrgen Nuraǵańdy qaramaǵyna qyzmetke shaqyrady. Shákirtin saıası aýdarmanyń qazanynda qaınatady. Til zańdylyqtaryn paıdalanyp, túpnusqa men qazaqshanyń arasyn jymdastyratyn san qyrly tásilderdi úıretedi. Ustaz ulaǵatynyń arqasynda qyzmetkerlerdiń bári aýdarma degenge sengiń kelmeıtin qazaqy sóılemderdi quraýǵa mashyqtanady. Keıin KazTAG dırektorynyń orynbasarlyǵyna aýysqan Jumaǵalı Ysmaǵulov kóp uzamaı sheberligi shyńdalǵan shákirtin bas redaktorlyq qyzmetke qalap alady. Baspasózge arnalǵan aýdarmadaǵy til ustartý sabaqtary qaıta bastalady. Jumaǵań qyz-jigitterge resmı mátindegi ilik septiginiń, kóptik jalǵaýynyń orny, qysqarǵan sózderdi aýdarý ereksheligi jóninde aıtýdan jalyqpaıdy. Sonyń arqasynda bul salanyń aýzymen qus tistegen mamandarynyń qatary kóbeıedi. 1982 jyly KazTAG-tyń dırektory bolyp taǵaıyndalǵan Jumaǵalı Ysmaǵulov óziniń burynǵy ornyna Nurmahan Orazbekti bekitip alyp, telegraf agenttigin kompıýterlendirýdiń alǵashqy qadamyn bastaıdy. Kompıýterdiń arǵy atasy – EVM, monıtordyń arǵy atasy – dobaldaı qalyń ekran shetelden jetkiziledi. Sóıtip, jankeshti jumys júrgiziledi. Agenttiktiń jańa dırektory uıymdastyrý jumystaryna asa eptiligin tanyta biledi. Ol tusta kompıýter ataýly eńseli keńselerdiń ózinde de bola qoımapty. Mekeme basshysynyń alymdylyǵy men shalymdylyǵyn osydan-aq ańǵarýǵa bolady.
Jumaǵańnyń qyzmetten ketýine sebep bolǵan áıgili sýret oqıǵasyn Nurmahan Orazbek bylaısha baıandaıdy: «Seksen jetiniń jazy da kep qaldy. Jeltoqsanshylarǵa sot boldy. Máskeýdiń shetelderge habar taratatyn bas redakııasy men fotohronıkasynan sottan habar, sýret berińizder degen nusqaý túsken. Iýra Bekker baryp sýretke túsirgen. Tańerteńgi lezdemeden keıin Jumekeń Ortalyq Komıtetke ketken. Sodan kún uzaǵyna deıin sonda júrdi. Keshke qaraı TASS-tan «keregi joq» degen habar túsipti. Fotohronıkanyń bas redaktorynyń orynbasary Mechıslav Venglovskıı kúte-kúte sharshaǵan bolýy kerek, keshki segizden keıin sottan túsirilgen sýretterdi Almatydaǵy redakııalarǵa berip jibergen de, úıine qaıtqan. «Soıalıstik Qazaqstan» men «Kazahstanskaıa pravda» «sýretter kesh tústi, bermeımiz» depti. Sol kúni kezekti nómiri shyqpaıtyn gazetter «Jetisý», «Kommýnızm týǵı», umytpasam, «Ognı Alataý» da bar, materıaldy da, fotosýretterdi de kún aralatyp jarııalap jibergen».
Bul kezde biz jastar basylymynda qyzmet isteıtin edik. Aǵa gazetterde basylmaǵan soń, únemi solarǵa qarap boı túzeıtin «Lenınshil jas» pen «Lenınskaıa smena» sol kúni daý-damaıǵa urynbaı aman ketti. Jumaǵalı aǵa, sýretti jarııalaǵan gazetterdiń bas redaktorlary, agenttiktiń basqa da jaýapty qyzmetkerleri qyzmetinen bosatylyp, partııadan shyǵaryldy. Ol tusta alpysqa da tolmaǵan bizdiń keıipkerimizdiń buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy qyzmeti osy jerden tuıyqtaldy.
Abaıtaný men adamtaný
«Biz jýrnalıstıkanyń jýan tobyq, eńbek torysy bolsaq, ol báıgege salar sáıgúlik sııaqty kóringen sonda maǵan».
Sarbas Aqtaev
Endi pýblııst jáne aýdarmashy Ysmaǵulovty qoıa turyp, ádebıetshi-ǵalym Ysmaǵulovtyń tulǵasyna kóz salaıyq. Ádette esik-terezesi qalyń keńselerdiń qyzmetinde istegenderdiń arasynan shyǵyp, ǵylymmen aınalysqandarǵa jurt kúdiktene qaraıdy. Bul kúdikti kóńilge tereń uıalatqan shetinen ǵylymı dáreje ıelengen qazirgi bastyqtar. Bir áıel toǵyz aıda bir perzentti ómirge zorǵa ákelse, bir sheneýnik toǵyz aıda eki ret tolǵatyp, kandıdattyq jáne doktorlyq dıssertaııalaryn birinen soń birin usynady. Bizdiń keıipkerimiz ádebıettanýmen aınalysa bastaǵanda, ǵylymdy ákimder men ákimqaralar qoljaýlyq qylatyn zaman qyr astynda jatyr edi. Árıne, Jumaǵalı Ysmaǵulov ta iri keńsede qyzmet istedi. Biraq ol keńseniń esigin nyǵyzdap jaýyp baryp, ǵylymǵa ketti. Máskeýge, talaıdyń qoly jete bermeıtin Qoǵamdyq ǵylymdar akademııasynyń aspırantýrasyna tústi. Sol oqý ordasynyń ádebıet pen óner teorııasy kafedrasynda zertteý júrgizdi.
Zııalylardan tálim, ǵulamalardan bilim aldy. Danalyq darııasynda erkin júzdi. Kandıdattyq dıssertaııasyn adal eńbegimen, mańdaı terimen qorǵap shyqty. Biraq ony keńse qyzmeti qaıtadan ıirimine tartyp áketti. Temirdeı tártip pen siresken júıe ádebıettanýmen shyndap aınalysýyna kedergi jasap baqty. Alaıda jıyrma jyldan soń tórtkúl dúnıege tanymal bes jigittiń sýreti Jumaǵańdy ǵylymnyń aýlyna qaıta jetektep ákeldi. Uly Áýezov kózin ashqan qasıetti qaınar bulaq – abaıtanýdyń qaqpasyna kep týyn tikti. Tuǵyrly tulǵalar túren salǵan, talaılar shıyrlaǵan soqpaqtan shyǵyp, tyńnan jol tabý ońaı bolǵan joq. Týmysynan estet Jumaǵalı Ysmaǵulov uly aqynnyń bolmys-bitimine kórkemdik-estetıkalyq kózqarastar arqyly zer saldy. Uzaq jyldyq tynymsyz eńbeginiń nátıjesinde «Abaı: aqyndyq taǵylymy» dep atalatyn monografııasy dúnıege keldi. Abaı abaıtanýshynyń basyna baq qondyrdy. Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń bir top ǵalymdarymen birge memlekettik syılyqqa ıe boldy. Kúni keshege deıin ǵylymı elıtanyń kósh basyndaǵylardyń qatarynda júrdi.
Keıipkerimizdiń qabilet-qarymyna belgili jýrnalıst-jazýshy Sarbas Aqtaev mynadaı baǵa berdi: «Jumaǵalı Ysmaǵulov – bilimge de, tilge de óte baı pýblııst. Onyń qaı shyǵarmasynyń da tili jibekteı esilip, tógilip turady. Sol kesteli kórkem tildi ol ǵylymǵa da ala keldi». Osy shuraıly til zerdeli zertteýshiniń eńbekterin tezirek oqyp shyǵýǵa jeteleıdi. Ár jyldarda ádebıettanýshy ǵalymnyń «Marjan men mahabbat», «Adam meıiri», «Abaı: danalyq dáristeri», «Altyn ǵasyrdyń aq tańy» atty jınaqtary jaryq kórdi. «Ǵabıt Músirepov týraly toǵyz tolǵam», «Báıken Áshimov» atty tulǵalyq kitaptary da oqyrmannan laıyqty baǵasyn aldy.
Men Jumaǵalı aǵamen M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda úsh jyl birge qyzmet istedim. Búgingi áńgimelerdiń birazy sol kúnderde kóńil kúndeliginde qattalǵan-dy. Kókirek kenishi baı ádebıettanýshy zııalylardyń zııalysy ekenine sát saıyn kózimizdi jetkizip otyratyn. Sol jyldarda seksenge bet burǵanyna qaramastan este saqtaý qabileti erekshe edi. «Sen ana «Lenınshil jasqa» qyzmetke jańa barǵan kezińde maǵan telefon shalyp, baýyrymen jorǵalaýshylardy zertteıtin zoolog balam Eldos týraly suraǵanyń esińde me?», – dep ózimiz umytyp qalǵan nárselerdi qaıta qozǵap, jas bolsaq ta, jańylyp turatyn jadymyzdy jańǵyrtyp qoıatyn. Qazir qaı salada qyzmet isteıtinin bilmeımin, ol tusta Eldos Jumaǵalıuly Ysmaǵulov qazaqtan shyqqan az ǵana gerpetolog mamannyń biri bolatyn. Izdegen kezimizde Eldos aǵamyz jylannyń tirshiligin zertteý úshin Barsakelmeske me, Betpaqdalaǵa ma, áıteýir bir jaqqa uzaq saparǵa ketip, meniń aldyn ala josparlanǵan «Gerpetolog» degen maqalam jazylmaı qalǵany bar. Onyń esesine, Jumaǵańnyń balalarynyń ilim-bilimge beıimdiligi jóninde jetkilikti málimet aldyq.
Qoǵamnyń qaıratkeri ǵana emes, sol qoǵamnyń qatardaǵy qarapaıym múshesi, azamat Jumaǵalı Ysmaǵulovty da esten shyǵarmaǵanymyz jón bolar. Ilgerirekte, keıipkerimiz bir ǵasyrdyń tórtten úshin artta qaldyrǵan tusta: «Eger siz júris-turysynan mádenıettiń lebi seziletin, sózi ornyqty, ýádesinen aınymaıtyn, sharýasyna uqypty, jalyqtyrmaı áńgime aıtatyn, sharshatpaı doǵara qoıatyn, ne bolsa sony surap, júıkeńdi juqartpaıtyn, kóbinese aıtqysy kelgenin kózimen uqtyratyn, sonysymen kirpııaz keıingi býynnyń aldynda qurmeti bar, qysqasy, ádemi qartaıǵan aqsaqaldy kórgińiz kelse, kóp izdep qınalyp áýre bolmaı, Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna kelińiz. Abaıtaný bóliminiń esigin ashsańyz, jetpis bestegi jigit aǵasy jastarǵa aqyl-keńes aıtyp otyrady. Izdegen kisińiz – sol!» dep jazǵan edik. Osy qundylyq qazynaly qartpen birge ketti. Biraq sońynan ergen býynǵa óshpes ónegesin qaldyrdy.
Aıtpaqshy, umytyp barady ekenbiz, Jumaǵalı aǵanyń sonaý alpysynshy jyldarda qorǵaǵan kandıdattyq dıssertaııasy «Qazaq ádebıetindegi unamdy qaharman máselesi» dep atalady eken. Endeshe, ómirden ótkenshe abyroı-bedelinen aıyrylmaǵan, qadir-qasıetin joǵaltpaǵan, syrbaz júrisinen, salıqaly sózinen jańylmaǵan, bekzat bolmysynan ajyramaǵan Jumaǵalı Ysmaǵulovtyń óz beınesi de «unamdy qaharman» degen uǵymnyń talassyz balamasy sekildi kórinedi bizge...
Búgin sol ardaqty Jumaǵalı aǵamyzdyń týǵan kúni edi...
Baýyrjan OMARULY
