Alaş ainasy

Alaş – Qazaqstannyŋ bügıngı «Mäŋgılık el» mūratyn öz tūsynda saiasat pen ruhaniiat tūrǧysynan tereŋdetken, aişyqtaǧan kezeŋ atauy. Alaş – Qazaq elınıŋ memleket qūru täjıribesı men memleketşıldık müddesınıŋ üzılmegen arqauy. Alaş – Täuelsızdık jyldary Qazaqstan Respublikasynyŋ batyl da bastamaşyl bılık pen parasat, bılım men jauapkerşılık tarihyna qaraǧan ainasy. 2017 jyly Alaş Orda ükımetınıŋ nemese Alaş avtonomiiasynyŋ qūrylǧanyna 100 jyl toldy. Mūnyŋ qaptalynda qazaq qairatkerlerı qūryluyna tıkelei qatysqan Türkıstan avtonomiiasynyŋ nemese mūhtariiatynyŋ ǧasyrlyq tarihyn baiyptadyq. 2016 jyl - Alaş köşbasşysy Ä.N.Bökeihannyŋ 150 jyldyǧyn IýNESKO aiasynda atap öttık. Ekonomikalyq qiyndyq pen niet qiǧaştyǧy ūştasa ketıp, eldık şara deŋgeiı şymyrlanbasa da, ūlttyŋ Älihanǧa degen şeksız süiıspenşılıgı bärımızdı täntı ettı.  

Asa maŋyzdy 100 jyldyq tarihi data ūlt mereiı retınde memleketımızdı, ziialylarymyzdy qatty tolǧandyruy tiıs edı... Orazdy jūrttarda mūndai şaralarǧa kemı 5 nemese 10 jyl būryn daiarlanady. Jospar qūryp, baǧyt-baǧdar tüzeidı. Oqyǧandary aqyldasady, saiasatkerlerı zaŋdastyrady, halqy qoldaidy, älem äserlenedı.

  Bız de tüpkı jaqsylyqtan ümıttenemız. Öitkenı bastamaşyl ǧalymdardy bylai qoiǧanda, tarihqa yntyzar, elge jauapker Elbasymyzdyŋ «Tarih tolqynynda» atty kıtabynda: «Alaş ziialylary... sol aituly esımderdıŋ bılımdarlyq häm azamattyq tälımderınde keide körıne bermeitın de arnalar bar. Onyŋ baǧasyn ūrpaqtary, bügıngı qazaq ziialylary beruge tiıs. ...Būlar – tarih tolqynyndaǧy mädenietımızdıŋ kındık tūlǧalary» dep jazylǧan (Nazarbaev N.Ä. Tarih tolqynynda. Almaty: Atamūra, 1999. – 156-179 b.). Osy bırauyz sözge köp maǧyna syiyp tūr. «Körıne bermeitın arnalar...». «Baǧasyn ūrpaqtary men ziialylar beruge tiıs...». «Mädenietımızdıŋ kındık tūlǧalary...». «Kındık tūlǧalar» degennen bastaiyq. Būl – naǧyzdyŋ naǧyzy, ūlttyŋ jüregı men qany, jany men ary degen söz. Adamzattyŋ damuy da, ürım-būtaǧy da kındıkpen jalǧasyp, kındıkten taraidy. Alaş tūsynda «sentr» degendı «kındık» dep audarǧan. Ol būǧan da säikes keledı. Endeşe kındık tūlǧalar turaly elge keŋınen maǧlūmat beru, taǧylymdy äŋgıme aitu – maŋyzdy ıs.  

Alaş ziialylaryn bız qanşalyqty baǧalasaq, baiyptasaq, ūlt tarihyn da sonşalyqty baǧalap, baiyptai alǧanymyz. Al, eger oǧan atüstı qarasaq, būl kezeŋdı «köp kezeŋnıŋ bırı» dep şeşsek, onda özımızdıŋ jer bolǧanymyz. Tarihi baǧa turaly mälımet alyp, halyq sanasy qabyldaityn tūjyrymdama jasau – jauapty jūmys.

  Alaştyŋ körıne bermeitın arnalary şaş-etekten. Ol nege körınbeidı? Nemese bız ony qalaişa köre almai jatyrmyz? Körınbeitın sebebı – bügınde köp zamandastarymyzǧa ony köre alatyndai sana, tıptı qarapaiym közıldırık jetpei tūr. Bälkım būl da asyra aitqandyq şyǧar, dūrysy, niet bolmai tūr. Al, jalpy jūrttyŋ köruıne kedergı keltırıp otyrǧan närse – qūlyqtyŋ joqtyǧy, keŋ nasihattyŋ jetımsızdıgı, mäselege keşendı türde qaramauşylyq. Ärine, taŋnyŋ atatyny sekıldı, būlai bola bermeitını de aqiqat. Sondyqtan da Alaştyŋ körıne bermeitın arnalary turaly zerdelı oi aityp, qaǧidatty pıkır bıldıru – jai talap emes, memlekettık häm memleketşıldık talap. Jalpy asa ırı tarihi qūbylys turaly oi tüiındeu – tüienıŋ jügınen de auyr batpandaǧan jūmys. Alaştyŋ dara tūlǧasy Älihan Bökeihannan qalǧan mynandai bır söz bar: «Özıŋ tüieden ötken jetekşıl bolsaŋ, saǧan aqyl ne kerek?». Mūnyŋ bügıngı kerı – Alaş turaly şekteuşılıkke baryp, «ūlt tarihyn jaqsy bılemın, sondyqtan baǧa bere alamyn» dep, joǧary-tömen jūrtty aldausyratu. Būl rette ekı sättı aita ketuımız kerek. Bırınşı, «Alaş» degen ūǧym qalai paida boldy jäne onyŋ tarihtaǧy orny qandai boldy?  Jalpy, «Alaş» degen ūǧym  «alty Alaş», «alaş halqy», «alaştyŋ balasy» degen maǧynada būrynnan bar. Desek te, är däuır är ūǧymǧa özınşe sipat beredı.

XX ǧasyrdyŋ basynda, iaǧni 1907 jyly qazaqtardyŋ Reseidıŋ memlekettık Dumaǧa sailanu qūqyǧynan aiyrylyp qaluy  halyqtyŋ namysyna qamşy bop tidı. M.Dulatūlynyŋ «Oian, qazaq!» deitın tūsy - osy kezeŋ. Aqylǧa salyp körıŋız, 6 million qazaqtan Dumaǧa bırde-bır deputat sailanbaǧan. Būl -  Zaŋ şyǧaruşy organda qazaqtyŋ sözın söileitın bırde-bır adam bolmaǧan degen söz.

Sol kezde Reseidıŋ därejesınde oqyǧan, şetelde bılım alǧan qazaq azamattary mūny qorlyq dep bıldı. Öitkenı, būǧan deiıngı küşpen taratylǧan ekı Dumada da jūmys ıstegen azamattar aiaq astynan  özderınıŋ kereksız bolyp qalǧanyna narazy boldy. Şynynda da, keşe ǧana halyqtyŋ joǧyn joqtap, mūŋyn mūŋdaǧan adamdar endı sol halyqtyŋ sözın söileuden qaldy. Mūnyŋ sebebı ne? 1891 jyly «qazaqtyŋ jerı - qazynanyŋ jerı»  bolyp jariialanyp, Resei imperiiasynyŋ menşıgıne ötedı. Söitıp, qazaqtyŋ jerın tartyp alǧan imperiia qazaqtarǧa otyryqşy elge ainalyp, 15 desiatinadan jer aludy ūsynady. Mūny qazaq ziialylary qūp körmeidı. Eger qazaqtar on bes desiatinadan jer alsa, myŋdaǧan jyldar boiy jailau, qystau, küzeu dep köşıp-qonyp jürgen halyq äp-sätte ūlan-ǧaiyr jerden aiyrylady. Al, patşa jerge qatysty aksiiany ūzaqqa sozdy. Söitıp, qazaqtarǧa «Bız senderge jer ūsyndyq, özderıŋ jerdı almadyŋdar. Qazır senderdıŋ jerlerıŋ joq» dep qoqan-loqy saldy. Patşa qazaq jerınıŋ tarihi toponimikasyn bylai qoiǧanda, qazaqtyŋ jerınde qazaqtyŋ beiıtı bar ekendıgın, beiıtterde babalardyŋ süiegı jatqandyǧyn da eskergen joq. Nätijesınde, qazaqtar öz ata-babalarynyŋ jerınde tūryp, sygandar sekıldı jerı joq halyqtyŋ sanatyna endı.  

1906 jyly qazaq azamattary Memlekettık Dumaǧa alǧaş ret sailandy. Sol jyly 17  qazanda manifest jariialaǧan Patşa ökımetı şet ūlttarǧa baspasöz bostandyǧyn berıp, ūlt mektepterınıŋ aşyluyna mümkındık tuǧyzdy. Mūndai oqiǧa būǧan deiın tarihta bolǧan joq.

1861 jyly Reseide krepostniktık pravo joiylǧany mälım. Būǧan deiın Resei özın-özı qūldanǧan memleket bolatyn. Bızdıŋ ǧalymdar arhivten HIH ǧasyrda qazaq ūl-qyzdarynyŋ qūny qanşa tūrǧany jönınde derekter tauyp otyr.  Būl - Sıbırdıŋ qūl bazarynyŋ tarifı. Öz-özın qūldanǧan imperiia şet jūrtty aiasyn ba?! Sol kezde teŋsızdıkke alǧaşqylardyŋ bırı bolyp Qyrym tatarlary bas köterdı. Öitkenı, olardyŋ köşbasşysy İsmail Gasprinskii Europamen bailanysta boldy, jalpy türıktıŋ joǧyn joqtap «Tärjıman» gazetın şyǧaryp tūrdy. Reseidıŋ öz körın özı qazyp jatqandyǧyn, tüptıŋ tübınde qūrdymǧa ketetının aitqan da osy tatarlar bolatyn. Ä.Bökeihan men A.Baitūrsynūly ūstazymyz dep eseptegen osy Gasprinskii  Fransiiada, Şyǧysta oqyp, aǧartuşylyq baǧytta köp kıtap, oqulyq jazǧan. “Orys-Şyǧys kelısımı” atty eŋbegınde Resei imperiiasynyŋ qaramaǧyndaǧy 20 million türık-mūsylmandy (onyŋ ışınde 6 million qazaq ta bar) nadan qylyp ūstap, şoqyndyruǧa tyrysqan imperiianyŋ äreketın synǧa alady. Osynyŋ bärı ainalyp kelgende Alaş qozǧalysynyŋ bastaluyna türtkı boldy. Alaş oianuy degen kezde bız XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy ūlt qūqynyŋ aiaqqa taptaluyna qarsy jūmylǧan ziialylyq küştı aitamyz. Al, 1917 jylǧy töŋkerıs kütpegen oqiǧa boldy. Resei osy qūrdymǧa jailap aiaŋdap kele jatqan bolatyn. 1914-1918 jyl aralyǧynda bırınşı Düniejüzılık soǧys boldy. Patşa ökımetı degenın qylyp, qol astyndaǧy halyqtardan äsker jasaqtady. Osy ekı aralyqta bıtıspes şaiqas bastaldy. Bolşeviktık partiia imperiianyŋ qūryp bara jatqanyn myqty paidalandy. Bıraq tap osy kezde Kavkazdyŋ, Finliandiianyŋ, bızdıŋ ziialylar «bolşevikter bilık basynan qysqa merzım aralyǧynda ketıp qalady» dep maqalalar jariialady. Alaida bolşevikter bilık basynan ketken joq. Kerısınşe, tūraqtap qaldy. Sol kezde būǧan deiın kezeŋ-kezeŋmen oryndalady dep josparlanǧan jūmystardy tez arada ıske asyru kerek boldy. Söitıp, kün tärtıbıne «avtonomiiany qai jerde jariialaǧan jön?» degen saual şyqty. Orynborda jariialaiyn dese, ol bolşevikterdıŋ qolynda. Taşkentte Türkıstan avtonomiiasyn jariialaiyn degende, bolşevikter būl şahardy da basyp aldy. Sol sebeptı Türkıstan avtonomiiasy Qoqanda jariialandy. Tarihta «Qoqan avtonomiiasy» dep qate jazylyp-aitylyp ketken. Negızı, ol - Qoqanda jariialanǧan Türkıstan avtonomiiasy nemese mūhtariiaty. Basqaşa aitqanda, Türkıstan halyqtarynyŋ avtonomiiasy. Ol qazaqqa da, türıkmenge de, özbekke de, qyrǧyzǧa da, tıptı täjıkke de ortaq. 1917 jyldyŋ aiaǧynda qūrylǧan avtonomiianyŋ ǧūmyry nebärı 3-aq aiǧa sozyldy. Üş aidan keiın bolşevikter Qoqanǧa kelıp, bar jūrtty qyryp tastady. Özderı küşpen qūlatqan Türkıstan avtonomiiasynyŋ ornyna tura sol ataumen 1918 jyly Taşkentte «sovettık» avtonomiia qūrdy. Al Orynborda 1917 jyly 13 jeltoqsanda Alaş Orda ükımetı jariialanady. Sol kezde ükımet degen aty bolmasa, ol «Alaş avtonomiiasy» bolatyn. Ükımettıŋ ömırı 1917 jyldyŋ aiaǧynan 1919 jyldyŋ ortasyna deiın sozyldy. Būl köp uaqyt emes. Degenmen, osy aralyqta qazaq halqynyŋ qazırgı memlekettık nyşandary men negızderı qalyptasty. Äsker qūryldy, zaŋ şyqty, ükımet qūramy jasaqtaldy, Alaş Ordanyŋ memlekettık atributtary paida boldy. Aita ketu kerek, sol kezde Alaş Orda ükımetı men Türkıstan avtonomiiasy jariialanbaǧanda, qazır bız Resei Federasiiasynyŋ qūramyndaǧy Tatarstan, Başqūrtstan siiaqty avtonomiialyq respublika bolatyn edık. 1917-1919 jyldar aralyǧynda qazaq qairatkerlerı Stalinmen, Leninmen  qaita-qaita kelıssöz jürgızıp, şekaramyzdy anyqtady, bügıngı respublikanyŋ negızın qalyptastyrdy. Bız söz etıp otyrǧan tarih - būralaŋ, qiyn bolǧanymen, öte jarqyn tarih. Qalai degende qazaqtyŋ europalyq därejede qaita oianuy, endıgı damuyn älemdık üderıste paryqtauyn airyqşa ösu dep qabyldaǧan jön. Alaş Orda ükımetınıŋ jasaqtaluy, qūrylu üderısı qazır keibır azamattar tarapynan keide köterılıp qalatyn parlamenttık-prezidenttık bilıkke keledı. Kezınde Älihan Bökeihan üş ümıtkerdıŋ arasynan sailanyp, Alaş Orda ükımetınıŋ töraǧasy qyzmetın atqarǧan. Älemdık demokratiialyq jaŋa saiasi üderıske säikes, sailauda jeŋıske jetken partiia premer-ministrdı sailap, sol eldı basqaratyn bilık küşı bolyp jatty. Alaş Orda da tura osylai ıstegen. Iаǧni, partiia töraǧasy ükımet töraǧasy qyzmetın qosa atqarǧan.

  Al, endı partiianyŋ sipaty, baǧyty qandai desek, bügıngı ūǧymmen aitqanda, būl - liberaldyq-demokratiialyq partiia. Negızgı ūstanymy eldıŋ demokratiialanuy, şūǧyl reformalar jäne bır jaqqa būra tartpai, orta ärı ikemdı baǧytty temırqazyq tūtu.

  Keŋes ökımetı kezınde «qazaq ziialylarynyŋ basy bırıkpeidı, qazaqtyŋ jauy – qazaq» degen tüsınık paida boldy. Abaidyŋ özındık kontekste paidalanǧan sözı syrtqa şyǧyp, elge basqaşa maǧynada tarap kettı. Jalpy qatelıktı qaǧidatqa ainaldyru öte zardapty. Mysaly, keŋes tarihy Kenesaryny halyqtyŋ jauy etıp körsettı. «Özıne qosylmaǧan halyqtyŋ bärın qyryp tastady» dep aiyptady. Mysaly, M.Seralinnıŋ “Topjarǧan” degen poemasynda bır jıgıttıŋ taǧdyry arqyly Kenesarynyŋ oqiǧasy aitylady. Osy poemaǧa keiıngı zamannyŋ baspagerlerı köp ziian jasaǧan. «Kenesary kırıp kelgen kezde jinalǧan jūrt üidıŋ törın ūsynady» degen maǧynadaǧy söz būrmalanyp, «han kırıp kelgen kezde eldıŋ bärı şulaidy» dep özgergen... Kezınde «Aiqap» ömırge özınen keiın kelgen «Qazaq» gazetın qoldap maqalalar jazdy. Artynan saiasi toptar olardy bır-bırıne qarsy qoidy. Degenmen, olar bır-bırıne qarailaspai ketken joq. Keŋes tūsynda jäne keide qazır de bäz bıreuler Batys Alaş Ordany Şyǧys Alaş Ordadan bölıp, bırın-bırıne qarsylyqtan paida bolǧan bölınıs dep topşylaǧanyn bılemız. Būl da - jaŋsaq pıkır. Ol - territoriialyq bölınıs qana.

Alaş ziialylarynyŋ dürdarazdyǧy belgılı bır pıkırtalas aiasynda ǧana boluy mümkın. Al, ūlttyq deŋgeidegı kelıspeuşılık olardyŋ arasynda bolǧan emes. Ūlttyq ūiysudyŋ negızı – Alaşta jüielı jäne aiqyn körınedı. Öitkenı, olardyŋ auyzbırşılıgı öte myqty edı. Tıptı olar bır bırıne hat jazǧanda «Janym, qūşaqtap süidım» deidı. Bügıngı ziialylar bır-bırıne däl osylai hat jaza ala ma?

Ekınşı bır mäsele, qazaq ziialylarynyŋ bırlı-jarymy ǧana emigrasiiaǧa kettı. Onyŋ ışınde M.Şoqai men R.Märsekūly bar. Elden jyraq ketu turaly ūsynys Mırjaqypqa da, Älihanǧa da aitylǧan. Bıraq olar mūny qabyldamaǧan. «Ne bolsa da elmen köremız» dep şeşken. Būdan kım ūtty – būl namys pen adaldyqtyŋ qūpiiasy, bälkım şyndyǧy. Älihan atyldy, Mırjaqyp Sıbırde aidauda qaza boldy... Olardyŋ ölımı de taǧylymdy. Qazırgı bızdıŋ qoǧamda täuelsızdık talaptarynan tuyndaityn jaqsy üderıster jürıp jatyr. Bırınşıden, qazaq ūlttyǧyna kelıp, eldıktı tanydy. Tarihtyŋ aşy sabaqtaryn bıldı. Endıgı bır eskerer jait: osy ötkendı qoryta otyryp, onyŋ jaqsylyqtaryn bügıngı qoǧamǧa jaratu mäselesınde beijai küidıŋ de baryn jasyruǧa kelmes. Prezident Q.K.Toqaev «Täuelsızdık bärınen qymbat» atty maqalasynda alaştanuǧa jaŋa közqaraspen qaraudy airyqşa aitty. Tanymdaǧy kemşılık sebebı, zamandastarymyzdyŋ belgılı bır därejede Alaş qairatkerlerınen, ziialylardan qandai sabaq alu qajettıgın sezınbeuınde şyǧar dep oilaimyz. Mynadai oi keledı. Bızdıŋ ärıptesterımız, ǧalymdar Alaş ziialylarynyŋ eŋbegın tom-tom qylyp şyǧardy. Bıraq būl kıtaptar tek sörede tūratyn jyltyraǧan dünie bolyp qalmauy tiıs. Alaş ziialylarynyŋ beinesı de, olardyŋ şyǧarmalarynyŋ oqyluy, nasihattaluy - bügıngı ūrpaqtyŋ oljasyna ainaluy kerek. Osy tūrǧydan kelgende «būnyŋ qandai paidasy bar?» degen sūraq tuyndauy mümkın. Bırınşıden, Alaş ruhyn nasihattau sol ziialylar sekıldı eldıktı oilauǧa, kez-kelgen närsenı salmaqtap, oǧan ūlt müddesı tūrǧysynan baǧa beruge üiretedı. Ekınşıden, qazaqtyŋ äsıreqyzyldyqqa, köşırmeşılıkke baruyn tyiu jaǧynan da paidasy mol. Alaş arystary şyǧarǧan «Qazaq» gazetın qaraŋyz. Būl gazet oqyrmandaryna sol zamannyŋ älemdık deŋgeidegı ırgelı ǧylym men qairatker azamattaryn tanystyryp otyrdy. «Qazaq» gazetınıŋ nyşanynda qazaqtyŋ kiız üiı tūr. Onyŋ tündıgı Batystan aşylǧan, būl qazaqqa säule batystan kelsın degendı bıldırdı. Bıraq būl säule kelgenımen onyŋ mazmūny ūlttyq boluy tiıs. Sol sebeptı tarazy, parasat, talǧam bolsyn dep, üidıŋ esıgıne ūlt atyn jazyp qoidy. Būdan batystyq ülgıdege nätijege tez jetetın formany paidalana otyryp, mazmūnyn qazaqylandyryp, ūltqa qyzmet etuge jūmyldyru tiıs degen oi aişyqtaldy. Taǧy bır mäsele: kez-kelgen qoǧam üşın dınnıŋ orny erekşe. Ruhani qūndylyqtar, adami mädeniet tek dınmen suarylady. Bızdıŋ myŋ jyldan astam tarihymyz, ädebietımız özımızdıŋ haq dınımız – dästürlı islam qūndylyqtarymen bıte qainasyp jatyr. Qazaqtyŋ 50-60 paiyz sözderınıŋ özı dın arqyly endı. Sabyr, zeiın, ädılet degen sözderdı tarqatsaŋyz, ar jaǧynan bärıbır islam ūlyqtaityn jaqsy düniege alyp keledı. Al osy ūǧymdardy Alaş ziiaylary qalai tereŋ tüsındıredı deseŋızşı. Sondyqtan da bız qazır «bızge Abai men Alaş tūlǧalarynyŋ parasatynan ötken islam kerek» deimız. Alaş qairatkerlerınıŋ tüsınıgınde dındar adamnyŋ bükıl bolmysy imandy boluy tiıs. Mäselen, Mūstafa Şoqai bır eŋbegınde «Menıŋ bırtalai ärıptesterım būl düniede jasaǧan künäsınıŋ o düniede aldynan şyǧatynyn bıledı. Osyndai adamdardyŋ bar ekenıne quanamyn» dep jazady. Iаǧni, saiasi tūlǧa iman men ardyŋ, obal men sauaptyŋ bar ekendıgın bıluı tiıs. Sondyqtanda, dın üşın «jai ǧana sadaqa berıp, qūrban aitty atqara salu» dūrys emes. Būl bükıl qoǧam tırşılıgıne enuı qajet. Tura osy maǧynadaǧy dünienı Şäkärım, Ǧūmar Qaraş sekıldı Alaş arystarynyŋ şyǧarmalarynan köremız. Adamnyŋ jany men tänı, oiy men ısınıŋ ekıge bölıngenındei bolmauy tiıs. Bärı jūp-jūmyr bolyp bır jerden tabylsa - igı. Osyndai sabaqtardyŋ qoǧam üşın de, ūlt üşın de paidasy zor bolatynyna kümän joq. Alaş ūǧymy, ūlt ziialylary märtebesı halyq jadynan küştep öşırılgen, joiylǧan şaqta memleketşıldık mūrat eldık arqaudy ar-namysqa tüiıp saqtap qaldy. Alaş köşbasşylaryn tolyq qūrtuǧa baǧyttalǧan «qyzyl qyrǧyn» jyldary da eldıŋ armany ädılettık üşın kürespen bekıtıldı. 1940-1941 jyldary Batys Qazaqstanda qūrylǧan «Qazaq halqyn qorǧauşylar» odaǧy (Ǧūbaidolla Änesūly bastaǧan jastardyŋ erlıgı) osyny rastaidy. 1940-1950 jyldary Şyǧys Türkıstandaǧy ūlt-azattyq köterılıs kezınde Alaş tūlǧalary ösietı aityldy. Faşistık Germaniia tūtqynyndaǧy qazaq jauyngerlerı qos qyrǧynnyŋ ortasynda jürse de gazet-jurnal şyǧaryp, Alaş mūratyn satpaitynyn mälımdedı. B.Momyşūlynyŋ soǧys kündelıkterıne Alaş ziialylarynyŋ mūrasy jazyldy. M.Äuezov, Q.Sätbaev, Ä.Marǧūlan eŋbekterı ūlttyq astarmen köp dünienı igeruge bolatynyn meŋzedı. Jastardyŋ «ESEP» (elın süigen erler) partiiasy müşelerı atylu men sottaludan qoryqpady. Keŋestık «jylymyq» tūsynda bırşama ızdenıs boldy. Atylyp ketken Säken, Iliias, Beiımbetterdı aqtau arqyly ädebietke säule tüsırıldı. Maǧjan mūrasy «samizdat» arqyly taratyldy. 60-jyldary «jauyn-jauynnyŋ astymen» Berniiaz Küleiūlynyŋ «Aitşy, aqqaiyŋ» jinaǧy men Qoşke Kemeŋgerūlynyŋ «Altyn saqina» kıtaby jariialandy. Alaştan tamyzyq bolyp qalǧan Mūhtar Äuezovtıŋ perzentı Mūrat bastaǧan Odaq ortalyǧynda oqityn studentter «Jas tūlpar» ūiymyn qūryp, äjeptäuır otanşyl ıs-qimyl jasady. Professor Beisenbai Kenjebaev bastaǧan ǧalymdar mūratanudy tereŋdetıp, könetürkı däuırı ädebietın, handyq zamandaǧy jyraular tolǧauyn zerttedı. Mūhtar Maǧauinnıŋ «Aldaspan» jinaǧy şyqty, orys tılıne audarylǧan jyraular mūrasy Leningard baspasynan jaryq kördı. Qazaq tarihi romandar şeruı bastaldy. Iliias Esenberlinnen bastap ūlt jazuşylary Otan tarihyn körkem tılmen, äserlı boiaumen jetkızdı. Sanada jaŋǧyrular bastaldy. Dala filosofiiasy zerttelındı. QazMU-dyŋ jurnalistika fakultetındegı eskı gazetter zerthanasy (Qaiyrjan Bekhojin üilestırgen) jas qalamgerler ızdenısıne, M.Äuezov mūrajaiyndaǧy Halyq universitetı därısterındegı batyl tarihtanu (Rahmanqūl Berdıbai bastamasy) el igılıgıne ainaldy. 80-jyldardyŋ basynda talantty aqyn Bauyrjan Üsenov «Qara maşina» atty öleŋ jazyp, ızdeusız qalǧan ūlt ziialylaryn joqtady.  

Mıne, osy jäne basqa da üderıster qazaq halqyn 1986 jylǧy Jeltoqsan köterılısıne deiın pısırıp, jetıldırdı. 1997 jyly jeltoqsanşylardy jazalau ısınde, Kreml funksionerlerı men olardyŋ jergılıktı jandaişaptary äzırlegen «qazaq ūltşyldyǧy» turaly qūjatta, soǧan bailanysty talqylaularda «Alaş äserınıŋ» aityluy jaidan-jai emes.

  Bız - äz-Täuelsızdıgımızdıŋ 30 jyldyq bederınde BAQ maidany men alaŋyn öz közımen körgen, tıptı soǧan mümkındıgınşe qatysqan ūrpaq ökılımız. Osy jyldarda elşıl qalamgerlerdıŋ süiengenı de, süiıngenı de – Alaş joly, Alaş täjıribesı, Alaş tūjyrymdamasy eken. Alaş arqauy – bızdıŋ myŋdaǧan jylǧy eldık arqauymyzdyŋ jalǧasy, sapaly kezeŋı. Alaş ainasy – barymyzdy baǧalaityn, jauapkerşılıgımızdı baǧamdaityn aina. Bız tarihymyzdyŋ osynau baiandy şaǧyn, Jaratqan būiyrtqan eldık ruhy biık, otanşyl qaǧidaty aiqyn, Elbasymyz aitqandai, kındık tūlǧalaryn ärqaşan maqtan tūtamyz.

Dihan QAMZABEKŪLY, 

QR ŪǦA akademigı, alaştanuşy