Türkıstandyq emigrasiianyŋ kösemı, covet bilıgınıŋ bıtıspes dissidentı, bolşevikter men kommunister basqynşylyǧyna qarsy talmai küresken, elınıŋ täuelsızdıgı men azattyǧyn aŋsap ötken Alaş qairatkerı Mūstafa Şoqaidyŋ şyǧystanu baǧytynda jazylǧan maqalalary nazar audartady. Ol osy arqyly şyǧys elderındegı türkıstandyqtardyŋ, qazaqtardyŋ mäselesın qozǧap, olarǧa jergılıktı bilıktıŋ qamqor boluyn ötınedı.
Mūstafa Şoqai jeltoqsan aiynda düniege kelıp, jeltoqsan aiynda baqilyq boldy. 1890 jyly 25 jeltoqsanda Narşoqyda düniege kelgen ol 1941 jyly 27 jeltoqsanda Berlinde qaitys boldy. Aldaǧy 2025 jyly qairatkerdıŋ tuǧanyna 135 jyl tolmaq.
Osy künge deiın az aitylǧan taqyryp – Mūstafa Şoqaidyŋ şyǧys elderı boiynşa maman, halyqaralyq sarapşy ärı şyǧystanuşy retındegı qyry. Emigrasiia kösemı, saiasi müddege berık, zertteu, zerdeleude sūŋǧyla Mūstafa Şoqai öz maqalalaryn bırneşe tılde jazǧanynan ūzap köp eşteŋe aitylmai keledı.
MŪSTAFA ŞOQAI – ŞYǦYSTANUŞY
M.Şoqai şyǧys taqyrybyna arnalǧan maqalalaryn orys, aǧylşyn, fransuz tılderınde de jazyp otyrǧan. Bıraq, orta türık tılınde jazylǧan maqalalary tıl tabiǧaty jaǧynan erekşe. Orta türık tılı – M.Şoqaidy myŋdaǧan, jüz myŋdaǧan türkıstandyqtarmen bailanystyrǧan tıl. M.Şoqaidyŋ orta türık tılınde jazǧan maqalalaryndaǧy şyǧys elderı arnaiy zertteudı qajet etedı. Sonymen qatar, M.Şoqai şyǧys elderınıŋ taǧdyryn, tarihyn jäne saiasi jaǧdaiyn Şoqan Uälihanovtan keiın jan-jaqty qarastyrǧan qazaq arasynan şyqqan şyǧystanuşy ǧalym.
M. Şoqai ömır sürgen kezdegı şyǧystanuşylardyŋ negızgı ainalysqan taqyryptary M.Şoqai kötergen taqyryptarǧa säikesedı. Mysaly M. Şoqaidyŋ özı jeke tanys bolǧan bırneşe tanymal europalyq şyǧystanuşy ǧalym alǧaşynda şyǧystanuşy retınde sol eldıŋ saiasi ahualyna män bergen. Keibır şyǧystanuşylar, äsırese, aǧylşyn şyǧystanuşylary negızınen ofiser jäne sosyn diplomatiialyq qyzmette bolǧan ǧalymdar. Diplomatiialyq qyzmetın atqara jürıp şyǧys elderınıŋ tılımen, ädebietımen, tarihymen, etnografiiasymen jäne tarihi eskertkışterın zertteumen ainalysqan.
M.Şoqai jeke tanys bolǧan tanymal şyǧystanuşy ǧalymdardyŋ ışınen fransuz tarihşysy, etnografy Jozef Kastanenı (1875-1958), Pol Pelliony (1878-1945), Jan Denidı (1870-1963), arab jäne parsy tılderınıŋ mamany Gabriel Ferran, Parij Ūlttyq kıtaphanasy Şyǧys bölımınıŋ meŋgeruşısı Edgar Bloşenı jäne aǧylşyn şyǧystanuşysy Edvard Braundy (1862-1926), şyǧystanuşy ärı diplomat Edvard Denison-Rossty (1871-1940), nemıs türkıtanuşysy Annemari fon Gaben men t.b. bırneşe tanymal şyǧystanuşylardy atap körsetuge bolady.
ŞOQAI EŊBEKTERINIŊ TILDIK ALUANDYǦY
Zertteuşıler arasynda M.Şoqaidyŋ arab ärıpterımen jazǧan türık tılındegı maqalalaryn «şaǧatai tılındegı maqala» dep atau jiı kezdesedı. Şyn mänınde M.Şoqai jazǧan tıl sol kezdegı bükıl türık halyqtaryna «ortaq türık tılı» (umumi türık tılı). Bırınşıden, M.Şoqai paidalanǧan orta türık tılınde jazylǧan maqalalardyŋ türkı-şaǧatai tılınen edäuır aiyrmaşylyǧy bar.
Ekınşıden, M.Şoqaidyŋ türık tılı sol kezdegı qazaq, özbek, ūiǧyr, tatar t.b. türık tılderınde jariialanǧan basylymdardan aiyrmaşylyǧy bar. Mysaly üşın «Qazaq», «Aiqap» basylymdarynyŋ tılımen «Jas Türkıstan» basylymynyŋ tılınde aiyrmaşylyq köp. Ärine, M.Şoqai paidalanǧan türık tılı sol kezdegı «osmanly» türık tılıne jaqyn ekendıgı dau tudyrmaidy. Bıraq «osmanly» tılınde jazylǧan dünielerdı Şyǧys Türkıstandaǧy, Delidegı t.b. şyǧys elderındegı türkıstandyqtar oŋai tüsıngen jäne tura osy tılde M.Şoqaimen hat jazysyp, hat almasqan.
Sondai-aq sol kezdegı «osmanly» türık tılı arab ärıpterımen jazylyp qoimai, onyŋ ışınde qaptaǧan arab-parsy kırme sözderı bolǧandyǧyn eskergende bügıngı türkiialyqtar üşın de osy «umumi türık tılı» bırşama qiyndyqtar tuǧyzady. Onyŋ da özındık sebepterı bar.
Bügıngı künde türık tılınıŋ (Ystambūl) älıppesı özgerıp ketse, ekınşıden arab-parsy sözderınen bırşama tazartyldy. Bükıl Türkıstan oqyrmandarynyŋ köpşılıgı älıppenıŋ özgeruıne bailanysty osy «umumi türık tılın» būl künde jatyrqaityn därejege jetken. Sondyqtan sol kezdegı isı türık halyqtaryna ortaq tıl bolǧan «orta0 türık tılınde» jazylǧan M.Şoqaidyŋ maqalalaryn zertteudıŋ tıldık mäselerı bar.
Aita keter jai, būl turaly Mariia Şoqaidyŋ estelıkterınde de qyzyqty mälımetter kezdesedı. Mariia Şoqai jary dünie salǧan soŋ üiıne türkıstandyqtardyŋ jiı kelgendıgın, Mūstafanyŋ kıtaphanasyn ainalşyqtap, oqu üşın kıtap sūraitynyn jazady. Mariia özınıŋ bermeitının, bıraq türkıstandyqtardyŋ sonda da ūrlap, tyǧyp alyp ketetındıkterın aita kele, bır qyzyǧy Mūstafa şyǧarǧan «Iаş Türkıstan» jurnalyn eşqaisysy oqymaitynyn aitady. Jazuynşa, arab ärıpterımen jazylǧandyqtan būl jazudy oqi almaǧandaryna qinalatyn. Sauaty barlary jurnaldy oqyp bolǧan soŋ, tolqyp, ışınde jazylǧandardyŋ bärı ras ekenın moiyndaityn deidı Mariia Şoqai. Būl estelıkten türkıstandyqtardyŋ bırazy sol kezdıŋ özınde arab älıppesımen jazylǧan «Jas Türkıstan» basylymyn oqudan qalyp bara jatqandyǧyn jäne osyndai basylymdardy oqi alatyndardyŋ siregenın aŋǧaramyz.
Bügıngı oqyrmandarǧa qiyndyq tuǧyzatyn «umumi türık» tılınde jazylǧan M.Şoqaidyŋ maqalalary 12 tomdyq şyǧarmalar jinaǧyna tolyqtai endı dep aita almaimyz. M. Şoqaidyŋ 12 tomdyq şyǧarmalar jinaǧyna engen «orta türık tılınde» jazylǧan maqalalarynyŋ jalpy sany – 320. Olar negızınen maqalalar men M.Şoqai jazǧan nemese M. Şoqaiǧa jazylǧan hattar. Är jyldary jazylǧan osy maqalalar ärtürlı taqyryptardy qamtidy. Taqyryptardyŋ negızgı bölıgı şyǧys elderınıŋ jai-küiıne, tılıne, ädebietıne jäne tarihy men taǧdyryna arnalady.
M.Şoqaidyŋ özı ömır sürgen zamanda ülken aimaqtyŋ (Şyǧys Türkıstannan Türkiiaǧa deiıngı aimaq) tılı bolǧan orta türık tılınde maqalalar jazuy sol kezdegı batys pen şyǧystyŋ arasyn ūştastyra bılgendıgın körsetedı. M. Şoqai ömır sürgen kezdegı orta türık tılınıŋ leksikasy negızınen arab jäne parsy kırme sözderınen tūrǧandyǧy barşaǧa mälım. M. Şoqai sol kezdegı «orta türık tılın» şyǧys halyqtarynyŋ tılı retınde paidalanu arqyly İran, Auǧanstan, Ündıstan, Mysyr jäne Şyǧys Türkıstandaǧy köptegen zamandastarymen bailanys ornatyp, hat-habar almasyp, oi bölısıp otyrǧan. Būl jerde aita keter jai, sol kezdegı orta türık tılın bılgen adam arab pen parsyny igeruı oŋai bolǧandyǧy. Äsırese «umumi türık tılın» bılgen adam parsy tılın jeŋıl üirenetın bolǧan. Soǧan qarap Mūstafa parsy tılın bılgen dep sanaimyz. Al, arab tılıne keletın bolsaq būl turaly jūbaiy Mariia Şoqaidyŋ estelıgıne jügınemız. Mariia Şoqai özınıŋ estelıkterınde Mūstafa Şoqaidyŋ auylynda türık mūǧalımı bolǧan jäne ol Qūrandy jatqa bılgen. Auyl balalarynyŋ ışınen erekşe zerektılıgımen Mūstafa erekşelengen. Qūrandy eŋ üzdık oqityn bala bolǧan. Būny ata-anasy ülken maqtanyş sanaitynyn jazǧan. Alaida Mariia Şoqai Mūstafanyŋ arab tılın bılmeitındıgıne ökınetındıgın aitady.
M.Şoqaidyŋ 12 tomdyq şyǧarmalary jinaǧyna engen maqalalardy saraptai kele, şyǧys elderıne arnalǧan maqalalaryn taqyrybyna qarai bırneşe topqa bölıp qarastyruǧa bolady: Taiau jäne Orta Şyǧys elderı (Palestina, Türkiia, Mysyr, İran jäne Auǧanstan), Şyǧys Türkıstan, Oŋtüstık Aziia (Ündıstan), Qiyr Şyǧys elderı (Qytai, Japoniia jäne ekı eldıŋ tartysyna ainalǧan Manchjuriia).
AUǦANSTAN, İRAN JÄNE SONDA BARǦAN QAZAQTAR JAIY
M.Şoqaidyŋ Auǧanstan taqyrybyna orys, orta türık, fransuz jäne aǧylşyn tılderınde bırneşe maqala arnaǧan. Maqalalardyŋ mazmūnyna qarap, M.Şoqaidyŋ tömendegıdei mäselelerge toqtaǧandyǧyna kuä bolamyz. Bırınşıden, Auǧanstan öz yqpalyn jürgızuge talasqan ekı eldıŋ saiasi oiyn alaŋyna ainalǧan. Onyŋ bırı – Resei imperatorlyǧy, keiınnen Keŋes odaǧy bolsa, ekınşısı – Angliia. Ekınşıden, Mūstafa Auǧanstan men şekaralas jerlerge bolşevikterdıŋ talasy men basmaşylardyŋ közın qūrtu maqsatynda Auǧanstan jerıne etene kırudı közdegen bolşevikterdıŋ jymysqy saiasatyn synaidy. Üşınşıden, ol onsyz da saiasi ahualy öte auyr Auǧanstan elın panalauǧa mäjbür bolǧan türkıstandyqtardyŋ jaǧdaiy turaly da jazǧan.
Mūstafa Şoqai osy taqyryptar turaly maqalalaryn orys jäne fransuz tılderınde jazǧan. Būl maqalalarda Auǧanstannyŋ sol kezdegı ämırı Amanullah pen bolşevikterdıŋ dostyǧy jäne būǧan qatysty aǧylşyndardyŋ ıs-äreketı baiandalady. Nätijede, Auǧanstan ämırı Amanulla Keŋes odaǧy men Europaǧa saiahat jasap, öz elıne reforma jasauǧa tyrysqandyǧy söz bolady. M.Şoqai maqalalarynda Keŋes odaǧynyŋ ortaaziialyq basylymdarynyŋ bırde aǧylşyndardy, bırde auǧandardy aiyptaǧanyn synǧa alady. Ol Auǧanstan taqyrybyna arnaǧan maqalasynda auǧandyqtardyŋ da, aǧylşyndardyŋ da ortaaziialyq keŋes basylymdarymen jete tanys emestıgı bolşevikter üşın ūtymdy bolǧandyǧyn atap körsetedı.
Būl jerde basty nazar audaratyn mäsele bolşevikterdıŋ auǧan halqyn öz patşasyna jäne aǧylşyndarǧa qarsy qoiu arqyly auǧan töŋkerısın jasauǧa barynşa ūmtylǧandyǧy. M.Şoqai Auǧanstan taqyrybyna arnalǧan maqalalarynda auǧan halqynyŋ jaǧdaiyn baiandai otyryp, bükıl türkıstandyqtarǧa oi tastaudy közdegen. Auǧanstanǧa arnalǧan maqalalarynyŋ bırı aǧylşyn tılınde jazylǧan. Būl maqala «Eişatik reviu» jurnalynda (The Asiatic Review. May, 1930. Vol. XXVI. PP. 324-330) jaryq körgen. Maqalanyŋ basynda M.Şoqaidyŋ osy uaqytqa deiın atalmyş basylymda ekı maqalasy jaryq körgendıgın jäne Taiau Şyǧys mūsylman saiasi oilarynyŋ liderı ekendıgı men onyŋ Türkiia, Persiia jäne Auǧanstanda köptegen bailanysy bar ekendıgı men sol bailanysyn paidalana otyryp atalmyş aimaqtardaǧy mäseleler turaly mälımet alyp otyratyndyǧy atap körsetılgen.
M.Şoqaidyŋ Auǧanstanǧa qatysty kötergen ekınşı mäselesı – jer men şekara mäselesı. Sondai dauly jerdıŋ bırı – Orta-Toǧai dep atalatyn Amudariiadaǧy aral. Keŋes odaǧy özderı osy araldan ketken soŋ, aralǧa basmaşylar qaptap kettı dep baspasöz betterınde jazyp, eldı dürlıktırumen äure bolady. Sondaǧy maqsaty – Auǧanstandaǧy tanyştyqty tek Keŋes odaǧy ornata alady degen uäj. Al Mūstafa Şoqai Keŋes odaǧy auǧan jerınen şyqsa, elde tynyşsyzdyq ornaidy degen jalǧan tūjyrymdy synǧa alyp otyrǧan.
Auǧanstanǧa qatysty üşınşı mäsele taǧdyr tälkegımen osy elge qaşuǧa mäjbür bolǧan türkıstandyqtardyŋ taǧdyry. Aita keter jai Auǧanstan men İranǧa qaşuǧa mäjbür bolǧan türkıstandyqtardyŋ jaǧdaiy bırge aitylady. Meşhedten alǧan hattyŋ negızınde jazylǧan «İran jäne Auǧanstanǧa qaşqan türkıstandyqtardyŋ jaǧdaiy» jäne «Adamşylyq jäne aǧaiyndar atyna» dep atalatyn maqalalarda İran men Auǧanstan jerıne qaşqan türkıstandyqtardyŋ auyr jaǧdaiy baiandalady. Ekı maqala mazmūndas jäne bırın bırı tolyqtyrady. Bırınşı maqalada 300000 üilı türkıstandyqtardyŋ İran şekarasynan ötıp ışke qarai 30 farsah jerge baryp ornalasuyna jergılıktı ükımet şeşım şyǧarǧany söz bolady. Alaida, bolşevikter juyq arada Auǧanstan şekarasyna iaǧni Sarahsqa äskeri küş kırgızetını belgılı bolǧaly berı, türkıstandyq emigranttardyŋ mazasy ketedı. Endı, türkıstandyqtar Auǧanstannyŋ şalǧai aimaqtaryna köşuge, iaǧni İranǧa baryp ornalasqan jerlerınen köşıp ketuge mäjbür bolyp otyrǧandyǧy men būl oryn auystyryp köşe berudıŋ qaiǧy üstıne qaiǧy bolǧandyǧy baiandalady. Maqala zalym bolşevikterden qaşyp kelgen baiqūs türkıstandyqtardyŋ jan-aiqaiyn tyŋdaityn kım bar degene sarynmen aiaqtalady. Būl maqala 1932-jyly şıldenıŋ 30-jūldyzynda jazylǧan. Ekınşı maqala da tura osy mäsele söz bolady. İranǧa qaşqan türkıstandyq emigranttardyŋ jaǧdaiy adam şydap bolmas jaǧdaida ekendıgı jan-jaqty sipattalady. Maqalada elden syrtqa qaşuǧa mäjbür bolǧan türkıstandyqtar sany qanşa ekendıgı belgısız, tek qana İranǧa qaşqan türkıstandyqtar jaily mälımet bar ekendıgı söz bolady. Al, İranǧa ketuge mäjbür bolǧan türkıstandyqtardyŋ sany – 250000-300000 üi. Türkıstandyqtardyŋ İrandaǧy jaǧdailarynyŋ sondai auyr bolǧandyqtan bıraz türkıstandyqtar elge kerı qaityp ketkendıgı men olardyŋ «Jas Türkıstan» redaksiiasynan järdem sūrap hat jazǧany jazylǧan.
Sonymen qatar, būl maqalada 1919 jyly İrannyŋ Gurgan jäne Kaspii jaǧalauyndaǧy türkmender bırıgıp «Türkmen handyǧyn» qūru turaly jospar qūrǧandyǧy da söz bolady. M. Şoqai osy mäsele turaly: «Bükıl türkmenderdıŋ bır memleket bolyp qūryluy Türkıstan türkımenderın qyzyqtyrmady dep aitu qiyn. Alaida, būl jospardy ıske asyruǧa İrannan Gurgan aimaǧyn tartyp alǧysy keledı degen qauıp tuǧyzady dep, türkımenderdıŋ özderı būl jospardy qaitaryp tastady», - dep jazady. Söz soŋynda M.Şoqai İrandaǧy türkıstandyqtarǧa jergılıktı İran ükımetınen järdem beruın ötınedı.
Auǧanstan elımen qatar M.Şoqai İran (1936-jylǧa deiın Persiia) elı turaly da bırneşe maqala jazǧan. Onyŋ bırı joǧaryda atap körsetkenımızdei İranǧa qonys audaruǧa mäjbür bolǧan türkıstandyqtar taqyrybyna arnalǧan. M.Şoqai Türıkstan türkmenderınıŋ İranǧa qaşuy taqyrybyna arnalǧan nemıs tıldı “Memeler Dampftboot” gazetı 1931 jyldyŋ 30 şıldesı künı jariialaǧan «Türkıstan türkımenderınıŋ İranǧa qaşuy» atty maqalasyn audaryp «Jas Türkıstanda» jariialaidy. Maqalanyŋ avtory – Rosita Forbs (Rosita Forbes). Būl maqalada şiǧalardyŋ ortalyǧy, kılemder men türlı alaşalar satylatyn Meşhedke ışkı Reseiden türkmenderdıŋ qaşyp kelıp ornalasyp jatqandyǧy men olardyŋ arasynda ūlty türık emesterdıŋ de bar ekendıgı aitylady. Jaqyn arada 21 adamnan tūratyn bır top şekaradan qalai ötkenı belgısız, Meşhedke kelgen. Olardyŋ ışınde jas balalar men tört äiel kısı bar. Er adamdardyŋ ışınde temırjolşy, kölık jürgızuşısı, injener jäne t.b. mamandyq ielerı bar, ūlty orys. Būl adamdardyŋ Meşhedke keluıne sebep bolǧan jai azyq-auqattyŋ joqtyǧy men Keŋes odaǧymen bırge kelgen auyr tūrmys. Nemıs tılınde jariialanǧan maqalany türık tılıne audaryp basqan M.Şoqai İranǧa köşken adamdar turaly, olardyŋ ūlty, köşu sebepterı turaly mälımetterdı jıtı qadaǧalap otyrǧanyna kuä bolamyz. Eskere ketetın jait – Qazaqstannyŋ Maŋǧystauynan şyqqan qazaqtardyŋ da İranǧa köş toqtatatyn kezı osy, 1929-1930 jyldar. Olardyŋ ūrpaqtary bügınde qazaqtardyŋ İrandaǧy diasporasyn qūrap otyr.
İran taqyrybyna jazylǧan maqalalardyŋ bırazy sol kezdegı İrannyŋ aǧylşyndar men orystardyŋ arasynda qalǧan tüsınıksız jaǧdaiyna arnalady. İrandaǧy Qajarlar äuletınıŋ soŋǧy şahy Ahmad şahtyŋ bilıkten ketuıne az qalyp, onyŋ ornyna Pehlevi äuletınıŋ keletın tūsy M.Şoqaidyŋ nazarynan tys qalmaidy. Bolşevikterdıŋ aralasuymen patşa ükımetıne qarsy toptyŋ basşysy Myrza Kuchek-handy (1881-1921) özderıne qaratu üşın jasaǧan äreketterı talqylanady. Alaida M.Şoqaidyŋ özge de maqalalarynan bolşevikter qanşalyqty tyryssa da, irandyqtar öz degenınen qaitpaǧanyn oqimyz. Qajarlar äuletın bilıkten ketırıp onyŋ ornyna kelgen Pehlevi äuletınıŋ bırınşı bileuşısı Riza-şah jetı türlı baǧytta temırjol salu jobasyn qolǧa alady. Riza-şahtyŋ temırjol jobasy onyŋ Keŋes ükımetıne büiregı būratyndyǧyn baiqatpaidy, kerısınşe eldıŋ tört şetıne (şyǧys, batys, oŋtüstık jäne soltüstık) bırdei temırjol salu İrannyŋ ūstanatyn saiasatynyŋ basqa ekendıgın baiqatatynyn jazady. Sonymen qatar, «Horasanskoe volokno» maqalasynda Mūstafa Keŋes ükımetınıŋ Horasan maqtasyn üş ese qymbat baǧaǧa satyp alu arqyly Persiiaǧa yqpalyn jürgızıp jäne osy yqpalyn saqtap qaludy közdegenın jazady. Mūstafa mūndaida Keŋes odaǧyna İrannan Horasan maqtasyns atyp aludyŋ ornyna Ortalyq Aziia elderın sulandyruǧa qarajat jūmsaǧany äldeqaida ūtymdy ekenın aityp,sol kezdegı Horosan maqta komitetınıŋ bas ökılı Zverevtıŋ 1926 jylǧy 24 nauryzda «Pravda Vostoka» gazetıne bergen sūhbatyna sılteme jasaidy.
ÜNDISTANDAǦY TÜRKISTANDYQTAR
M.Şoqai Ündıstan taqyrybyna da bırneşe maqala arnaǧan. Sonyŋ bırı – orys tılınde jazylǧan «V İndii» maqalasy. Būl maqalada Ündıstannyŋ öz täuelsızdıgı jolyndaǧy küresı men Ündıstan ūlttyq kongresın qūru jolyndaǧy äreketterı baiandalady. Ündıstanda tūratyn 350 million adamnyŋ 200 tılde söileitını men eşbır kastaǧa jatpaityn 50-60 myŋdai adamnyŋ auyr taǧdyryn M.Şoqai aşyna jazady. Ündıstan halqynyŋ bırıgıp täuelsızdık üşın küresuıne tıptı ündı ziialylarynyŋ özı qarsy ekendıgın ülken taŋ qalyspen jazǧan. Atap aitqanda Rabindranat Tagor syndy tanymal ūlt ziialylary bastaǧan toptyŋ özı Ündıstannyŋ Britaniia dominiony bolǧany dūrys dep esepteitını būl eldıŋ täuelsızdık alu armanyn alystatyp jıberetındıgı aitylady. Al, Aǧa-han bastaǧan toptyŋ Ündıstan mūsylmandarynyŋ jeke dominion boluyn qalaidy. Bolşevikter bolsa, Neru men Gandidı äldeqaşan el täuelsızdıgınıŋ jauy etıp jariialap tastaǧan. Osyndai qiyn jaǧdaida qalǧan Ündıstannyŋ eŋ qauıptı jauy Mäskeu ekendıgın Qytai mysalynda taldap bergen M.Şoqai būl jaǧdaidyŋ türkıstandyqtar üşın sabaq boluyn közdegen. M. Şoqaidyŋ Ündıstandaǧy el täuelsızdıgı üşın kürestı jıtı baqylauda ūstau arqyly türkıstandyqtarǧa özge eldermen salystyrǧanda tek qana bırıgu arqyly erkın, azat el boluǧa mümkındıkterı bar ekendıgın jetkızudı közdeidı. Ündıstan jūrtymen salstyrǧanda bır dın, bır tılde söileitın türkıstandyqtardyŋ jaǧdaiy müldem bölek ekendıgıne oqyrman nazaryn audarady.
M.Şoqaidyŋ Ündıstan taqyrybyna arnalǧan maqalalarynyŋ arasyndaǧy orys tılınde jazylǧan bır maqalasy Ündıstandaǧy türkıstandyqtardyŋ ömırıne arnalady. Deliden jetken hattyŋ negızınde jazylǧan būl maqalada 1934 jyly mamyr aiynda Deli qalasynda «Emigranttar üiı» aşylǧany jazylǧan. Türkıstanda emigranttar ūiymynyŋ belsendılerı Abdolla Qaium men Mahmud Hasan Ündıstanǧa tarydai şaşylǧan türkıstandyqtarmen kezdesıp, olarǧa naqty järdem jasaumen ainalysqany baiandala kele olarǧa tegın tamaq beru, bılım beru, jūmys tauyp beru mäselesımen ainalysyp jatqandyǧy atap körsetıledı. Qarap tūrǧanymyzdai M.Şoqai onsyz jaǧdaiy auyr elde ömır sürıp jatqan türkıstandyqtarǧa öz arasynan şyqqan belsendılerdıŋ järdemdesuıne bır jaǧy quanatyndyǧyn, ekınşıden osy ıs özgelerge ülgı bolu kerektıgın atap körsetken.
JAPONİIаDAǦY TÜRKISTANDYQTAR
Taiau jäne Orta Şyǧys elderınen basqa türkıstandyqtar alystaǧy Japon araldaryna deiın jetkenı belgılı. Sonyŋ bır körınısın M. Şoqaidyŋ Japoniia taqyrybyna arnalǧan maqalalarynan köremız. M. Şoqai Japoniia men Qytai jäne osy eldıŋ Manchjuriia üşın tartysy turaly köptegen maqalalar jazǧan.
Alaida bızge qyzyqtysy osy Japoniia elındegı «Japoniiada tūratyn mūsylmandar men Tokiodaǧy islam mahallesı» dep atalatyn maqalalary. Maqalalaryndaǧy mälımetterge süiensek, sol kezderı Japoniiada 500 juyq mūsylmandar tūrǧan. Būlardyŋ bärı de Reseide oryn alǧan oqiǧalardan soŋ Manchjuriiaǧa köşken jäne sol jerden Japoniiaǧa köşıp barǧan türıkter. Japoniiaǧa köşken türık mūsylmandary bırneşe qalaǧa bölınıp ketken. Olar Tokio, Kioto jäne Nagoia. Japoniiada tūratyn mūsylman türıkter 1927 jyly Japoniia ükımetınıŋ arnaiy rūhsatymen Tokioda «İslam mektebın» aşady. 1928 jyly Japoniiada tūratyn barlyq mūsylmandardyŋ qūryltaiy bolady. Qūryltai nätijesınde Tokioda «Japoniiadaǧy mūsylmandar bırlıgı» qūrylady. Būl bırlıktıŋ basşysy bolyp Tokio imamy Äbd äl-Haii Qūrbanäli sailanady. Basşynyŋ bırınşı, ekınşı orynbasarlary men bas hatşy, bas hatşynyŋ bırınşı jäne ekınşı orynbasarlary taǧaiyndalady. Sonymen qatar, Tokioda «İslam baspasy» bar. Būl baspadan şyǧatyn islam ädebetı men mektep oqulyqtary arab ärıptemın, bıraq türık tılınde jaryq köretın bolǧan. Arab ärıpterın 1929 jyly Türkiiadan aldyrtqan. Sondai-aq islam mahallesınıŋ ötınışıne orai qalanyŋ körnektı jerınen mūsylman qabırstany üşın arnaiy oryn bölıngendıgı baiandalady.
M. Şoqaidyŋ mälımetterıne süiensek türkıstandyqtar köşıp barǧan şyǧys elderınıŋ ışındegı eŋ jaǧdaiy auyrlary – İran men Auǧanstanda tūratyndar. Sonymen qatar, şyǧys elderıne qatysty M. Şoqai jazǧan maqalalar bügıngı qazaq diasporasynyŋ tarihyn zertteuge, jaŋaşa saralauǧa järdemdeserı anyq. Onyŋ şyǧystanuşy retındegı qyry men şyǧystanu ǧylymyna sıŋırgen orasan eŋbegı älı künge tereŋ zerttep, zerdeleudı kütıp jatyr.
Ǧaliia Qambarbekova
şyǧystanuşy
Ūqsas jaŋalyqtar
