Alash aınasy

5057
Adyrna.kz Telegram

Alash – Qazaqstannyń búgingi «Máńgilik el» muratyn óz tusynda saıasat pen rýhanııat turǵysynan tereńdetken, aıshyqtaǵan kezeń ataýy.

Alash – Qazaq eliniń memleket qurý tájirıbesi men memleketshildik múddesiniń úzilmegen arqaýy.

Alash – Táýelsizdik jyldary Qazaqstan Respýblıkasynyń batyl da bastamashyl bilik pen parasat, bilim men jaýapkershilik tarıhyna qaraǵan aınasy.

2017 jyly Alash Orda úkimetiniń nemese Alash avtonomııasynyń qurylǵanyna 100 jyl toldy. Munyń qaptalynda qazaq qaıratkerleri qurylýyna tikeleı qatysqan Túrkistan avtonomııasynyń nemese muhtarııatynyń ǵasyrlyq tarıhyn baıyptadyq. 2016 jyl - Alash kóshbasshysy Á.N.Bókeıhannyń 150 jyldyǵyn IýNESKO aıasynda atap óttik. Ekonomıkalyq qıyndyq pen nıet qıǵashtyǵy ushtasa ketip, eldik shara deńgeıi shymyrlanbasa da, ulttyń Álıhanǵa degen sheksiz súıispenshiligi bárimizdi tánti etti.

 

Asa mańyzdy 100 jyldyq tarıhı data ult mereıi retinde memleketimizdi, zııalylarymyzdy qatty tolǵandyrýy tıis edi... Orazdy jurttarda mundaı sharalarǵa kemi 5 nemese 10 jyl buryn daıarlanady. Jospar quryp, baǵyt-baǵdar túzeıdi. Oqyǵandary aqyldasady, saıasatkerleri zańdastyrady, halqy qoldaıdy, álem áserlenedi.

 

Biz de túpki jaqsylyqtan úmittenemiz. Óıtkeni bastamashyl ǵalymdardy bylaı qoıǵanda, tarıhqa yntyzar, elge jaýapker Elbasymyzdyń «Tarıh tolqynynda» atty kitabynda: «Alash zııalylary... sol aıtýly esimderdiń bilimdarlyq hám azamattyq tálimderinde keıde kórine bermeıtin de arnalar bar. Onyń baǵasyn urpaqtary, búgingi qazaq zııalylary berýge tıis. ...Bular – tarıh tolqynyndaǵy mádenıetimizdiń kindik tulǵalary» dep jazylǵan (Nazarbaev N.Á. Tarıh tolqynynda. Almaty: Atamura, 1999. – 156-179 b.).

Osy biraýyz sózge kóp maǵyna syıyp tur.

«Kórine bermeıtin arnalar...».

«Baǵasyn urpaqtary men zııalylar berýge tıis...».

«Mádenıetimizdiń kindik tulǵalary...».

«Kindik tulǵalar» degennen bastaıyq. Bul – naǵyzdyń naǵyzy, ulttyń júregi men qany, jany men ary degen sóz. Adamzattyń damýy da, úrim-butaǵy da kindikpen jalǵasyp, kindikten taraıdy. Alash tusynda «entr» degendi «kindik» dep aýdarǵan. Ol buǵan da sáıkes keledi. Endeshe kindik tulǵalar týraly elge keńinen maǵlumat berý, taǵylymdy áńgime aıtý – mańyzdy is.

 

Alash zııalylaryn biz qanshalyqty baǵalasaq, baıyptasaq, ult tarıhyn da sonshalyqty baǵalap, baıyptaı alǵanymyz. Al, eger oǵan atústi qarasaq, bul kezeńdi «kóp kezeńniń biri» dep sheshsek, onda ózimizdiń jer bolǵanymyz. Tarıhı baǵa týraly málimet alyp, halyq sanasy qabyldaıtyn tujyrymdama jasaý – jaýapty jumys.

 

Alashtyń kórine bermeıtin arnalary shash-etekten. Ol nege kórinbeıdi? Nemese biz ony qalaısha kóre almaı jatyrmyz? Kórinbeıtin sebebi – búginde kóp zamandastarymyzǵa ony kóre alatyndaı sana, tipti qarapaıym kózildirik jetpeı tur. Bálkim bul da asyra aıtqandyq shyǵar, durysy, nıet bolmaı tur. Al, jalpy jurttyń kórýine kedergi keltirip otyrǵan nárse – qulyqtyń joqtyǵy, keń nasıhattyń jetimsizdigi, máselege keshendi túrde qaramaýshylyq. Árıne, tańnyń atatyny sekildi, bulaı bola bermeıtini de aqıqat. Sondyqtan da Alashtyń kórine bermeıtin arnalary týraly zerdeli oı aıtyp, qaǵıdatty pikir bildirý – jaı talap emes, memlekettik hám memleketshildik talap.

Jalpy asa iri tarıhı qubylys týraly oı túıindeý – túıeniń júginen de aýyr batpandaǵan jumys. Alashtyń dara tulǵasy Álıhan Bókeıhannan qalǵan mynandaı bir sóz bar: «Óziń túıeden ótken jetekshil bolsań, saǵan aqyl ne kerek?». Munyń búgingi keri – Alash týraly shekteýshilikke baryp, «ult tarıhyn jaqsy bilemin, sondyqtan baǵa bere alamyn» dep, joǵary-tómen jurtty aldaýsyratý.

Bul rette eki sátti aıta ketýimiz kerek. Birinshi, «Alash» degen uǵym qalaı paıda boldy jáne onyń tarıhtaǵy orny qandaı boldy?  Jalpy, «Alash» degen uǵym  «alty Alash», «alash halqy», «alashtyń balasy» degen maǵynada burynnan bar. Desek te, ár dáýir ár uǵymǵa ózinshe sıpat beredi.

XX ǵasyrdyń basynda, ıaǵnı 1907 jyly qazaqtardyń Reseıdiń memlekettik Dýmaǵa saılaný quqyǵynan aıyrylyp qalýy  halyqtyń namysyna qamshy bop tıdi. M.Dýlatulynyń «Oıan, qazaq!» deıtin tusy - osy kezeń. Aqylǵa salyp kórińiz, 6 mıllıon qazaqtan Dýmaǵa birde-bir depýtat saılanbaǵan. Bul -  Zań shyǵarýshy organda qazaqtyń sózin sóıleıtin birde-bir adam bolmaǵan degen sóz.

Sol kezde Reseıdiń dárejesinde oqyǵan, shetelde bilim alǵan qazaq azamattary muny qorlyq dep bildi. Óıtkeni, buǵan deıingi kúshpen taratylǵan eki Dýmada da jumys istegen azamattar aıaq astynan  ózderiniń kereksiz bolyp qalǵanyna narazy boldy. Shynynda da, keshe ǵana halyqtyń joǵyn joqtap, muńyn muńdaǵan adamdar endi sol halyqtyń sózin sóıleýden qaldy. Munyń sebebi ne?

1891 jyly «qazaqtyń jeri - qazynanyń jeri»  bolyp jarııalanyp, Reseı ımperııasynyń menshigine ótedi. Sóıtip, qazaqtyń jerin tartyp alǵan ımperııa qazaqtarǵa otyryqshy elge aınalyp, 15 desıatınadan jer alýdy usynady. Muny qazaq zııalylary qup kórmeıdi. Eger qazaqtar on bes desıatınadan jer alsa, myńdaǵan jyldar boıy jaılaý, qystaý, kúzeý dep kóship-qonyp júrgen halyq áp-sátte ulan-ǵaıyr jerden aıyrylady.

Al, patsha jerge qatysty akııany uzaqqa sozdy. Sóıtip, qazaqtarǵa «Biz senderge jer usyndyq, ózderiń jerdi almadyńdar. Qazir senderdiń jerleriń joq» dep qoqan-loqy saldy. Patsha qazaq jeriniń tarıhı toponımıkasyn bylaı qoıǵanda, qazaqtyń jerinde qazaqtyń beıiti bar ekendigin, beıitterde babalardyń súıegi jatqandyǵyn da eskergen joq. Nátıjesinde, qazaqtar óz ata-babalarynyń jerinde turyp, ygandar sekildi jeri joq halyqtyń sanatyna endi.

 

1906 jyly qazaq azamattary Memlekettik Dýmaǵa alǵash ret saılandy. Sol jyly 17  qazanda manıfest jarııalaǵan Patsha ókimeti shet ulttarǵa baspasóz bostandyǵyn berip, ult mektepteriniń ashylýyna múmkindik týǵyzdy. Mundaı oqıǵa buǵan deıin tarıhta bolǵan joq.

1861 jyly Reseıde krepostnıktik pravo joıylǵany málim. Buǵan deıin Reseı ózin-ózi quldanǵan memleket bolatyn. Bizdiń ǵalymdar arhıvten HIH ǵasyrda qazaq ul-qyzdarynyń quny qansha turǵany jóninde derekter taýyp otyr.  Bul - Sibirdiń qul bazarynyń tarıfi. Óz-ózin quldanǵan ımperııa shet jurtty aıasyn ba?! Sol kezde teńsizdikke alǵashqylardyń biri bolyp Qyrym tatarlary bas kóterdi. Óıtkeni, olardyń kóshbasshysy Ismaıl Gasprınskıı Eýropamen baılanysta boldy, jalpy túriktiń joǵyn joqtap «Tárjiman» gazetin shyǵaryp turdy. Reseıdiń óz kórin ózi qazyp jatqandyǵyn, túptiń túbinde qurdymǵa ketetinin aıtqan da osy tatarlar bolatyn. Á.Bókeıhan men A.Baıtursynuly ustazymyz dep eseptegen osy Gasprınskıı  Franııada, Shyǵysta oqyp, aǵartýshylyq baǵytta kóp kitap, oqýlyq jazǵan. “Orys-Shyǵys kelisimi” atty eńbeginde Reseı ımperııasynyń qaramaǵyndaǵy 20 mıllıon túrik-musylmandy (onyń ishinde 6 mıllıon qazaq ta bar) nadan qylyp ustap, shoqyndyrýǵa tyrysqan ımperııanyń áreketin synǵa alady. Osynyń bári aınalyp kelgende Alash qozǵalysynyń bastalýyna túrtki boldy. Alash oıanýy degen kezde biz XX ǵasyrdyń basyndaǵy ult quqynyń aıaqqa taptalýyna qarsy jumylǵan zııalylyq kúshti aıtamyz. Al, 1917 jylǵy tóńkeris kútpegen oqıǵa boldy. Reseı osy qurdymǵa jaılap aıańdap kele jatqan bolatyn. 1914-1918 jyl aralyǵynda birinshi Dúnıejúzilik soǵys boldy. Patsha ókimeti degenin qylyp, qol astyndaǵy halyqtardan ásker jasaqtady. Osy eki aralyqta bitispes shaıqas bastaldy. Bolshevıktik partııa ımperııanyń quryp bara jatqanyn myqty paıdalandy. Biraq tap osy kezde Kavkazdyń, Fınlıandııanyń, bizdiń zııalylar «bolshevıkter bılik basynan qysqa merzim aralyǵynda ketip qalady» dep maqalalar jarııalady. Alaıda bolshevıkter bılik basynan ketken joq. Kerisinshe, turaqtap qaldy. Sol kezde buǵan deıin kezeń-kezeńmen oryndalady dep josparlanǵan jumystardy tez arada iske asyrý kerek boldy. Sóıtip, kún tártibine «avtonomııany qaı jerde jarııalaǵan jón?» degen saýal shyqty. Orynborda jarııalaıyn dese, ol bolshevıkterdiń qolynda. Tashkentte Túrkistan avtonomııasyn jarııalaıyn degende, bolshevıkter bul shahardy da basyp aldy. Sol sebepti Túrkistan avtonomııasy Qoqanda jarııalandy. Tarıhta «Qoqan avtonomııasy» dep qate jazylyp-aıtylyp ketken. Negizi, ol - Qoqanda jarııalanǵan Túrkistan avtonomııasy nemese muhtarııaty. Basqasha aıtqanda, Túrkistan halyqtarynyń avtonomııasy. Ol qazaqqa da, túrikmenge de, ózbekke de, qyrǵyzǵa da, tipti tájikke de ortaq. 1917 jyldyń aıaǵynda qurylǵan avtonomııanyń ǵumyry nebári 3-aq aıǵa sozyldy. Úsh aıdan keıin bolshevıkter Qoqanǵa kelip, bar jurtty qyryp tastady. Ózderi kúshpen qulatqan Túrkistan avtonomııasynyń ornyna týra sol ataýmen 1918 jyly Tashkentte «sovettik» avtonomııa qurdy. Al Orynborda 1917 jyly 13 jeltoqsanda Alash Orda úkimeti jarııalanady. Sol kezde úkimet degen aty bolmasa, ol «Alash avtonomııasy» bolatyn. Úkimettiń ómiri 1917 jyldyń aıaǵynan 1919 jyldyń ortasyna deıin sozyldy. Bul kóp ýaqyt emes. Degenmen, osy aralyqta qazaq halqynyń qazirgi memlekettik nyshandary men negizderi qalyptasty. Ásker quryldy, zań shyqty, úkimet quramy jasaqtaldy, Alash Ordanyń memlekettik atrıbýttary paıda boldy.

Aıta ketý kerek, sol kezde Alash Orda úkimeti men Túrkistan avtonomııasy jarııalanbaǵanda, qazir biz Reseı Federaııasynyń quramyndaǵy Tatarstan, Bashqurtstan sııaqty avtonomııalyq respýblıka bolatyn edik. 1917-1919 jyldar aralyǵynda qazaq qaıratkerleri Stalınmen, Lenınmen  qaıta-qaıta kelissóz júrgizip, shekaramyzdy anyqtady, búgingi respýblıkanyń negizin qalyptastyrdy. Biz sóz etip otyrǵan tarıh - buralań, qıyn bolǵanymen, óte jarqyn tarıh. Qalaı degende qazaqtyń eýropalyq dárejede qaıta oıanýy, endigi damýyn álemdik úderiste paryqtaýyn aıryqsha ósý dep qabyldaǵan jón.

Alash Orda úkimetiniń jasaqtalýy, qurylý úderisi qazir keıbir azamattar tarapynan keıde kóterilip qalatyn parlamenttik-prezıdenttik bılikke keledi. Kezinde Álıhan Bókeıhan úsh úmitkerdiń arasynan saılanyp, Alash Orda úkimetiniń tóraǵasy qyzmetin atqarǵan. Álemdik demokratııalyq jańa saıası úderiske sáıkes, saılaýda jeńiske jetken partııa premer-mınıstrdi saılap, sol eldi basqaratyn bılik kúshi bolyp jatty. Alash Orda da týra osylaı istegen. Iaǵnı, partııa tóraǵasy úkimet tóraǵasy qyzmetin qosa atqarǵan.

 

Al, endi partııanyń sıpaty, baǵyty qandaı desek, búgingi uǵymmen aıtqanda, bul - lıberaldyq-demokratııalyq partııa. Negizgi ustanymy eldiń demokratııalanýy, shuǵyl reformalar jáne bir jaqqa bura tartpaı, orta ári ıkemdi baǵytty temirqazyq tutý.

 

Keńes ókimeti kezinde «qazaq zııalylarynyń basy birikpeıdi, qazaqtyń jaýy – qazaq» degen túsinik paıda boldy. Abaıdyń ózindik kontekste paıdalanǵan sózi syrtqa shyǵyp, elge basqasha maǵynada tarap ketti. Jalpy qatelikti qaǵıdatqa aınaldyrý óte zardapty. Mysaly, keńes tarıhy Kenesaryny halyqtyń jaýy etip kórsetti. «Ózine qosylmaǵan halyqtyń bárin qyryp tastady» dep aıyptady. Mysaly, M.Seralınniń “Topjarǵan” degen poemasynda bir jigittiń taǵdyry arqyly Kenesarynyń oqıǵasy aıtylady. Osy poemaǵa keıingi zamannyń baspagerleri kóp zııan jasaǵan. «Kenesary kirip kelgen kezde jınalǵan jurt úıdiń tórin usynady» degen maǵynadaǵy sóz burmalanyp, «han kirip kelgen kezde eldiń bári shýlaıdy» dep ózgergen...

Kezinde «Aıqap» ómirge ózinen keıin kelgen «Qazaq» gazetin qoldap maqalalar jazdy. Artynan saıası toptar olardy bir-birine qarsy qoıdy. Degenmen, olar bir-birine qaraılaspaı ketken joq.

Keńes tusynda jáne keıde qazir de báz bireýler Batys Alash Ordany Shyǵys Alash Ordadan bólip, birin-birine qarsylyqtan paıda bolǵan bólinis dep topshylaǵanyn bilemiz. Bul da - jańsaq pikir. Ol - terrıtorııalyq bólinis qana.

Alash zııalylarynyń dúrdarazdyǵy belgili bir pikirtalas aıasynda ǵana bolýy múmkin. Al, ulttyq deńgeıdegi kelispeýshilik olardyń arasynda bolǵan emes. Ulttyq uıysýdyń negizi – Alashta júıeli jáne aıqyn kórinedi. Óıtkeni, olardyń aýyzbirshiligi óte myqty edi. Tipti olar bir birine hat jazǵanda «Janym, qushaqtap súıdim» deıdi. Búgingi zııalylar bir-birine dál osylaı hat jaza ala ma?

Ekinshi bir másele, qazaq zııalylarynyń birli-jarymy ǵana emıgraııaǵa ketti. Onyń ishinde M.Shoqaı men R.Mársekuly bar. Elden jyraq ketý týraly usynys Mirjaqypqa da, Álıhanǵa da aıtylǵan. Biraq olar muny qabyldamaǵan. «Ne bolsa da elmen kóremiz» dep sheshken. Budan kim utty – bul namys pen adaldyqtyń qupııasy, bálkim shyndyǵy. Álıhan atyldy, Mirjaqyp Sibirde aıdaýda qaza boldy... Olardyń ólimi de taǵylymdy.

Qazirgi bizdiń qoǵamda táýelsizdik talaptarynan týyndaıtyn jaqsy úderister júrip jatyr. Birinshiden, qazaq ulttyǵyna kelip, eldikti tanydy. Tarıhtyń ay sabaqtaryn bildi. Endigi bir eskerer jaıt: osy ótkendi qoryta otyryp, onyń jaqsylyqtaryn búgingi qoǵamǵa jaratý máselesinde beıjaı kúıdiń de baryn jasyrýǵa kelmes. Prezıdent Q.K.Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasynda alashtanýǵa jańa kózqaraspen qaraýdy aıryqsha aıtty.

Tanymdaǵy kemshilik sebebi, zamandastarymyzdyń belgili bir dárejede Alash qaıratkerlerinen, zııalylardan qandaı sabaq alý qajettigin sezinbeýinde shyǵar dep oılaımyz. Mynadaı oı keledi. Bizdiń áriptesterimiz, ǵalymdar Alash zııalylarynyń eńbegin tom-tom qylyp shyǵardy. Biraq bul kitaptar tek sórede turatyn jyltyraǵan dúnıe bolyp qalmaýy tıis. Alash zııalylarynyń beınesi de, olardyń shyǵarmalarynyń oqylýy, nasıhattalýy - búgingi urpaqtyń oljasyna aınalýy kerek. Osy turǵydan kelgende «bunyń qandaı paıdasy bar?» degen suraq týyndaýy múmkin. Birinshiden, Alash rýhyn nasıhattaý sol zııalylar sekildi eldikti oılaýǵa, kez-kelgen nárseni salmaqtap, oǵan ult múddesi turǵysynan baǵa berýge úıretedi. Ekinshiden, qazaqtyń ásireqyzyldyqqa, kóshirmeshilikke barýyn tyıý jaǵynan da paıdasy mol. Alash arystary shyǵarǵan «Qazaq» gazetin qarańyz. Bul gazet oqyrmandaryna sol zamannyń álemdik deńgeıdegi irgeli ǵylym men qaıratker azamattaryn tanystyryp otyrdy. «Qazaq» gazetiniń nyshanynda qazaqtyń kıiz úıi tur. Onyń túndigi Batystan ashylǵan, bul qazaqqa sáýle batystan kelsin degendi bildirdi. Biraq bul sáýle kelgenimen onyń mazmuny ulttyq bolýy tıis. Sol sebepti tarazy, parasat, talǵam bolsyn dep, úıdiń esigine ult atyn jazyp qoıdy. Budan batystyq úlgidege nátıjege tez jetetin formany paıdalana otyryp, mazmunyn qazaqylandyryp, ultqa qyzmet etýge jumyldyrý tıis degen oı aıshyqtaldy.

Taǵy bir másele: kez-kelgen qoǵam úshin dinniń orny erekshe. Rýhanı qundylyqtar, adamı mádenıet tek dinmen sýarylady. Bizdiń myń jyldan astam tarıhymyz, ádebıetimiz ózimizdiń haq dinimiz – dástúrli ıslam qundylyqtarymen bite qaınasyp jatyr. Qazaqtyń 50-60 paıyz sózderiniń ózi din arqyly endi. Sabyr, zeıin, ádilet degen sózderdi tarqatsańyz, ar jaǵynan báribir ıslam ulyqtaıtyn jaqsy dúnıege alyp keledi. Al osy uǵymdardy Alash zııaylary qalaı tereń túsindiredi deseńizshi. Sondyqtan da biz qazir «bizge Abaı men Alash tulǵalarynyń parasatynan ótken ıslam kerek» deımiz.

Alash qaıratkerleriniń túsiniginde dindar adamnyń búkil bolmysy ımandy bolýy tıis. Máselen, Mustafa Shoqaı bir eńbeginde «Meniń birtalaı áriptesterim bul dúnıede jasaǵan kúnásiniń o dúnıede aldynan shyǵatynyn biledi. Osyndaı adamdardyń bar ekenine qýanamyn» dep jazady. Iaǵnı, saıası tulǵa ıman men ardyń, obal men saýaptyń bar ekendigin bilýi tıis. Sondyqtanda, din úshin «jaı ǵana sadaqa berip, qurban aıtty atqara salý» durys emes. Bul búkil qoǵam tirshiligine enýi qajet. Týra osy maǵynadaǵy dúnıeni Shákárim, Ǵumar Qarash sekildi Alash arystarynyń shyǵarmalarynan kóremiz. Adamnyń jany men táni, oıy men isiniń ekige bólingenindeı bolmaýy tıis. Bári jup-jumyr bolyp bir jerden tabylsa - ıgi. Osyndaı sabaqtardyń qoǵam úshin de, ult úshin de paıdasy zor bolatynyna kúmán joq.

Alash uǵymy, ult zııalylary mártebesi halyq jadynan kúshtep óshirilgen, joıylǵan shaqta memleketshildik murat eldik arqaýdy ar-namysqa túıip saqtap qaldy. Alash kóshbasshylaryn tolyq qurtýǵa baǵyttalǵan «qyzyl qyrǵyn» jyldary da eldiń armany ádilettik úshin kúrespen bekitildi. 1940-1941 jyldary Batys Qazaqstanda qurylǵan «Qazaq halqyn qorǵaýshylar» odaǵy (Ǵubaıdolla Ánesuly bastaǵan jastardyń erligi) osyny rastaıdy. 1940-1950 jyldary Shyǵys Túrkistandaǵy ult-azattyq kóterilis kezinde Alash tulǵalary ósıeti aıtyldy. Fashıstik Germanııa tutqynyndaǵy qazaq jaýyngerleri qos qyrǵynnyń ortasynda júrse de gazet-jýrnal shyǵaryp, Alash muratyn satpaıtynyn málimdedi. B.Momyshulynyń soǵys kúndelikterine Alash zııalylarynyń murasy jazyldy. M.Áýezov, Q.Sátbaev, Á.Marǵulan eńbekteri ulttyq astarmen kóp dúnıeni ıgerýge bolatynyn meńzedi. Jastardyń «ESEP» (elin súıgen erler) partııasy músheleri atylý men sottalýdan qoryqpady. Keńestik «jylymyq» tusynda birshama izdenis boldy. Atylyp ketken Sáken, Ilııas, Beıimbetterdi aqtaý arqyly ádebıetke sáýle túsirildi. Maǵjan murasy «samızdat» arqyly taratyldy. 60-jyldary «jaýyn-jaýynnyń astymen» Bernııaz Kúleıulynyń «Aıtshy, aqqaıyń» jınaǵy men Qoshke Kemeńgerulynyń «Altyn saqına» kitaby jarııalandy. Alashtan tamyzyq bolyp qalǵan Muhtar Áýezovtiń perzenti Murat bastaǵan Odaq ortalyǵynda oqıtyn stýdentter «Jas tulpar» uıymyn quryp, ájeptáýir otanshyl is-qımyl jasady. Professor Beısenbaı Kenjebaev bastaǵan ǵalymdar muratanýdy tereńdetip, kónetúrki dáýiri ádebıetin, handyq zamandaǵy jyraýlar tolǵaýyn zerttedi. Muhtar Maǵaýınniń «Aldaspan» jınaǵy shyqty, orys tiline aýdarylǵan jyraýlar murasy Lenıngard baspasynan jaryq kórdi. Qazaq tarıhı romandar sherýi bastaldy. Ilııas Esenberlınnen bastap ult jazýshylary Otan tarıhyn kórkem tilmen, áserli boıaýmen jetkizdi. Sanada jańǵyrýlar bastaldy. Dala fılosofııasy zerttelindi. QazMÝ-dyń jýrnalıstıka fakýltetindegi eski gazetter zerthanasy (Qaıyrjan Bekhojın úılestirgen) jas qalamgerler izdenisine, M.Áýezov murajaıyndaǵy Halyq ýnıversıteti dáristerindegi batyl tarıhtaný (Rahmanqul Berdibaı bastamasy) el ıgiligine aınaldy. 80-jyldardyń basynda talantty aqyn Baýyrjan Úsenov «Qara mashına» atty óleń jazyp, izdeýsiz qalǵan ult zııalylaryn joqtady.

 

Mine, osy jáne basqa da úderister qazaq halqyn 1986 jylǵy Jeltoqsan kóterilisine deıin pisirip, jetildirdi. 1997 jyly jeltoqsanshylardy jazalaý isinde, Kreml fýnkıonerleri men olardyń jergilikti jandaıshaptary ázirlegen «qazaq ultshyldyǵy» týraly qujatta, soǵan baılanysty talqylaýlarda «Alash áseriniń» aıtylýy jaıdan-jaı emes.

 

Biz - áz-Táýelsizdigimizdiń 30 jyldyq bederinde BAQ maıdany men alańyn óz kózimen kórgen, tipti soǵan múmkindiginshe qatysqan urpaq ókilimiz. Osy jyldarda elshil qalamgerlerdiń súıengeni de, súıingeni de – Alash joly, Alash tájirıbesi, Alash tujyrymdamasy eken.

Alash arqaýy – bizdiń myńdaǵan jylǵy eldik arqaýymyzdyń jalǵasy, sapaly kezeńi. Alash aınasy – barymyzdy baǵalaıtyn, jaýapkershiligimizdi baǵamdaıtyn aına. Biz tarıhymyzdyń osynaý baıandy shaǵyn, Jaratqan buıyrtqan eldik rýhy bıik, otanshyl qaǵıdaty aıqyn, Elbasymyz aıtqandaı, kindik tulǵalaryn árqashan maqtan tutamyz.

Dıhan QAMZABEKULY, 

QR UǴA akademıgi, alashtanýshy

 

Pikirler