Alaşorda qozǧalysyna tıkelei qatysqan äielder turaly mälımetter az saqtalǧanymen, olardyŋ ūlt-azattyq qozǧalystaǧy rölı aitarlyqtai maŋyzdy boldy.
Alaş qairatkerlerınıŋ ideialaryn qoldaǧan, aǧartuşylyqpen ainalysqan, saiasi-qoǧamdyq ısterge aralasqan qazaq äielderı az bolǧan joq. Olar özderınıŋ erık-jıgerı men bılımı arqyly qazaq qoǧamyndaǧy äielderdıŋ ornyn aiqyndap, bolaşaq ūrpaqqa ülgı bola bıldı.
AQQAǦAZ DOSJANOVA – ALAŞ QOZǦALYSYNYŊ BELSENDISI
Tarihşy Mämbet Qoigeldınıŋ zertteulerı boiynşa, Aqqaǧaz Dosjanova – Alaşorda ükımetın qūruǧa atsalysqan, qoǧamdyq ömırde belsendı qyzmet etken qazaq äielderınıŋ bırı.
- Aqqaǧaz Dosjanqyzy – alaştyqtarmen pıkırles bolǧan, Alaşorda ükımetın qūruǧa atsalysqan dep aituǧa bolady. Ol qoǧamdyq ömırde öte belsendı otbasynan şyqqan. Öte sauatty, sūlu boldy. Ol Mäskeudegı medisinalyq institutty bıtırgen. Keŋes zamanynda qazaq qyzdarynyŋ arasynda medisinalyq oqu ornyn bıtırgenderdıŋ bırı, qatelespesem, Gülsım Asfendiiarova boldy, - deidı tarihşy.
Aituynşa, oqu bıtırıp kelgenderdıŋ qūrmetıne Sūltanbek Qojanov toi jasaǧan körınedı.
- Aqqaǧaz Dosjanova institutty bıtırıp Taşkentke kelgen. Sonyŋ qūrmetıne aǧamyz Sūltanbek Qojanov öz üiınde banket bergen. Sol banketke Taşkentte jürgen qazaq azamattarynyŋ bärı kelgen. Būl turaly tarihta estelıkter qalǧan. Sūltanbek Qojanovtyŋ banketınde söilegender köp boldy. Sol kezde Tūrar Rysqūlov Aqqaǧaz Dosjanovany oqu bıtıruımen qūttyqtaǧan. «Jolyŋ bolsyn! Qazaqtar bız bır bolaiyq. Tüpkı maqsat - qazaqtyŋ jaǧdaiyn tüzetu» degen. Aqqaǧaz Dosjanova Taşkentte ǧalymǧa tūrmysqa şyqqan. Öte jaqsy, mazmūndy ömır sürgen kısı. Aqqaǧaz Dosjanova 1917 jyly Alaşordany ūiymdastyru ısınde komissiiada bolǧan, - dedı tarihşy Mämbet Qoigeldı.
Tarihşynyŋ aituynşa, sol banketke Tūrar Rysqūlov, Äşım Omarov, Sanjar Asfendiiarov, Bıläl Süleev, Segızbai Aizunov, Näzır Töreqūlov, Mūhammedjan Tynyşbaev, Mūhtar Äuezov, Maǧjan Jūmabaev, Halel Dosmūhamedov sekıldı sol kezdegı qazaqtyŋ aiauly azamattarynyŋ barlyǧy tügel qatysqan. Toidan keiın ziialy qauym suretke tüsedı. Sol suret qazır tarihi qūjat bolyp saqtalyp tūr.
NÄZİPA QŪLJANOVA – QAZAQ ÄIELDERINIŊ AǦARTUŞYSY
Näzipa Qūljanova – qazaqtyŋ alǧaşqy äiel aǧartuşylarynyŋ bırı, pedagog, jurnalist ärı audarmaşy. Ol Alaşorda ükımetınıŋ ideialaryn qoldap, äiel teŋdıgı, bılım alu, ūlttyq sanany oiatu baǧytynda belsendı qyzmet ettı. 1917 jyly Orynborda ötken Jalpy qazaq sezıne qatysyp, Alaş qairatkerlerımen bırge jūmys ıstegen. Qazaq qyzdaryn oqytu mäselesın köterıp, bırneşe oqu qūraldaryn jazyp qaldyrǧan.
- Näzipa Qūljanova – Semeiden şyqqan aǧartuşy. Jūbaiy Nūrǧali Qūljanov erterekte qaitys boldy. Ol da ǧartuşylyq salasynda eŋbek etken. Semeide Abaidyŋ qaitys bolǧanyna 10 jyl toluyna orai 1914 jyly, şamamen, sonda qazaq ziialylary ädebiet keşın ötkızgen. Ädebiet keşıne Baitūrsynūly da, basqa ziialylar da qatysady. Sol keştı ūiymdastyrǧan osy Qūljanovtar bolǧan. Näzipa Qūljanovanyŋ joldasy Alaş ideiasyna qarsy bolǧan. Alaida Näzipa Qūljanova Alaşty qoldaǧan, - dedı alaştanuşy Mämbet Qoigeldı.
ALAŞ ZİIаLYLARYNYŊ ADAL SERIKTERI
Tarihşy Alaş qozǧalysyna üles qosqan äielder qatarynda ziialylardyŋ jūbailaryn da ūmytpau kerektıgın aitty.
Ǧainijamal Dulatova – Mırjaqyp Dulatovtyŋ adal jary, onyŋ küreskerlık jolynda senımdı serıgı boldy. Ol Ahmet Baitūrsynūlynyŋ jary Bädrisafa Mūhamedsadyqyzymen bırge «Qazaq» gazetınıŋ şyǧuyna qoldau körsettı.
- Ǧainijamal – Mırjaqyp Dulatovtyŋ üiındegı apamyz. Ondai kısılerdıŋ jary bolu oŋai emes qoi. Orynborda Dulatov pen Baitūrsynov «Qazaq gazetın» şyǧaryp tūrdy. Sol gazet 1913 jyldan 1918 jylǧa deiın şyqty. Sol gazettıŋ şyǧuyna Ǧainijamal apamyz ben Bädrisafa apalarymyzdyŋ ülesı köp. Ol ekeuı gazet şyǧaru ısınde kömekşı bolǧan. Sol zamanda Baitūrsynov pen Dulatovqa serık bolu degen – öte ülken ıs, - dedı tarihşy.
MÄRİIа ŞOQAI – MŪSTAFA ŞOQAIDYŊ ÖMIRLIK SERIGI
Märiia Şoqai – Mūstafa Şoqaidyŋ taǧdyrlas jary, onyŋ eŋbekterınıŋ bügıngı künge jetuıne zor üles qosqan qairatker. Ol Taşkentte Mūstafa Şoqaimen nekelesıp, keiın ekeuı bırge Europaǧa emigrasiiaǧa ketken.
- Märiia Şoqai Mūstafa Şoqaidyŋ mūrasyn bızge jetkızgen. Ol kısı ekeuı Taşkenttegı meşıtte nekesın qiǧan. Ahmet Baitūrsynūly men Bädrisafa (Aleksandra bolǧan) ekeuı de nekesın meşıtte qiǧan. Artynşa Märiia Mūstafa Şoqaimen bırge Europaǧa bırge attandy. 1941 jyldyŋ jeltoqsanyna deiın Mariia apamyz Mūstafa Şoqaiǧa serık bolǧan. Jäi ǧana serık emes edı, - deidı Mämbet Qoigeldı.
Aituynşa, Parijge barǧanda qaltasynda aqşasy joq Şoqailardyŋ kün köruı qiyn bolǧan. Sonda Mariia Şoqai «orys borşyn daiarlaimyn» dep habarlandyru jazyp, jaldanyp tamaq ıstegen.
- Bır orys general sony körıp, kelgen ekenSolai jaldanyp, kün körgen. Ol kısı änşı, ärtıs bolǧan. Än salyp, aqşa tauyp, Mūstafa Şoqaiǧa ömır boiy serık boldy. Al endı ekeuınıŋ bır-bırıne jazǧan hattaryn körseŋız... Mūstafa aǧamyz Berlinde auyryp jatyp, Parijdegı Mariia Şoqaiǧa hat jazady. Sol kezdegı hatta «Mıriia, şynymdy senen basqa kımge aitamyn? Auyryp jatyrmyn, Otanymdy saǧyndym. Anamdy saǧyndym, anamnyŋ basyna topyraq sala almadym» dep jazǧan eken, - deidı tarihşy.
Mūstafa Şoqai ömırden ötkende jary Märiia Berlinge ızdep barǧan.
- Sol kezde ziialynyŋ Qūran kıtaby men taqiiasyn ala barǧan eken. Basyna taqiiany kigızıp, Qūranyn qoiǧan. Qūlpytas ta qoidy. Märiia Şoqaidyŋ özı Parijdıŋ qasyndaǧy bır qalada jerlengen. Men «Mariia Şoqai men Mūstafa Şoqaidy Türkıstanǧa jerleiık» dep bilıkke hat jazdym. Mariia apamyz Parijdıŋ janyndaǧy Şell qalasyndaǧy ziratta jatyr. Ol jaqta jatqany üşın artynda qalǧan tuystary aqşa töleidı eken. Aqşa tölemese betın tegıstep tastaidy eken. Bıraq menıŋ bastamamdy komissiia qoldamai qoidy. Aldaǧy uaqytta ol turaly da jazatyn bolamyn, - deidı tarihşy.
Alaş qairatkerlerı äielderdıŋ bılım aluyna, qoǧamdyq-saiasi ömırge aralasuyna ülken män berdı. 1917 jylǧy Alaş partiiasynyŋ baǧdarlamasynda äielderdıŋ erlermen teŋ qūqyǧy moiyndalyp, bılım aluyna, qyzmet etuıne mümkındık berıluı kerektıgı aityldy. Alaş ruhty qazaq äielderı özderınıŋ qajyrly eŋbegı men qairatkerlıgı arqyly qazaq qoǧamyndaǧy äielderdıŋ ornyn aiqyndap, ūlt-azattyq qozǧalysty qoldauǧa öz ülesterın qosty. Olardyŋ eren eŋbegı men ülgısı bügıngı ūrpaq üşın qymbat mūra bolyp qala bermek.
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
