AmalBooks baspasynan taǵy da eki kitap jaryqqa shyqty. Bul erekshe eńbekterdiń óz aıtary bar. Baspagerdiń bul kitaptardy iriktegendegi paıymy qandaı?
Baspanyń negizin salýshy Baqytjan Buqarbaıdyń aıtýynsha tarıhı týyndylarǵa suranys artyp keledi.
«Meloman» dúkeni jyl saıyn Qazaqstandaǵy Top-50 kitaptyń tizimin jarııalaıdy. Ótken jyly «Taza tarıh» boıynsha shyqqan eki kitabymyz sol tizimge endi. Sondyqtan suranys, qyzyǵýshylyq bar», - deıdi ol.
Jaqynda atalǵan baǵyt boıynsha baspadan erli-zaıypty aǵylshyn saıahatshylary Tomas, Lıýsı Atkınsondardyń «Sem let Kazahıı» (Qazaq jerindegi 7 jyl) kitaby jáne Muhametjan Tynyshbaıulynyń «Qazaq halqynyń tarıhy» basylyp shyqty.
OSY JURT ALATAÝ ATKINSONDY BILE ME EKEN?
1848-1855 jyldary qazaq dalasyna kelip, jeti jyl ómir súrgen aǵylshyn saıahatshylary Shyǵys Qazaqstan, Lepsi, Jońǵar Alataýy aımaqtarynda bolǵan. Kúıeýi de, áıeli de kórgen-bilgenderin estelik etip jazyp, bólek-bólek eńbek retinde qaldyrǵan. Olar tek Qazaqstandy emes, Sibir aımaqtaryn da aralaǵan. AmalBooks baspasynyń negizin qalaýshy Baqytjan Buqarbaı «olardyń jazbalarynan qazaqqa qatysty tustaryn alyp, jınaqqa qosyp shyǵardyq» deıdi. Kitap on toǵyzynshy ǵasyrdyń elýinshi jyldary qazaq dalasyn mekendegen adamdardyń turmys-tirshiligi men kózqarastarynan habar beredi.
Tomas Atkınson aqsaqaldar, sultandar men rý basshylary aýyldardyń ómirin qalaı uıymdastyrǵanyn egjeı-tegjeıli sıpattaǵan. Onyń jazbalarynan dástúrli ómir salty men orys ákimshiliginiń yqpaly arasyndaǵy qaqtyǵystardy ańǵarýǵa bolady. Al Lıýsı Atkınson sol kezeńde zertteýshiler arasynda sırek qozǵalatyn qazaq qoǵamyndaǵy áıelderdiń ornyna erekshe mán bergen. Ol áıelderdiń turmys-tirshiliktegi atqaratyn rólin, otbasy men sharýashylyqtaǵy qyzmetin jan-jaqty sıpattap jazǵan.
Erli-zaıypty saıahatshylar Almaty oblysynyń Qapal aýylynda júrgende uldary dúnıege kelgen. Týǵan jerine oraı oǵan Alataý-Tamshybulaq dep at qoıǵan. Alataý-Tamshybulaq Atkınson Gavaıı AQSh-qa qosylǵannan keıin sol aýmaqtaǵy qoǵamdyq bilim berý departamentiniń jetekshisi qyzmetin atqarǵan. Búginde Gavaııde «Alataý» esimi óte tanymal. 2016 jyly Almatyda Tomas pen Lıýsı Atkınsondardyń qazaq dalasyndaǵy turmysty sıpattaǵan eńbekteriniń tanystyrylymyna olardyń Ulybrıtanııa men AQSh-taǵy urpaqtary kelip qatysqan. Olar Almaty men Astanaǵa jáne Alataý-Tamshybulaq Atkınson dúnıege kelgen Qapal óńirine barǵan.
TEMIRJOLShY EŃBEGI – TARIH BASTAÝY
Kelesi jaryq kórgen kitap Alash arysy, tarıhshy, ınjener, Reseı memlekettik dýmasynyń depýtaty, Túrkistan (Qoqan) avtonomısynyń alǵashqy basshysy – Muhametjan Tynyshbaıulynyń eńbegi. Bul 1925 jyly «Materıaly k ıstorıı kırgız-kazakskogo naroda» ataýymen Tashkentte orys tilinde jaryq kórgen. Bıyl atalmysh týyndyǵa bir ǵasyr tolyp otyr.
«Júz jyl ótse de qazaqshaǵa áli aýdarylmaǵanyn bildik. Bul biz úshin jańalyq boldy. Sosyn onyń ornyn toltyraıyq dep jaz mezgilinde aýdarýǵa kirisip, ótken jyldyń aıaǵynda basyp shyǵardyq» - deıdi Baqytjan Buqarbaı.
1925 jyly shyqqan nusqasynan aýdarylǵan kitapqa qosymsha Muhametjan Tynyshbaıulynyń birneshe maqalalary qosylyp basylǵan. Avtor qazaq halqynyń qalyptasýyna qatysty tyń derekterdi ózine deıingi ǵalymdarǵa silteme jasaı otyryp jazǵan. Máselen, qazaqtyń rýlary jaıly jazǵanda Plano Karpını men Rýbrýktyń, Bartoldtyń, Iran tarıhshysy Rashıd-ad-Dınniń, mońǵol tarıhshysy Sanan-Sesenniń eńbekterine súıengen. Nátıjesinde úsh júzge bólingen rýlardyń paıda bolý tarıhynan bastap Qazaq handyǵynyń qurylýyna deıin tolyq ári naqty dáleldermen baıandaǵan. Sonymen qatar, ár rýdyń urany men tańbasy keste túrinde berilgen.
Bul eńbekte Kereı men Jánibekten bólek, Esim, Jáńgir, Táýke handardyń da esimi atalyp, bılik etken jyldaryndaǵy erlikteri jazylǵan. Ábilqaıyr han tusyndaǵy qazaq jeriniń Reseı quramyna qosylýy jaıly da kitapta sóz qozǵalǵan.
«Qazaq halqynyń tarıhy» kitabyna Muhametjan Tynyshbaıulynyń 1927 jyly jazylǵan «Aqtaban shubyryndy» maqalasy jáne 1926 jyly Qazaqstandy zertteý qoǵamynyń tarıh sekııasynda jasalǵan «Kóksýdyń qırandylary jáne Qoılyq qalasy» baıandamasy engizilgen. Sondaı-aq, «Krasnorechensk qırandylary jáne Balasaǵun qalasy» atty maqalasy da qosa basylǵan.
Baspager «Taza tarıh» serııasy aıasyndaǵy kitaptardy shyǵarý kezinde alǵashqy derekkózdermen jumys istegen mańyzdy ekenin alǵa tartty. Onyń aıtýynsha, kitapty shyǵarar aldynda Muhametjan Tynyshbaevqa qatysty tuńǵysh dıssertaııa jazǵan ǵalym Gúlbaný Júgenbaevanyń aqyl-keńesine júgingen.
«Muhametjan Tynyshbaıulynyń eńbegin qazaq tiline aýdaryp, tolyqqandy ázirlegennen keıin Gúlbaný hanym súzgiden ótkizip shyqty. Biz tarıhshynyń maquldaýynan keıin ǵana kitapty baspaǵa berdik. Sonymen qatar baspagerden arhıvtegi tarıhı derektermen jumys isteý proesi jaıynda surastyrdyq» - dedi Baqytjan Buqarbaı.
Óz mamandyǵy temir jol ınjeneri Muhametjan Tynyshbaev 1905 jyly Sankt-Peterbýrgtegi I Aleksandr atyndaǵy jol qatynasy ınjenerleri Imperatorlyq ınstıtýtyn bitirgen. Onyń dıpllomdyq jumysynyń taqyryby Túrksib temirjoly bolǵan. Keıin 1927-30 jyldary osy temirjol jelisi qurylysyn Muhametjan Tynyshbaevtyń ózi júrgizedi. Temir jol qurylysy aıaqtalǵannan keıin sovet bıligi Tynyshbaevty Voronejge jer aýdarǵany belgili. Alashorda úkimetiniń múshesi, saıası qaıratker, tarıhshy-ǵalym, qazaqtan shyqqan tuńǵysh temirjol ınjeneri, Túrksib temirjolyn salǵan aıtýly maman Muhamedjan Tynyshbaev 1937 jyly repressııa qurbany boldy.
AmalBooks baspasy non-fıkshn, iskerlik ádebıet jáne tarıh baǵyttary boıynsha kitap shyǵarady. 2021 jyldan beri «Taza tarıh» serııasynyń aıasynda tarıhqa qatysty tyń derekterdi usynyp keledi.
