الاش – قازاقستاننىڭ بۇگىنگى «ماڭگىلىك ەل» مۇراتىن ءوز تۇسىندا ساياسات پەن رۋحانيات تۇرعىسىنان تەرەڭدەتكەن، ايشىقتاعان كەزەڭ اتاۋى.
الاش – قازاق ەلىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ تاجىريبەسى مەن مەملەكەتشىلدىك مۇددەسىنىڭ ۇزىلمەگەن ارقاۋى.
الاش – تاۋەلسىزدىك جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باتىل دا باستاماشىل بىلىك پەن پاراسات، ءبىلىم مەن جاۋاپكەرشىلىك تاريحىنا قاراعان ايناسى.
2017 جىلى الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ نەمەسە الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولدى. مۇنىڭ قاپتالىندا قازاق قايراتكەرلەرى قۇرىلۋىنا تىكەلەي قاتىسقان تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ نەمەسە مۇحتارياتىنىڭ عاسىرلىق تاريحىن بايىپتادىق. 2016 جىل - الاش كوشباسشىسى ءا.ن.بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن يۋنەسكو اياسىندا اتاپ وتتىك. ەكونوميكالىق قيىندىق پەن نيەت قيعاشتىعى ۇشتاسا كەتىپ، ەلدىك شارا دەڭگەيى شىمىرلانباسا دا، ۇلتتىڭ اليحانعا دەگەن شەكسىز سۇيىسپەنشىلىگى ءبارىمىزدى ءتانتى ەتتى.
اسا ماڭىزدى 100 جىلدىق تاريحي داتا ۇلت مەرەيى رەتىندە مەملەكەتىمىزدى، زيالىلارىمىزدى قاتتى تولعاندىرۋى ءتيىس ەدى... ورازدى جۇرتتاردا مۇنداي شارالارعا كەمى 5 نەمەسە 10 جىل بۇرىن دايارلانادى. جوسپار قۇرىپ، باعىت-باعدار تۇزەيدى. وقىعاندارى اقىلداسادى، ساياساتكەرلەرى زاڭداستىرادى، حالقى قولدايدى، الەم اسەرلەنەدى.
ءبىز دە تۇپكى جاقسىلىقتان ۇمىتتەنەمىز. ويتكەنى باستاماشىل عالىمداردى بىلاي قويعاندا، تاريحقا ىنتىزار، ەلگە جاۋاپكەر ەلباسىمىزدىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا: «الاش زيالىلارى... سول ايتۋلى ەسىمدەردىڭ بىلىمدارلىق ءھام ازاماتتىق تالىمدەرىندە كەيدە كورىنە بەرمەيتىن دە ارنالار بار. ونىڭ باعاسىن ۇرپاقتارى، بۇگىنگى قازاق زيالىلارى بەرۋگە ءتيىس. ...بۇلار – تاريح تولقىنىنداعى مادەنيەتىمىزدىڭ كىندىك تۇلعالارى» دەپ جازىلعان (نازارباەۆ ن.ءا. تاريح تولقىنىندا. الماتى: اتامۇرا، 1999. – 156-179 ب.).
وسى ءبىراۋىز سوزگە كوپ ماعىنا سىيىپ تۇر.
«كورىنە بەرمەيتىن ارنالار...».
«باعاسىن ۇرپاقتارى مەن زيالىلار بەرۋگە ءتيىس...».
«مادەنيەتىمىزدىڭ كىندىك تۇلعالارى...».
«كىندىك تۇلعالار» دەگەننەن باستايىق. بۇل – ناعىزدىڭ ناعىزى، ۇلتتىڭ جۇرەگى مەن قانى، جانى مەن ارى دەگەن ءسوز. ادامزاتتىڭ دامۋى دا، ءۇرىم-بۇتاعى دا كىندىكپەن جالعاسىپ، كىندىكتەن تارايدى. الاش تۇسىندا «تسەنتر» دەگەندى «كىندىك» دەپ اۋدارعان. ول بۇعان دا سايكەس كەلەدى. ەندەشە كىندىك تۇلعالار تۋرالى ەلگە كەڭىنەن ماعلۇمات بەرۋ، تاعىلىمدى اڭگىمە ايتۋ – ماڭىزدى ءىس.
الاش زيالىلارىن ءبىز قانشالىقتى باعالاساق، بايىپتاساق، ۇلت تاريحىن دا سونشالىقتى باعالاپ، بايىپتاي العانىمىز. ال، ەگەر وعان ءاتۇستى قاراساق، بۇل كەزەڭدى «كوپ كەزەڭنىڭ ءبىرى» دەپ شەشسەك، وندا ءوزىمىزدىڭ جەر بولعانىمىز. تاريحي باعا تۋرالى مالىمەت الىپ، حالىق ساناسى قابىلدايتىن تۇجىرىمداما جاساۋ – جاۋاپتى جۇمىس.
الاشتىڭ كورىنە بەرمەيتىن ارنالارى شاش-ەتەكتەن. ول نەگە كورىنبەيدى؟ نەمەسە ءبىز ونى قالايشا كورە الماي جاتىرمىز؟ كورىنبەيتىن سەبەبى – بۇگىندە كوپ زامانداستارىمىزعا ونى كورە الاتىنداي سانا، ءتىپتى قاراپايىم كوزىلدىرىك جەتپەي تۇر. بالكىم بۇل دا اسىرا ايتقاندىق شىعار، دۇرىسى، نيەت بولماي تۇر. ال، جالپى جۇرتتىڭ كورۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان نارسە – قۇلىقتىڭ جوقتىعى، كەڭ ناسيحاتتىڭ جەتىمسىزدىگى، ماسەلەگە كەشەندى تۇردە قاراماۋشىلىق. ارينە، تاڭنىڭ اتاتىنى سەكىلدى، بۇلاي بولا بەرمەيتىنى دە اقيقات. سوندىقتان دا الاشتىڭ كورىنە بەرمەيتىن ارنالارى تۋرالى زەردەلى وي ايتىپ، قاعيداتتى پىكىر ءبىلدىرۋ – جاي تالاپ ەمەس، مەملەكەتتىك ءھام مەملەكەتشىلدىك تالاپ.
جالپى اسا ءىرى تاريحي قۇبىلىس تۋرالى وي تۇيىندەۋ – تۇيەنىڭ جۇگىنەن دە اۋىر باتپانداعان جۇمىس. الاشتىڭ دارا تۇلعاسى ءاليحان بوكەيحاننان قالعان مىنانداي ءبىر ءسوز بار: «ءوزىڭ تۇيەدەن وتكەن جەتەكشىل بولساڭ، ساعان اقىل نە كەرەك؟». مۇنىڭ بۇگىنگى كەرى – الاش تۋرالى شەكتەۋشىلىككە بارىپ، «ۇلت تاريحىن جاقسى بىلەمىن، سوندىقتان باعا بەرە الامىن» دەپ، جوعارى-تومەن جۇرتتى الداۋسىراتۋ.
بۇل رەتتە ەكى ءساتتى ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ءبىرىنشى، «الاش» دەگەن ۇعىم قالاي پايدا بولدى جانە ونىڭ تاريحتاعى ورنى قانداي بولدى؟ جالپى، «الاش» دەگەن ۇعىم «التى الاش»، «الاش حالقى»، «الاشتىڭ بالاسى» دەگەن ماعىنادا بۇرىننان بار. دەسەك تە، ءار ءداۋىر ءار ۇعىمعا وزىنشە سيپات بەرەدى.
XX عاسىردىڭ باسىندا، ياعني 1907 جىلى قازاقتاردىڭ رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك دۋماعا سايلانۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ قالۋى حالىقتىڭ نامىسىنا قامشى بوپ ءتيدى. م.دۋلاتۇلىنىڭ «ويان، قازاق!» دەيتىن تۇسى - وسى كەزەڭ. اقىلعا سالىپ كورىڭىز، 6 ميلليون قازاقتان دۋماعا بىردە-ءبىر دەپۋتات سايلانباعان. بۇل - زاڭ شىعارۋشى ورگاندا قازاقتىڭ ءسوزىن سويلەيتىن بىردە-ءبىر ادام بولماعان دەگەن ءسوز.
سول كەزدە رەسەيدىڭ دارەجەسىندە وقىعان، شەتەلدە ءبىلىم العان قازاق ازاماتتارى مۇنى قورلىق دەپ ءبىلدى. ويتكەنى، بۇعان دەيىنگى كۇشپەن تاراتىلعان ەكى دۋمادا دا جۇمىس ىستەگەن ازاماتتار اياق استىنان وزدەرىنىڭ كەرەكسىز بولىپ قالعانىنا نارازى بولدى. شىنىندا دا، كەشە عانا حالىقتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداعان ادامدار ەندى سول حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەۋدەن قالدى. مۇنىڭ سەبەبى نە؟
1891 جىلى «قازاقتىڭ جەرى - قازىنانىڭ جەرى» بولىپ جاريالانىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەنشىگىنە وتەدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ العان يمپەريا قازاقتارعا وتىرىقشى ەلگە اينالىپ، 15 دەسياتينادان جەر الۋدى ۇسىنادى. مۇنى قازاق زيالىلارى قۇپ كورمەيدى. ەگەر قازاقتار ون بەس دەسياتينادان جەر السا، مىڭداعان جىلدار بويى جايلاۋ، قىستاۋ، كۇزەۋ دەپ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن حالىق ءاپ-ساتتە ۇلان-عايىر جەردەن ايىرىلادى.
ال، پاتشا جەرگە قاتىستى اكتسيانى ۇزاققا سوزدى. ءسويتىپ، قازاقتارعا «ءبىز سەندەرگە جەر ۇسىندىق، وزدەرىڭ جەردى المادىڭدار. قازىر سەندەردىڭ جەرلەرىڭ جوق» دەپ قوقان-لوقى سالدى. پاتشا قازاق جەرىنىڭ تاريحي توپونيميكاسىن بىلاي قويعاندا، قازاقتىڭ جەرىندە قازاقتىڭ بەيىتى بار ەكەندىگىن، بەيىتتەردە بابالاردىڭ سۇيەگى جاتقاندىعىن دا ەسكەرگەن جوق. ناتيجەسىندە، قازاقتار ءوز اتا-بابالارىنىڭ جەرىندە تۇرىپ، تسىگاندار سەكىلدى جەرى جوق حالىقتىڭ ساناتىنا ەندى.
1906 جىلى قازاق ازاماتتارى مەملەكەتتىك دۋماعا العاش رەت سايلاندى. سول جىلى 17 قازاندا مانيفەست جاريالاعان پاتشا وكىمەتى شەت ۇلتتارعا ءباسپاسوز بوستاندىعىن بەرىپ، ۇلت مەكتەپتەرىنىڭ اشىلۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزدى. مۇنداي وقيعا بۇعان دەيىن تاريحتا بولعان جوق.
1861 جىلى رەسەيدە كرەپوستنيكتىك پراۆو جويىلعانى ءمالىم. بۇعان دەيىن رەسەي ءوزىن-ءوزى قۇلدانعان مەملەكەت بولاتىن. ءبىزدىڭ عالىمدار ارحيۆتەن ءحىح عاسىردا قازاق ۇل-قىزدارىنىڭ قۇنى قانشا تۇرعانى جونىندە دەرەكتەر تاۋىپ وتىر. بۇل - ءسىبىردىڭ قۇل بازارىنىڭ ءتاريفى. ءوز-ءوزىن قۇلدانعان يمپەريا شەت جۇرتتى اياسىن با؟! سول كەزدە تەڭسىزدىككە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قىرىم تاتارلارى باس كوتەردى. ويتكەنى، ولاردىڭ كوشباسشىسى يسمايل گاسپرينسكي ەۋروپامەن بايلانىستا بولدى، جالپى تۇرىكتىڭ جوعىن جوقتاپ «ءتارجىمان» گازەتىن شىعارىپ تۇردى. رەسەيدىڭ ءوز كورىن ءوزى قازىپ جاتقاندىعىن، ءتۇپتىڭ تۇبىندە قۇردىمعا كەتەتىنىن ايتقان دا وسى تاتارلار بولاتىن. ءا.بوكەيحان مەن ا.بايتۇرسىنۇلى ۇستازىمىز دەپ ەسەپتەگەن وسى گاسپرينسكي فرانتسيادا، شىعىستا وقىپ، اعارتۋشىلىق باعىتتا كوپ كىتاپ، وقۋلىق جازعان. “ورىس-شىعىس كەلىسىمى” اتتى ەڭبەگىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنداعى 20 ميلليون تۇرىك-مۇسىلماندى (ونىڭ ىشىندە 6 ميلليون قازاق تا بار) نادان قىلىپ ۇستاپ، شوقىندىرۋعا تىرىسقان يمپەريانىڭ ارەكەتىن سىنعا الادى. وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە الاش قوزعالىسىنىڭ باستالۋىنا تۇرتكى بولدى. الاش ويانۋى دەگەن كەزدە ءبىز XX عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت قۇقىنىڭ اياققا تاپتالۋىنا قارسى جۇمىلعان زيالىلىق كۇشتى ايتامىز. ال، 1917 جىلعى توڭكەرىس كۇتپەگەن وقيعا بولدى. رەسەي وسى قۇردىمعا جايلاپ اياڭداپ كەلە جاتقان بولاتىن. 1914-1918 جىل ارالىعىندا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولدى. پاتشا وكىمەتى دەگەنىن قىلىپ، قول استىنداعى حالىقتاردان اسكەر جاساقتادى. وسى ەكى ارالىقتا بىتىسپەس شايقاس باستالدى. بولشەۆيكتىك پارتيا يمپەريانىڭ قۇرىپ بارا جاتقانىن مىقتى پايدالاندى. بىراق تاپ وسى كەزدە كاۆكازدىڭ، فينليانديانىڭ، ءبىزدىڭ زيالىلار «بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنان قىسقا مەرزىم ارالىعىندا كەتىپ قالادى» دەپ ماقالالار جاريالادى. الايدا بولشەۆيكتەر بيلىك باسىنان كەتكەن جوق. كەرىسىنشە، تۇراقتاپ قالدى. سول كەزدە بۇعان دەيىن كەزەڭ-كەزەڭمەن ورىندالادى دەپ جوسپارلانعان جۇمىستاردى تەز ارادا ىسكە اسىرۋ كەرەك بولدى. ءسويتىپ، كۇن تارتىبىنە «اۆتونوميانى قاي جەردە جاريالاعان ءجون؟» دەگەن ساۋال شىقتى. ورىنبوردا جاريالايىن دەسە، ول بولشەۆيكتەردىڭ قولىندا. تاشكەنتتە تۇركىستان اۆتونومياسىن جاريالايىن دەگەندە، بولشەۆيكتەر بۇل شاھاردى دا باسىپ الدى. سول سەبەپتى تۇركىستان اۆتونومياسى قوقاندا جاريالاندى. تاريحتا «قوقان اۆتونومياسى» دەپ قاتە جازىلىپ-ايتىلىپ كەتكەن. نەگىزى، ول - قوقاندا جاريالانعان تۇركىستان اۆتونومياسى نەمەسە مۇحتارياتى. باسقاشا ايتقاندا، تۇركىستان حالىقتارىنىڭ اۆتونومياسى. ول قازاققا دا، تۇرىكمەنگە دە، وزبەككە دە، قىرعىزعا دا، ءتىپتى تاجىككە دە ورتاق. 1917 جىلدىڭ اياعىندا قۇرىلعان اۆتونوميانىڭ عۇمىرى نەبارى 3-اق ايعا سوزىلدى. ءۇش ايدان كەيىن بولشەۆيكتەر قوقانعا كەلىپ، بار جۇرتتى قىرىپ تاستادى. وزدەرى كۇشپەن قۇلاتقان تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ورنىنا تۋرا سول اتاۋمەن 1918 جىلى تاشكەنتتە «سوۆەتتىك» اۆتونوميا قۇردى. ال ورىنبوردا 1917 جىلى 13 جەلتوقساندا الاش وردا ۇكىمەتى جاريالانادى. سول كەزدە ۇكىمەت دەگەن اتى بولماسا، ول «الاش اۆتونومياسى» بولاتىن. ۇكىمەتتىڭ ءومىرى 1917 جىلدىڭ اياعىنان 1919 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن سوزىلدى. بۇل كوپ ۋاقىت ەمەس. دەگەنمەن، وسى ارالىقتا قازاق حالقىنىڭ قازىرگى مەملەكەتتىك نىشاندارى مەن نەگىزدەرى قالىپتاستى. اسكەر قۇرىلدى، زاڭ شىقتى، ۇكىمەت قۇرامى جاساقتالدى، الاش وردانىڭ مەملەكەتتىك اتريبۋتتارى پايدا بولدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، سول كەزدە الاش وردا ۇكىمەتى مەن تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالانباعاندا، قازىر ءبىز رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنداعى تاتارستان، باشقۇرتستان سياقتى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بولاتىن ەدىك. 1917-1919 جىلدار ارالىعىندا قازاق قايراتكەرلەرى ستالينمەن، لەنينمەن قايتا-قايتا كەلىسسوز جۇرگىزىپ، شەكارامىزدى انىقتادى، بۇگىنگى رەسپۋبليكانىڭ نەگىزىن قالىپتاستىردى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان تاريح - بۇرالاڭ، قيىن بولعانىمەن، وتە جارقىن تاريح. قالاي دەگەندە قازاقتىڭ ەۋروپالىق دارەجەدە قايتا ويانۋى، ەندىگى دامۋىن الەمدىك ۇدەرىستە پارىقتاۋىن ايرىقشا ءوسۋ دەپ قابىلداعان ءجون.
الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ جاساقتالۋى، قۇرىلۋ ۇدەرىسى قازىر كەيبىر ازاماتتار تاراپىنان كەيدە كوتەرىلىپ قالاتىن پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك بيلىككە كەلەدى. كەزىندە ءاليحان بوكەيحان ءۇش ۇمىتكەردىڭ اراسىنان سايلانىپ، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. الەمدىك دەموكراتيالىق جاڭا ساياسي ۇدەرىسكە سايكەس، سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا پرەمەر-ءمينيستردى سايلاپ، سول ەلدى باسقاراتىن بيلىك كۇشى بولىپ جاتتى. الاش وردا دا تۋرا وسىلاي ىستەگەن. ياعني، پارتيا توراعاسى ۇكىمەت توراعاسى قىزمەتىن قوسا اتقارعان.
ال، ەندى پارتيانىڭ سيپاتى، باعىتى قانداي دەسەك، بۇگىنگى ۇعىممەن ايتقاندا، بۇل - ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق پارتيا. نەگىزگى ۇستانىمى ەلدىڭ دەموكراتيالانۋى، شۇعىل رەفورمالار جانە ءبىر جاققا بۇرا تارتپاي، ورتا ءارى يكەمدى باعىتتى تەمىرقازىق تۇتۋ.
كەڭەس وكىمەتى كەزىندە «قازاق زيالىلارىنىڭ باسى بىرىكپەيدى، قازاقتىڭ جاۋى – قازاق» دەگەن تۇسىنىك پايدا بولدى. ابايدىڭ وزىندىك كونتەكستە پايدالانعان ءسوزى سىرتقا شىعىپ، ەلگە باسقاشا ماعىنادا تاراپ كەتتى. جالپى قاتەلىكتى قاعيداتقا اينالدىرۋ وتە زارداپتى. مىسالى، كەڭەس تاريحى كەنەسارىنى حالىقتىڭ جاۋى ەتىپ كورسەتتى. «وزىنە قوسىلماعان حالىقتىڭ ءبارىن قىرىپ تاستادى» دەپ ايىپتادى. مىسالى، م.سەراليننىڭ “توپجارعان” دەگەن پوەماسىندا ءبىر جىگىتتىڭ تاعدىرى ارقىلى كەنەسارىنىڭ وقيعاسى ايتىلادى. وسى پوەماعا كەيىنگى زاماننىڭ باسپاگەرلەرى كوپ زيان جاساعان. «كەنەسارى كىرىپ كەلگەن كەزدە جينالعان جۇرت ءۇيدىڭ ءتورىن ۇسىنادى» دەگەن ماعىناداعى ءسوز بۇرمالانىپ، «حان كىرىپ كەلگەن كەزدە ەلدىڭ ءبارى شۋلايدى» دەپ وزگەرگەن...
كەزىندە «ايقاپ» ومىرگە وزىنەن كەيىن كەلگەن «قازاق» گازەتىن قولداپ ماقالالار جازدى. ارتىنان ساياسي توپتار ولاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويدى. دەگەنمەن، ولار ءبىر-بىرىنە قارايلاسپاي كەتكەن جوق.
كەڭەس تۇسىندا جانە كەيدە قازىر دە ءباز بىرەۋلەر باتىس الاش وردانى شىعىس الاش وردادان ءبولىپ، ءبىرىن-بىرىنە قارسىلىقتان پايدا بولعان ءبولىنىس دەپ توپشىلاعانىن بىلەمىز. بۇل دا - جاڭساق پىكىر. ول - تەرريتوريالىق ءبولىنىس قانا.
الاش زيالىلارىنىڭ دۇردارازدىعى بەلگىلى ءبىر پىكىرتالاس اياسىندا عانا بولۋى مۇمكىن. ال، ۇلتتىق دەڭگەيدەگى كەلىسپەۋشىلىك ولاردىڭ اراسىندا بولعان ەمەس. ۇلتتىق ۇيىسۋدىڭ نەگىزى – الاشتا جۇيەلى جانە ايقىن كورىنەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ اۋىزبىرشىلىگى وتە مىقتى ەدى. ءتىپتى ولار ءبىر بىرىنە حات جازعاندا «جانىم، قۇشاقتاپ ءسۇيدىم» دەيدى. بۇگىنگى زيالىلار ءبىر-بىرىنە ءدال وسىلاي حات جازا الا ما؟
ەكىنشى ءبىر ماسەلە، قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرلى-جارىمى عانا ەميگراتسياعا كەتتى. ونىڭ ىشىندە م.شوقاي مەن ر.مارسەكۇلى بار. ەلدەن جىراق كەتۋ تۋرالى ۇسىنىس مىرجاقىپقا دا، اليحانعا دا ايتىلعان. بىراق ولار مۇنى قابىلداماعان. «نە بولسا دا ەلمەن كورەمىز» دەپ شەشكەن. بۇدان كىم ۇتتى – بۇل نامىس پەن ادالدىقتىڭ قۇپياسى، بالكىم شىندىعى. ءاليحان اتىلدى، مىرجاقىپ سىبىردە ايداۋدا قازا بولدى... ولاردىڭ ءولىمى دە تاعىلىمدى.
قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامدا تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنان تۋىندايتىن جاقسى ۇدەرىستەر ءجۇرىپ جاتىر. بىرىنشىدەن، قازاق ۇلتتىعىنا كەلىپ، ەلدىكتى تانىدى. تاريحتىڭ اششى ساباقتارىن ءبىلدى. ەندىگى ءبىر ەسكەرەر جايت: وسى وتكەندى قورىتا وتىرىپ، ونىڭ جاقسىلىقتارىن بۇگىنگى قوعامعا جاراتۋ ماسەلەسىندە بەيجاي كۇيدىڭ دە بارىن جاسىرۋعا كەلمەس. پرەزيدەنت ق.ك.توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا الاشتانۋعا جاڭا كوزقاراسپەن قاراۋدى ايرىقشا ايتتى.
تانىمداعى كەمشىلىك سەبەبى، زامانداستارىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە الاش قايراتكەرلەرىنەن، زيالىلاردان قانداي ساباق الۋ قاجەتتىگىن سەزىنبەۋىندە شىعار دەپ ويلايمىز. مىناداي وي كەلەدى. ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىز، عالىمدار الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەگىن توم-توم قىلىپ شىعاردى. بىراق بۇل كىتاپتار تەك سورەدە تۇراتىن جىلتىراعان دۇنيە بولىپ قالماۋى ءتيىس. الاش زيالىلارىنىڭ بەينەسى دە، ولاردىڭ شىعارمالارىنىڭ وقىلۋى، ناسيحاتتالۋى - بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ولجاسىنا اينالۋى كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە «بۇنىڭ قانداي پايداسى بار؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. بىرىنشىدەن، الاش رۋحىن ناسيحاتتاۋ سول زيالىلار سەكىلدى ەلدىكتى ويلاۋعا، كەز-كەلگەن نارسەنى سالماقتاپ، وعان ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان باعا بەرۋگە ۇيرەتەدى. ەكىنشىدەن، قازاقتىڭ اسىرەقىزىلدىققا، كوشىرمەشىلىككە بارۋىن تىيۋ جاعىنان دا پايداسى مول. الاش ارىستارى شىعارعان «قازاق» گازەتىن قاراڭىز. بۇل گازەت وقىرماندارىنا سول زاماننىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ىرگەلى عىلىم مەن قايراتكەر ازاماتتارىن تانىستىرىپ وتىردى. «قازاق» گازەتىنىڭ نىشانىندا قازاقتىڭ كيىز ءۇيى تۇر. ونىڭ تۇندىگى باتىستان اشىلعان، بۇل قازاققا ساۋلە باتىستان كەلسىن دەگەندى ءبىلدىردى. بىراق بۇل ساۋلە كەلگەنىمەن ونىڭ مازمۇنى ۇلتتىق بولۋى ءتيىس. سول سەبەپتى تارازى، پاراسات، تالعام بولسىن دەپ، ءۇيدىڭ ەسىگىنە ۇلت اتىن جازىپ قويدى. بۇدان باتىستىق ۇلگىدەگە ناتيجەگە تەز جەتەتىن فورمانى پايدالانا وتىرىپ، مازمۇنىن قازاقىلاندىرىپ، ۇلتقا قىزمەت ەتۋگە جۇمىلدىرۋ ءتيىس دەگەن وي ايشىقتالدى.
تاعى ءبىر ماسەلە: كەز-كەلگەن قوعام ءۇشىن ءدىننىڭ ورنى ەرەكشە. رۋحاني قۇندىلىقتار، ادامي مادەنيەت تەك دىنمەن سۋارىلادى. ءبىزدىڭ مىڭ جىلدان استام تاريحىمىز، ادەبيەتىمىز ءوزىمىزدىڭ حاق ءدىنىمىز – ءداستۇرلى يسلام قۇندىلىقتارىمەن بىتە قايناسىپ جاتىر. قازاقتىڭ 50-60 پايىز سوزدەرىنىڭ ءوزى ءدىن ارقىلى ەندى. سابىر، زەيىن، ادىلەت دەگەن سوزدەردى تارقاتساڭىز، ار جاعىنان ءبارىبىر يسلام ۇلىقتايتىن جاقسى دۇنيەگە الىپ كەلەدى. ال وسى ۇعىمداردى الاش زياىلارى قالاي تەرەڭ تۇسىندىرەدى دەسەڭىزشى. سوندىقتان دا ءبىز قازىر «بىزگە اباي مەن الاش تۇلعالارىنىڭ پاراساتىنان وتكەن يسلام كەرەك» دەيمىز.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تۇسىنىگىندە ءدىندار ادامنىڭ بۇكىل بولمىسى يماندى بولۋى ءتيىس. ماسەلەن، مۇستافا شوقاي ءبىر ەڭبەگىندە «مەنىڭ ءبىرتالاي ارىپتەستەرىم بۇل دۇنيەدە جاساعان كۇناسىنىڭ و دۇنيەدە الدىنان شىعاتىنىن بىلەدى. وسىنداي ادامداردىڭ بار ەكەنىنە قۋانامىن» دەپ جازادى. ياعني، ساياسي تۇلعا يمان مەن اردىڭ، وبال مەن ساۋاپتىڭ بار ەكەندىگىن ءبىلۋى ءتيىس. سوندىقتاندا، ءدىن ءۇشىن «جاي عانا ساداقا بەرىپ، قۇربان ايتتى اتقارا سالۋ» دۇرىس ەمەس. بۇل بۇكىل قوعام تىرشىلىگىنە ەنۋى قاجەت. تۋرا وسى ماعىناداعى دۇنيەنى شاكارىم، عۇمار قاراش سەكىلدى الاش ارىستارىنىڭ شىعارمالارىنان كورەمىز. ادامنىڭ جانى مەن ءتانى، ويى مەن ءىسىنىڭ ەكىگە بولىنگەنىندەي بولماۋى ءتيىس. ءبارى جۇپ-جۇمىر بولىپ ءبىر جەردەن تابىلسا - يگى. وسىنداي ساباقتاردىڭ قوعام ءۇشىن دە، ۇلت ءۇشىن دە پايداسى زور بولاتىنىنا كۇمان جوق.
الاش ۇعىمى، ۇلت زيالىلارى مارتەبەسى حالىق جادىنان كۇشتەپ وشىرىلگەن، جويىلعان شاقتا مەملەكەتشىلدىك مۇرات ەلدىك ارقاۋدى ار-نامىسقا ءتۇيىپ ساقتاپ قالدى. الاش كوشباسشىلارىن تولىق قۇرتۋعا باعىتتالعان «قىزىل قىرعىن» جىلدارى دا ەلدىڭ ارمانى ادىلەتتىك ءۇشىن كۇرەسپەن بەكىتىلدى. 1940-1941 جىلدارى باتىس قازاقستاندا قۇرىلعان «قازاق حالقىن قورعاۋشىلار» وداعى (عۇبايدوللا انەسۇلى باستاعان جاستاردىڭ ەرلىگى) وسىنى راستايدى. 1940-1950 جىلدارى شىعىس تۇركىستانداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە الاش تۇلعالارى وسيەتى ايتىلدى. فاشيستىك گەرمانيا تۇتقىنىنداعى قازاق جاۋىنگەرلەرى قوس قىرعىننىڭ ورتاسىندا جۇرسە دە گازەت-جۋرنال شىعارىپ، الاش مۇراتىن ساتپايتىنىن مالىمدەدى. ب.مومىشۇلىنىڭ سوعىس كۇندەلىكتەرىنە الاش زيالىلارىنىڭ مۇراسى جازىلدى. م.اۋەزوۆ، ق.ساتباەۆ، ءا.مارعۇلان ەڭبەكتەرى ۇلتتىق استارمەن كوپ دۇنيەنى يگەرۋگە بولاتىنىن مەڭزەدى. جاستاردىڭ «ەسەپ» (ەلىن سۇيگەن ەرلەر) پارتياسى مۇشەلەرى اتىلۋ مەن سوتتالۋدان قورىقپادى. كەڭەستىك «جىلىمىق» تۇسىندا ءبىرشاما ىزدەنىس بولدى. اتىلىپ كەتكەن ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەتتەردى اقتاۋ ارقىلى ادەبيەتكە ساۋلە ءتۇسىرىلدى. ماعجان مۇراسى «ساميزدات» ارقىلى تاراتىلدى. 60-جىلدارى «جاۋىن-جاۋىننىڭ استىمەن» بەرنياز كۇلەيۇلىنىڭ «ايتشى، اققايىڭ» جيناعى مەن قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقينا» كىتابى جاريالاندى. الاشتان تامىزىق بولىپ قالعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ پەرزەنتى مۇرات باستاعان وداق ورتالىعىندا وقيتىن ستۋدەنتتەر «جاس تۇلپار» ۇيىمىن قۇرىپ، اجەپتاۋىر وتانشىل ءىس-قيمىل جاسادى. پروفەسسور بەيسەنباي كەنجەباەۆ باستاعان عالىمدار مۇراتانۋدى تەرەڭدەتىپ، كونەتۇركى ءداۋىرى ادەبيەتىن، حاندىق زامانداعى جىراۋلار تولعاۋىن زەرتتەدى. مۇحتار ماعاۋيننىڭ «الداسپان» جيناعى شىقتى، ورىس تىلىنە اۋدارىلعان جىراۋلار مۇراسى لەنينگارد باسپاسىنان جارىق كوردى. قازاق تاريحي روماندار شەرۋى باستالدى. ءىلياس ەسەنبەرليننەن باستاپ ۇلت جازۋشىلارى وتان تاريحىن كوركەم تىلمەن، اسەرلى بوياۋمەن جەتكىزدى. سانادا جاڭعىرۋلار باستالدى. دالا فيلوسوفياسى زەرتتەلىندى. قازمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندەگى ەسكى گازەتتەر زەرتحاناسى (قايىرجان بەكحوجين ۇيلەستىرگەن) جاس قالامگەرلەر ىزدەنىسىنە، م.اۋەزوۆ مۇراجايىنداعى حالىق ۋنيۆەرسيتەتى دارىستەرىندەگى باتىل تاريحتانۋ (راحمانقۇل بەردىباي باستاماسى) ەل يگىلىگىنە اينالدى. 80-جىلداردىڭ باسىندا تالانتتى اقىن باۋىرجان ۇسەنوۆ «قارا ماشينا» اتتى ولەڭ جازىپ، ىزدەۋسىز قالعان ۇلت زيالىلارىن جوقتادى.
مىنە، وسى جانە باسقا دا ۇدەرىستەر قازاق حالقىن 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دەيىن ءپىسىرىپ، جەتىلدىردى. 1997 جىلى جەلتوقسانشىلاردى جازالاۋ ىسىندە، كرەمل فۋنكتسيونەرلەرى مەن ولاردىڭ جەرگىلىكتى جاندايشاپتارى ازىرلەگەن «قازاق ۇلتشىلدىعى» تۋرالى قۇجاتتا، سوعان بايلانىستى تالقىلاۋلاردا «الاش اسەرىنىڭ» ايتىلۋى جايدان-جاي ەمەس.
ءبىز - ءاز-تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىق بەدەرىندە باق مايدانى مەن الاڭىن ءوز كوزىمەن كورگەن، ءتىپتى سوعان مۇمكىندىگىنشە قاتىسقان ۇرپاق وكىلىمىز. وسى جىلداردا ەلشىل قالامگەرلەردىڭ سۇيەنگەنى دە، سۇيىنگەنى دە – الاش جولى، الاش تاجىريبەسى، الاش تۇجىرىمداماسى ەكەن.
الاش ارقاۋى – ءبىزدىڭ مىڭداعان جىلعى ەلدىك ارقاۋىمىزدىڭ جالعاسى، ساپالى كەزەڭى. الاش ايناسى – بارىمىزدى باعالايتىن، جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى باعامدايتىن اينا. ءبىز تاريحىمىزدىڭ وسىناۋ باياندى شاعىن، جاراتقان بۇيىرتقان ەلدىك رۋحى بيىك، وتانشىل قاعيداتى ايقىن، ەلباسىمىز ايتقانداي، كىندىك تۇلعالارىن ارقاشان ماقتان تۇتامىز.
ديحان قامزابەكۇلى،
قر ۇعا اكادەميگى، الاشتانۋشى
