Bul adamnyń atyn alǵash ret bala kezimde estidim. 1965 jyly kúzde konservatorııanyń folklorlyq ekspedıııasy bizdiń aýylǵa kelgen edi. Janyna birneshe stýdent qyzdy ertken muǵalimniń aty-jóni Serikbaeva Asqan eken. Meniń naǵashy atam áıgili kúıshi Júnisbaı Stambaevtan bir keshte on bir kúı jazyp aldy. Dastarhan basyndaǵy uzaq otyrys kezinde Asqan apaı, – Osydan birneshe jyl buryn Sozaqtaǵy Súgir kúıshi qaıtys boldy. Sizdiń oń qolyńyz, qara shertisińiz sol Súkeńniń shertisin elestetedi eken, – degen edi. Biraq meniń atam ondaı kúıshini bilmeıtin bolyp shyqty.
– Shalqazaq, Sary Nııaz tóre, Baıjigit pen Qyzyl Moıyn Qýandyq, Táttimbet, keshegi Ábdi, Itaıaq, Bekjan men Músipárhan, men bilmeıtin kúıshi joq edi, biraq Súgir degen dombyrashyny estimeppin, – dedi, estimegenine, bilmegenine keshirim suraǵandaı.
– Túsinikti ǵoı, jer shalǵaı, Semeı qaıda, Sozaq qaıda, – degen Asqan apaı.
– Mynaý magnıtofon dedińder men, osynyń ishinde joq pa, Súgirdiń shertkeni? Jazbadyńdar ma?
Atam magnıtofondy meńzegen.
Asqan apaı jymıyp kúldi.
– Joq, ol kisini akademııa da, radıo da, eshbir jer jazyp alyp qala almaǵan.
…Arada pálenbaı jyl ótti. Aqyrynda Súgirdiń kúıin de estidik. 1971 jyly kóktemniń bir kúninde radıodan Tólegen Mombekovtyń konerti berildi. Osy konertte Súgirdiń «Telqońyr» jáne «Qarataý shertpesi» dep atalatyn eki kúıi tartyldy.
Atalǵan shyǵarmalardyń etken áserin aıtyp jetkizý qıyn. Radıonyń ishine kirip kete jazdap tyńdaǵan atam artynsha uzaq únsiz qaldy. Kózin dombyramen ashqan, búkil Qarqaraly, Aıagóz, Shyńǵystaý aralyǵyn dúrkiretip kúımen terbegen ónerpaz naǵashym, basqa ólkeniń ózegi bir kúıin alǵash tyńdaǵannan jete tanyǵany kórinip tur edi.
– Oıpyraı, dese degendeı eken, – dedi sodan soń basyn shaıqap, – Dese degendeı eken.
– Myna Súgir ne deıdi, a? – degen sodan soń, osy kúılerdi ózi shertkendeı jan-jaǵyna maqtana qarap.
Arada taǵy biraz ýaqyt ótkende endi bir dombyrashynyń ónerine kýá boldyq. General Asqarov, Súgirdiń «Nazqońyr» jáne «Aqqý» kúılerin shertken. Bul joly da radıonyń janynda uzaq únsiz otyryp qalǵan atam aqyrynda, – Aıtqysh adam eken, bul Súgir degen. Kemeńger eken, – dedi kúrsinip.
Keıinnen uzaq oılanyp ózi endi ǵana estigen jańa órnek jaıynda taǵy bir pikir aıtty.
– «Aqqý» ertegi sııaqty eken, al «Nazqońyr» tylsym týraly. Tylsymnyń tilin bilgen adam sııaqty ǵoı, – degen.
Keıin naǵashy atam qaıtys boldy. Men buıyrǵan ónerdi alyp, ómirden óz jolymdy taptym. Almatyǵa kelip alǵash tanysqan adamym Jarqyn Shákárimov edi. Teledıdarǵa, radıoǵa aparyp kóp adammen jolyqtyrǵan, alǵashqy kúıtabaǵymdy shyǵarǵan osy kisi edi. Sol tanystyrǵan adamynyń biri, belgili folklor jınaýshy, ǵalym Talıǵa Bekhojına bolatyn. Súgir syndy uly kúıshiniń shyn tulǵasyn men osy kúnnen bastap tanydym. Odan keıin Tólegen Mombekov, General Asqarov, Asqar Súleımenov, Tólegen Toqbergenov, biri Súgirdi kózben kórgen, biri estigen qanshama adammen dámdes boldyq. Sodan beri tabany kúrekteı qyryq jyl ótipti. Osy ýaqyttyń ishinde Súgirdiń ónerin dáriptep nasıhattaǵan qanshama kúıshini tyńdadyq, qanshama áńgimege qanyqtyq. Álbette, halyq óziniń ardaqty perzentin asqaqtatyp jiberetini de bar, keıbir áńgime derekke emes – kóńildiń lebine qurylatyny belgili.
Men bul shaǵyn lebizimde baspa betin kórgen Súgir ómiriniń shejiresin qaıtalamaı-aq qoıǵandy jón kórdim. (Kúıshi ómiri men ónerine qatysty eń kóp maǵlumat ǵalym A.Seıdimbektiń «Qazaqtyń kúı óneri» monografııasynda jınaqtaýly ekenin oqyrmannyń esine salamyz).
Zertteýlerge kirmeı qalǵan birdi-ekili sırek derek pen kúı óneri týrasyn daǵy óz paıymyma súıendim.
Eń áýeli Súgirdiń ata-tegi jáne tama rýynyń Shý men Sarysý, Arqaǵa qalaı kelgendigi haqynda birer aýyz sóz. Búginde Kishi júzdiń ishindegi Jetirý birlestigi, zamanynda Orta júzdiń quramynda bolǵany, Arqany jaılap qystaǵany jaıynda, ǵylymı ádebıette emis-emis derek bar. Sodan soń, shamasy Táýke han zamanynda Jetirý Kishi júzben biriktirilgen. Al endi osy Jetirýdyń ishindegi keıbir atalyqtardyń burynǵy josyq pen qonysyn tabýy qalmaqpen eki aradaǵy soǵyspen tyǵyz baılanysty. Eski shejire áńgimede qazaq jeńiske jetip, qalmaq kúıregennen keıin, jer bólisý bastalady. Abylaı han eldiń suraǵanyn beredi. Sonda Jaǵalbaıly men Tamanyń batyrlary Shý men Sarysýdyń boıyndaǵy qopa qysqy qystaýǵa jaqsy, Arqa jazǵy jaılaýǵa jaqsy ekenin kórip, sol júrgen jerlerinde shıdiń basyn býyp, belgi salyp ketip otyrypty. Hannan osy jerdi suraıdy. Osylaısha Jaǵalbaıly men Tamanyń kóp bóligi Arqada qalypty, Sozaq, Qarataý, Shý men Sarysýdy qonys etipti.
Súgir, kúı shejiresin biletin adamdardyń aıtysyna qaraǵanda, jastyq dáýreniniń biraz bóligin áıgili qobyzshy Yqylastyń janynda ótkizgen sııaqty.
Baltaly – Baǵanaly men Tamanyń arasynda jylqy alysqan daý-shardyń birinde Yqylas joǵalǵan úıirdiń izin qýyp Erden bıdiń aldyna barypty. Osy saparynda onyń janynda bozbala Súgir bolǵan eken. Joqshylar Naıman aýylynda úlken qaıǵynyń ústinen shyǵady. Erden bıdiń kámeletke kelip qalǵan uly qaıtys bolǵan eken. Jas basyna qaramaı kúı qadirin jete tanyǵan Súgir osy jerde qazaq turmysynda, qazaq tarıhynda ilýde bir ret qana kezdesetin josyqqa kýá bolady. Balasy ólgen ámirshini kúıshiniń qalaı jubatqanyn kóredi. Bul salt Syr boıynyń jyrshylyq ónerinde kórinis tapqan. Syr súleılerinde qaraly adamdy jyrmen jubatý dástúri bar. Bul arnaıy janr «Kóńil hosh» dep atalady. Al Arqa, Sarysý, Shý boıynda kúımen estirtý, kúımen jubatý sol qalpynda qalǵan eken.
Árıne, Erden – Shyńǵys han emes, Yqylas – Ket Buǵa emes. Alaıda qaıǵy men qasirettiń úlken-kishisi bolmaıdy. Erden aýylynyń qazasy Joshynyń óliminen kem emes edi. Qobyzben tartylatyn uly kúı «Erden» dúnıege osylaı kelgen eken. Kózkórgenderdiń aıtysy boıynsha el ishindegi barymta osydan keıin sap tyıylypty. Quryǵyn súıretken urynyń ózi sózge toqtaǵan, kúıge toqtaǵan ne degen zaman edi, depti keıin Súgir bir dastarhan basynda.
Yqylas pen bozbala Súgirdiń osy saparynan endi birneshe tarmaq jańa hıkaıat óristeıdi. Bir áńgime, Súgir osy barǵanynda áıgili dombyrashy qyz Máprýzamen (bir nusqada Maqpýza) tanysyp edi dep baıan etedi. Endi bir áńgime, Súgir janyna sal-serilerdi ertip Máprýzamen arnaıy tanysýǵa barǵan edi dep kýálandyrady. Sońǵysy, bozbalalar abysyndardyń (analyq aýyl, áýlet) eline baryp, túrli saıys pen synnan ótip ózine áıel alyp qaıtatynyn baıan etetin Umaı Ana zamanynan kele jatqan salt-sanalyq áńgime.
Alǵashqysy ólim men ómir, qazanyń ústindegi mahabbat jaıyndaǵy, «Ólgen – óldi, tiri kisi tirshiligin isteıdi» degen uly qaǵıdany áıgileıtin kóne áńgime.
Ekeýi de keıingi qazaq mádenıetine, ásirese jańa zamandaǵy qazaq prozasyna zor yqpal etken qasıetti hıkaıat. Osynyń qaısysy durys, qaısysy ómir shyndyǵyna jaqyn?
Osyǵan oraı mynadaı bir sheginis jasaǵymyz keledi. 1976 jyldyń kúzinde umytpasam qazaq radıosynyń uıymdastyrýymen Almatyda qazaqtyń dástúrli saz óneriniń ókilderi qatysqan bir jıyn boldy. Ondaǵan ánshi-jyrshy, kúıshiler ózderiniń muralaryn radıoǵa jazyp qaldyrdy. Artynan M.Áýezovtiń mýzeı úıinde Rahmanqul aǵamyzdyń (Berdibaev) epteýimen atalǵan ónerpazdar úlken konert (qazirgishe, gala-konert) berdi. Osy konert kezinde Tólegen Mombekov pen General Asqarovtan keıin sahnaǵa shyqqan Sozaqtyń qarapaıymdaý bir dombyrashy aqsaqaly, osy kúni Janǵalı Júzbaev «Qarataý shertpesiniń ekinshi tarmaǵy» dep shertip júrgen kúıdi alǵash pash etti. Tókeńdeı keýdeli bolmasa da tartqan kúıi táp-táýir. Qarııa kúıdiń tarıhyn aıta kelip, Súkeń «Qaıran Máprýzamen qaıǵyda jolyǵyp, qasirette aırylysyp edim» dep aıtýshy edi degen. Demek, Súgir Máprýzamen Naıman aýylynyń qazasynda tanysqan. Konertten keıin Talıǵa apamyz (Bekhojına) birneshe kún boıy M.Áýezov mýzeı-úıiniń ekinshi qabatynda kúıshilerdi magnıtofonǵa jazdy. Sonda atalǵan qarııa, Ápıke Ábenovanyń ótinishi boıynsha taǵy kóp eski áńgimelerdi shertti. Bir sózinde «Máprýza Súgirge aıtypty, baýyrym ólip jatqanda dombyra kúılep jyrǵaı almaımyn. Jyly ótsin, sodan keıin sóz baılasaıyq depti. Súgir osy sózge toqtapty. Keıinnen Máprýzanyń aýylyna shynynda da jigit-jeleńdi ertip barypty» dedi.
Súgirdiń eń asqaq eki kúıi, osy kúni «Qarataý shertpesiniń ekinshi tarmaǵy» dep tartylyp júrgen kúı men áıgili «Nazqońyr» osylaı shyqqan eken. Qazirgi mýzykatanýda shartty túrde «Qarataý – Sozaq kúı mektebi» dep atalatyn josyq áli zerttelgen joq. Belgili ǵalym, qoǵam qaıratkeri Myrzataı Joldasbekovtyń aıtqany bar, «Qarataýdyń shertpesi saı-súıegińdi syrqyratady, tula boıyńdy túgel aralap, jan dúnıeńdi terbeıdi. Menińshe ustazdar balalarǵa notany úlestirýmen shektelmeý kerek, olar kúıdiń tarıhyn, tabıǵatyn tereń bilý kerek. Sebebi, kúı bolsyn, basqa óner bolsyn, bári de – topyraqtan. Qarataý shertpeleri jaı ǵana repertýar bolýǵa, júrdim-bardym oryndaýǵa kónbeıdi. Onyń sabasy, arnasy, tabıǵaty basqa, jaratylysy bólek, eshbir jerdiń kúıine uqsata almaısyń» dep.
Mine, mýzyka zertteýshilerin ǵajap qaldyratyn Qarataý kúı óneriniń osy «basqa tabıǵaty». Árıne, óner aspannan túse salmaıdy. Qandaı da bolmasyn óner túri naqty arnalardan qalyptasady, naqty tarıh aıasynda óristeıdi. Qarataý – Sozaq kúı óneriniń úsh arnasyn osy qazirdiń ózinde atap kórsetýge bolady. Olar: birinshisi – 16-17 ǵasyr aralyǵynda boıyna sińirgen Batys Qazaqstan aspaptyq mýzykasynyń dástúrleri. Ekinshisi – baıyrǵy qobyz kúıiniń mashyqtary. Úshinshisi – osy kúni shartty túrde «shertpe» dep atalatyn kúı ónerinen aýysqan mashyqtar. Osy úsh stıl shamamen bir jarym ǵasyr barysynda tamasha sıntezden ótip Qarataý – Sozaq kúı ónerin qalyptastyrǵan. Bapysh pen Súgirdiń, tipti kúni keshe ǵana kóz jumǵan Tólegen men Boranquldyń kúılerinde Dáýletkereı men Qazanǵap kúıleriniń elesi júrýi, qobyzǵa ǵana tán terııalardyń ushyrasyp otyrýy osydan.
Aqseleý Seıdimbek «Qazaqtyń kúı óneri» monografııasynyń Súgirge qatysty taraýynda, onyń Baýbekpen kezdeskenin aıtady. Bul óte úlken derek. Táttimbettiń eki-aq shákirti bolǵan. Biri – óziniń týǵan inisi Jaqsymbet, ekinshisi – Baýbek. Táttimbettiń tól shákirtimen kezdesýi Súgirdiń ónernamasyndaǵy birqatar jumbaq jáıtterdi túsindiredi. Sonyń biri – Súgirdiń Táttimbet kúılerin óte jaqsy bilgendigi.
Muhtar Áýezov zamanynda Súgirdiń úıinde qonaq bolyp, qolynan dám tatqan eken. Almatyǵa qaıtyp kelgennen keıin aıtqan eken, «men tiri Táttimbetti kórdim» dep. Sebebi, Súgir eki-úsh kún boıy Muqańa tek qana Táttimbettiń kúıin tartyp berip otyrypty.
Myrzataı aǵa (Joldasbekov) bala kezinde Súgirdi óz kózimen kórip, ónerin qalaı tamashalaǵanyn tómendegideı baıan etedi. «Súgir aýylymyzǵa úsh ret keldi. Jazda, jaılaýǵa keletin. Shaǵyn deneli, qaǵylez adam. Ústine shıbarqyttan kıtel, basyna qyrǵyz qalpaq kıip júretin. Bir jyly aýylymyzǵa kileń dáýlesker kúıshiler jınalyp qaldy. Mádi Sháýtıev, Áıtpembet, Shámshilda degen boldy, Boranquldyń ustazy, Qalybektiń Zııabegi degen boldy, Súgir boldy. Osy keshtegi tamashalaǵan ónerim búkil ómirime umytylmas estelik boldy. Birine-biri jol berip, kezektesip shapqan júırikter. Oıpyrmaı, Súgir sonda tapjylmaı, sharshamaı tartady. On eki músheńdi taldyrady. Solardyń bári de ketti ǵoı. Qazir oılasam, kórgen tústeı. Keıde, sol, boldy ma, bolmady ma dep te oılaımyn. Árıne, boldy ǵoı. Keıingi zamanda qalǵannan sońǵy áseri ǵoı. Osyny kórgen adamnyń júreginde, «búgingi urpaq, keler urpaq sondaı bola ala ma, álde bizdiń kórgenimiz saǵym qusap baqıǵa kete me» degen qaıǵy uıalap, jegideı jeıdi eken».
Men Tólegen Toqbergenovtyń balasy Ramazanmen KazPI-de birge oqydym. Birinshi jyly-aq Tólegen aǵanyń shańyraǵymen týys adamdaı aralasyp kettik. Sheshesi – Zeınep ájemizdi qolyna alǵan. Terezesi Paster kóshesine shyǵatyn shaǵyn bólmede, namazyn oqyp, shaıyn iship otyratyn. Kóp úndemeıdi. Kúnderdiń kúninde ol kisi Súgirdiń óte jaqyn aǵaıyny ekeni aıan boldy. Asqar aǵa (Súleımenov) ol adamdy «Hanym ıem» dep asa qurmetteıtin. Birde qoıarda qoımaı Súgir týraly áńgime aıtqyzdy.
– Aǵamyz keremet kirpııaz, kidi adam edi, – degen sonda Zeınep ájemiz, – Jasaǵan zatyńyń oǵan unaýy óte qıyn bolatyn. Áıelder jarysyp dombyranyń ishegin ıiredi. Iirgenderin aǵamyzǵa aparyp beredi. Bir quraly boldy. Soǵan ólshep kóredi. Jaqsysyn, durysyn alyp qalatyn. Durys bolmasa, qaıtadan ıirip alyp kel dep qaıyryp beretin. Basqa dombyrashylar bir taǵatyn ishek izdep júrgende, aǵamyzdyń úıinde ishek degen býmasymen jatatyn. Áıken degen dombyrashy boldy. Birneshe ret keldi. Ekeýi aptalap kúı shertisetin. Aǵamyz keremet edi ǵoı. Odan keıin, dombyrany ondaı shalǵan adam balasyn kórgemiz joq.
Yqylas ustaz retinde Súgirdiń tanymynyń qalyptasýyna zor yqpal etkeni baıqalady. «Jolaýshynyń joldy qońyry», «Yńǵaı tókpe», «Nazqońyr» sııaqty Súgirdiń kúılerinde Qorqyttyń ahırettik fılosofııasynyń júrýi, bul sóz joq Yqylastyń izi. Súgir, uly ustazynyń janynda qansha júrdi, qansha qanyqty, ony anyq aıtý múmkin emes. Alaıda, Súgir órnegin alǵash tamashalaǵan adamnyń ózi onyń qobyz syryn jete tanyp meńgergenin birden ajyratady. Sebebi, qandaı da bolmasyn óner túrin kemel tanyǵan adam ǵana júregi daýalap qaǵıdany buza alady, jańadan qaǵıda qalyptastyra alady. Bir ǵana qarapaıym mysal keltireıik. Álemdik mýzykada «mınor» jáne «major» dep atalatyn eki áýen úlgisi bar. «Mınor» kóp jaǵdaıda qaıǵyly shyǵarmalardyń áýeni. Batystyń keıbir mýzykatanýshylarynyń aıtysyna qaraǵanda «mınor» – jasandy áýen. «Majordan» keıin jaratylǵan, jasy kishi júıe. Al «major» alqońyr asqaq shyǵarmalardyń tuǵyry. «Major» menen «mınordyń» arasy ótkel bermes ushyrym quzdaı. Ekeýiniń basyn qosý óte qıyn. Eki áýendi sheberlik arqyly qosýǵa bolady. Biraq ol qosyndynyń sheberlik qana ekeni báribir kórinip turady. Qazaq kúıiniń tarıhynda bul eki áýen birneshe shyǵarmada ǵana ózderiniń bitimimen jymdasady. Sondaı shyǵarmalardyń biri – Qorqyttyń «Qońyry». Sodan soń, asylyq aıtty demeńiz, «mıner» menen «major» sheberlik arqyly emes, tabıǵatymen jymdasqan sırek shyǵarma – Súgirdiń «Nazqońyry».
Súgir Máprýzaǵa úılenedi. Alaıda kóp uzamaı aıaýly jar, áldebireýdiń kóziniń suǵy tıip qaıtys bolady. Biz Súgir men Máprýza ekeýiniń qalaı baquldasqanyn bilmeımiz. Endi eshqashan bilmeımiz. Alaıda Súgirdiń osy dúnıede otyryp-aq Mahshar kúı keshkenin onyń bitimi bólek eki kúıinen tanımyz. Ol – «Qarataý shertpesiniń ekinshi tarmaǵy» (Janǵalı Júzbaev kúıdiń osy shubatylǵan uzyn esimin paıdalanady. Múmkin Súgirdiń tabıǵatyna keletindeı etip bul kúıge yqshamdap basqa at oılap shyǵarý kerek shyǵar) jáne «Nazqońyr». Atalǵan eki kúıdi hronologııalyq turǵydan paıymdaý, ıaǵnı qaısysynyń birinshi, qaısysynyń ekinshi shyǵarylǵanyn ajyratý múmkin emes. Sebebi, ekeýi de bir qasirettiń tóńireginde shyǵarylǵan, ekeýi de bir stıhııada tur. Tek, atalǵan shyǵarmalardyń, qaıǵy tarqaǵannan keıin, arada biraz ýaqyt ótkende baryp dúnıege kelgenin shyramytýǵa bolady. Bul eki kúı qazaqtyń mahabbat lırıkasyndaǵy eń aıtýly shyǵarmalar. Kúı ónerindegi asyqtyq, yntyzarlyq sóz bolǵanda, eń áýeli el ishine «Kókeıkesti» degen atpen taraǵan Táttimbettiń «Jantelim» atty hýsnı áýezi eske oralady. Táttimbet bul kúıdi óziniń qosyla almaı ketken súıgen jary Aqsuńqarǵa arnapty. Súgirdiń eki kúıi osy «Jantelimmen» boı talastyryp turǵan shyǵarmalar. Kórkemdik túısikter syrtqy dúnıege shyqqanda ǵana taram-taram bolyp bólinedi. Al adam janynyń túkpirinde turǵanda barlyǵy – bir túısik. Sol sebepti qazaq dombyrashylary kúı menen sózdiń rýh túbinde áli bir-birinen ajyramaı turǵan kezin tanı alatyn qabiletke jetken, sol qabiletti, sol ónerdi zamannan zamanǵa jetildirip, órkendetip otyrǵan. «Dombyra sóıleıdi» nemese «kúı sóıleıdi» degen tirkester sol ónerden qalǵan. Mysaly, Shymkent, Áýlıe Ata qazaqtary dombyrashydan bir kúıdi ótingende, «sol kúıdi aıtshy» deıdi. «Shertshi» emes, «tartshy» nemese «oryndashy» emes – «aıtshy». Sol sebepti qazaqtyń kúıshileri kúıdi sózge jaqyn qylyp shyǵarady. Sol sebepti olar dombyra tartpaıdy – áńgime aıtady.
Sol sebepti qazaqtar jaqsy dombyrashyny «aıtqysh eken» dep maqtaıdy. Bul eń joǵarǵy baǵa.
«Qarataý shertpesiniń ekinshi tarmaǵy» Máprýzanyń qazasyna shyǵarylǵanyn aıttyq. Ulýdyń boıyndaǵy derttiń syrtqa gaýhar bolyp shyǵatyndyǵy sııaqty, Súgirdiń qasireti kózdiń jaýyn alatyn asqaq kúıge aınalǵan. Kúıdi tyńdap otyrǵanda «A, darıǵa! Máprýzaǵa degen meniń ǵashyqtyǵym osyndaı edi ǵoı. Ne kerek…» degen otty kúrsinis aralas qamryqty sózdi anyq estısiz. «Nazqońyrda» «mınor» menen «majordyń» bite qaınasyp astasatynyn aıttyq. Alǵashynda tómengi býynda, basyn taý men tasqa soqqan qaıǵy men qasiret. Sodan soń joǵarǵy saǵada tańǵajaıyp qubylý. Arylmastaı kóringen qaıǵy kenet… tynshyp, aqyrynda salıqa men sabyrǵa aınalady. «Baǵym sen ediń… Mańdaıyma syımadyń… Zaman ótti… Arsyz kóńilim bul qaıǵyny da jeńdi… Kesh meni…» deıdi Súgir. Osylaısha Máprýzanyń árýaǵynan kúımen keshirim suraıdy. Osylaısha «Nazqońyr» duǵa dárejesine kóterilgen.
Men kóp kórgen adammyn. Men kúı óneriniń talaı tuńǵıyǵyna batyp, talaı shyńyna shyqqan adammyn. Meni tańqaldyrý qıyn. Súgir meni tańqaldyrdy. «Nazqońyrdy» qısapsyz tyńdadym. Mundaı kúıdi shyǵarý qalaı múmkin degen oı kókiregimdi talaı ret bılegen. Kúıdiń ónboıynan Súgirdiń qoltańbasy, tól máneri saırap kórinip jatyr. Bul kúıdiń Súgirdiki ekenin Tólegen men General aqsaqaldar da, Janǵalı sııaqty avtorıtetter de kýálandyrady. Bul tarapta, eshqandaı daý týmaıdy. Alaıda, men «Nazqońyrdy» Súgirdiń shyǵarǵanyn bilmesem, onda bul kúıdi bireý daıyn kúıinde qazaqqa ákelip bere saldy degenge kóbirek sener edim. Mundaı kúıdi qalaı oılap shyǵarýǵa bolady? Sezim syryn osynsha bilý qalaı múmkin? Osyndaı aýyr kúızelisti qalaı aına-qatesiz dybys tiline aýdarýǵa bolady?
Qurmetti oqyrman siz meni osy suraqtarǵa jaýap bere alady dep oılaıtyn shyǵarsyz. Úmitińizdi aqtaı almadym. Sebebi, bilmeımin.
Qazaq «arsyz kóńil» degende arsyzdyqty aıtpaıdy, adamnyń qandaı qaıǵyny bolsa da jeńip, alǵa, jaryqqa umtylatynyn, keler kúnnen eshqashan úmitin úzbeıtinin, tirshiliktiń urpaqtan-urpaqqa osylaısha ozatynyn, ómir degenniń osy ekenin aıtady. Bar biletinim, Súgir «Nazqońyrda» adamnyń osy óskeleń minezin, qaıtpas qajyryn beınelegen.
Endi «Súgirdiń «Telqońyr» kúıin áńgime eteıik. Súgirden keıin bul kúıdi jalǵyz Tólegen aqsaqal tartatyn. Qazir oqý programmalaryna engen bul kúıdi ekiniń biri oryndaıdy. «Telqońyr» baǵzy zamannan kele jatqan qazaqtyń qasterli kúıi. Nusqalary kóp. Ár ólkeniń óz «Telqońyry» bolǵan desek, artyq aıtqandyq bolmas. Kúıdiń ańyzy, azynaýlaq erekshelikterine qaramastan, ortaq nusqadan órbıdi. Qulyny ólgen bıege, enesi ólip jetim qalǵan qulyn telinedi. Dombyrashy kúı tartady. Bıe kúıge ıip, bóten qulyndy baýyryna alady, aqyry óz tólindeı kórip ketedi. Mine, qysqashalap aıtqanda kúıdiń shertetin hıkaıaty osyndaı.
Shynymdy aıtaıyn, eseıip erjetkennen keıin men bul áńgimege senbeıtin boldym. Bizge aıyp joq. Úıde dombyrashy shalymyz otyrdy. Biraq sovet mektebi shaldyń aıtqanyna kereǵar tárbıe berdi. «Telqońyrdyń» ańyzy maǵan ómirde bolmaǵan ertegideı elesteıtin.
Keıinnen Asqar aǵamen aralastyq. Aıtqanymyz bir jerden shyǵa bermeıtin. Keıde daýlasyp qalatynbyz. Osy daýlardyń biriniń taqyryby – atalmysh «Telqońyr» bolatyn. Asqar aǵa Súgirdiń basynda bolǵan naqty oqıǵa deıdi. Táken Álimqulovtyń «Telqońyr» áńgimesi osy sıýjetke qurylǵan deıdi. Al men Táken Álimqulovtyń «Telqońyry» ánsheıin tamasha ańyz, óziniń uly jerlesine qoıylǵan eskertkish deımin. Túsinise almadyq. Bul oqıǵany ózińiz kórdińiz be deımin. Joq, kórgem joq deıdi Asekeń, bul men týǵanǵa deıin bolǵan jaıt eken, kórgenderden estidim deıdi.
Kúnderdiń kúninde meniń búkil dúnıemdi tóńkergen oqıǵa boldy. 90-shy jyldardyń basynda televızordan bir ǵylymı – kópshilik fılmdi tamashaladym. Orystyń etnograf-folklorısteri Mońǵolııada túsirgen eken. Fılmniń basynda bir orys áıel, qazir sizder mońǵoldardyń, enesi ólgen botany basqa túıege qalaı telıtinin kóresizder dedi. Júgirip baryp televızordyń aldyna otyra qaldym. Mońǵoldar botany áýeli túıege qur telip kórdi. Alaıda túıe adyrańdap bóten tóldi mańaıyna da jolatpady. Sodan soń, mońǵoldyń qobyzǵa uqsas hýr degen aspaby aldyryldy. Hýrshy qobyzyn túıeniń órkeshine ilip, shalǵymen ishekti aqyryn súıkep, jeldiń yzyńdaǵanyna uqsas dybystar shyǵara bastady. Túıe az turyp, sodan soń dybysqa eleńdeı bastady. Kúıshi óte sheber eken. Yzyń aqyryndap ádemi kúıge aınaldy. Sodan soı kúıshi hýrdy órkeshten alyp, endi maldas qura otyryp, kúıdi burynǵydan ary egiltti. Mine, qyzyq! Bir kezde túıeniń aýzy dóńgelenip, kózinen monshaq-monshaq jas tógilgen. Osy kezde operator kamerany túıeniń jelinine taqaý aparǵan. O, keremet! Jelinniń úrpinen badanadaı bir tamshy súttiń shyqqany anyq kórindi. Sodan soń taǵy shyqty. Jerge tamdy. Taǵy shyqty. Osy kezde mońǵoldardyń bireýi botany ákelip telı qoıǵan. Aǵyl-tegil jylap turǵan túıe bóten botany órkeshinen aımalap, quıryǵynan ıiskedi.
Men sol kúni árýaqtardan keshirim surap, bilgenimshe duǵa oqydym. Erteńine Asekeńe bolǵan jaıdy aıttym.
– Men de kórdim, – dedi Asekeń.
Shylymyn soraptap az otyrdy.
– Men saǵan aıttym ǵoı, – degen sodan soń jantaıyp jatyp (bul Asekeńniń dertke shaldyqqan kezi bolatyn).
– Budan keıin endi kúmán keltirmeımin, – dedim men.
Asekeń tóbege qarap az oılanyp jatyp áńgimeni ary qaraı jalǵady.
– Táken hıkaıany kórkemdep jibergen. Ádebıettiń zańdylyqtary degen bar ǵoı. Al shyndyǵynda sál basqashalaý bolǵan. Súgirdiń ákesi Álı birde dalada qasqyr tartyp jaıratyp ketken bıeniń óleksesine tap bolady. Sol mańaıda, qasqyr qaıtyp kele me dep jasyrynyp otyrǵan ańshylar, jetim qulyndy Álıge jetektetip jiberedi. Arqadan aýyp kelgen Jórgekbaı degen synshy bolǵan eken. Sol adam, Álı, sıyr sútin berip asyrap otyrǵan qulyndy kóredi. Násildi jylqy eken, kórshi aýylda bir kisiniń qulyny ólgen bıesi bar. Iesi, bıem jentek qymyz, tasemshek bolyp qala ma dep ýaıymdap otyr. Soıyp tastaýǵa obal dep aıtty deıdi. Myna qulyndy sol bıege aparyp telisek qaıtedi deıdi. Qalaı telısiń, teýip óltirip tastasa qaıtemiz deıdi Álı. Seniń balań kúıshi emes pe, sol kúı tartsyn. Kúı tartyp otyryp telýge bolady deıdi Jórgekbaı. Sodan Álı, Arqaǵa qydyryp baryp, qaıtyp kelip demalyp jatqan Súgirdi oıatyp alyp, jetim qulyndy jetektep kórshi aýylǵa barady. Jórgekbaı ólgen qulynnyń terisine shóp tyǵyp tulyp jasaıdy. Sodan soń bıeniń kózin tańyp, qulaǵyn ǵana dombyrany estıtindeı qylyp shoshaıtyp shyǵaryp qoıady. Súgirge belgi beredi. Súkeń kúıdi qozǵaıdy ǵoı. Birazdan soń qulynynyń tulybyn ıiskep, saı-súıekti syrqyratqan kúıdi tyńdaǵan bıeniń kóz jasy shylqyldap, kózin tańǵan shúberektiń syrtyna shyǵyp ketipti. Osy kezdi ańdyp turǵan Jórgekbaı jetim qulyndy telı qoıady. Artynsha qulynynyń tulybyn alyp tastap, kózindegi shúberekti sheshkennen keıin de bıe jylap tura beripti. Tas bolyp qalǵan emshegi jibip, sút bulaq bolyp aǵypty. Keıinnen sol qulyn aýzymen qus tisteıtin júırik bolypty, báıgeniń aldyn bermepti.
– Biz tyńdap júrgen «Telqońyr» sol telý kezinde tartylǵan kúı ǵoı? – dedim men.
– Joq, – dedi Asekeń. – Ol suńqyldaǵan sumdyq kúı eken. Shamamen jarty saǵattaı ýaqyt tartylatyn uzaq, kúrdeli kúı deıdi biletinder. Eshkim úırene almapty. Ol kúı Súkeńniń ózimen birge o dúnıege ketti. Myna biz tyńdap júrgen «Telqońyr» sonyń bolmashy bir úzindisi ǵana eken. Janynda júrgender áıteýir shalyp qalǵan ǵoı.
Keshki shaıǵa otyrdyq.
–Men saǵan endi bir áńgime aıtaıyn, – dedi Asekeń kúreń qoıý shaıdy ádetinshe baptap iship otyryp, – Ertede jazýshylar bir-birine osyndaı qyzǵylyqty sıýjetterdi syıǵa tartady eken. Men de saǵan syıǵa tartaıyn. Jazarsyń – jazbassyń. Aryń men uıatyńa sal. Men endi muny jazyp úlgermeımin.
Asekeń qorqoryn tutatyp az otyryp sózin sabaqtaǵan.
– Táken klassık edi ǵoı. Qanshama nárseni jaza almaı ketti. «Telqońyrdy» jarııalaǵanda quttyqtaǵanym esimde. Sonda, bul romannyń jobasy edi degen. Bylaı, mine. Jylqynyń taǵdyry jaıynda dılogııa, ıa trılogııa jazbaq bolǵan. «Aqbozat» sol trılogııanyń ekinshi kitaby bolsa, «Telqońyr» – birinshi kitaby bolý kerek eken.
Shydaı almaı ketip saýal tastadym.
– Al úshinshi kitaby ne jaıynda?
– Qazir aıtamyn, – dedi Asekeń sónip qalǵan qorqoryn tutatyp jatyp, – Mine, qara. Áńgimeniń bas-aıaǵyn jınaqtaıyq. Qońyr qulyn jetim qaldy, bóten bıege telindi. Telqońyr atandy. Muny bir roman dep al. Sodan soń Telqońyr boz shyqty. Aqbozatqa aınaldy. Bul – jazylǵan roman. Oqydyń, oqıǵasyn bilesiń. Aqbozattyń ólimimen aıaqtalady ǵoı. Aıta keteıin, Telqońyr qazaqta sırek, «pyraq» dep atalatyn tuqym. Basqa jylqyǵa qaraǵanda tóredeı. Endi tuqymy úzilgendeı edi. Táken jazyp úlgermegen úshinshi romanynyń oqıǵasyn maǵan aýyzsha aıtyp bergen. Bir tekti qazaq Sibirde aıdaýda júrip pyraqtyń bireýin sol jerden kóredi. Óz kózine senbeı ary-beri tektep shyǵady. Anyq ózi. Tek qara jumysqa jegilgen, kútim kórmeı laqsa bolyp ketken. Aqyrynda Stalın ólgennen keıingi amnıstııa kezinde bolsa kerek, jańaǵy qazaq abaqtydan bosap shyǵady. Qaıtarynda arbada júrgen atty suraıdy. Lagerdiń bastyǵy bul kári tuǵyrdy qaıteıin dep ediń dep kúledi de bere salady. Mine, keıipker osy atty keı jerde jetelep, keıde poıyzǵa otyryp, ıtshilep áıteýir elge jetedi. Pyraqtyń áli bir ret bolsa da baıtalǵa shaba alatyn qaýqaryn tekserip bilgen. Elge kelip, bir tekti baıtalǵa qosady. Osylaısha, bıe alǵash qulyndaǵanda, álgi adam Betpaqqa, elsizge shyǵyp, aıqaılap jylaıdy. Qýanǵanynan. Ókinishke oraı bul trılogııanyń orny bos qaldy. Bir roman, bir áńgime. Bary osy. Tákenniń bul aıaqtalmaı qalǵan shyǵarmasy tekti jylqy jaıynda bolǵanymen, negizgi obektisi – adam. Táken mal dep, adam dep bólmeı, jalpy tek týraly, tektilik týraly jazǵan. Tekti eldiń maly da tekti bolady. 32-shi jyly kámpeskeni birneshe aı buryn sezip, ósip-óngen ólkesinen máńgige ketetinin adamdardan buryn boljaǵan qazaqtyń tórt túlik maly, jaıylmaı dalada terbelip jylap turǵanyn aýyldyń qarııalary aıtatyn…
Súgirdiń eń aıtýly kúıleriniń biri «Qarataý shertpesi» jaıyndaǵy qyzǵylyqty, tyń áńgimeni de Asekeńnen estip edim. 1975 jyldyń kúzinde Tólegen Mombekov osy Asekeńniń úıinde qonaq bolady. Peterbýrg aqsúıekteriniń salondaryn elestetetin bul aıtýly jıynǵa Zeınolla Serikqalıev, Tóken Ibragımov, Seıfolla Ospanov syndy aǵalarymyz qatysady. Osy jıynda Tólegen aqsaqaldyń aıtqan áńgimesi.
Súgir, aýylǵa konert kelgende, óziniń bir shaǵyn tekemeti bolypty, sony qoltyǵyna qysyp kelip, eń aldyńǵy qatarǵa tósep otyrady eken. Birde aýylǵa Ǵarıfolla Qurmanǵalıev gastrolmen keledi. Ǵarekeńniń ózi jeke bir bólimdi oryndap qanshama án aıtady eken. Súgir tapjylmaı otyryp tyńdaıdy. Bir kezde ánshi áıgili «Úlken Aıdaıdy» oryndaıdy. Sonda konerttiń basynan únsiz otyrǵan Súgir, «Oı, bárekeldi!» dep ornynan turady. Biraq ánshiniń qolyn alýǵa emes. Tekemetin búktep alyp topty tastap júre beredi. Eldiń erkesi, halyqtyń yqylas-peıiline shomylyp júrgen Ǵarekeń aýyl aǵasynyń tosyn minezinen tiksinip qalady, biraq eshteńe demeıdi. Birneshe kúnnen keıin Súgirdiń eki shákirti Nurtaı men Ábdihalyq ustazdarynyń úıine kezekti dáriske barady. Kesh batyp, Súgir dombyrasyn qolyna alatyn kez. Ashyq turǵan esikten bir tamyljyǵan kúı estilip jatyr. Eki shákirt jańa órnekti tamashalap, demderin ishterine tartyp turyp qalady. Azdan soń Súgir, ekeýin ishke shaqyrady. Bul ne kúı degende, ótkende anaý Ǵarıfolla aıtqan ánnen oıandy bul kúı depti Súkeń. Minekı, Muhıttyń áninen alynǵan bir ǵana mýzykalyq fraza, Súgirdiń qııalynan jetilip, qazaqtyń saz óneriniń dańqyn asyrǵan kúıge aınalypty.
Qazaq kúıiniń áńgimeshildik qasıetin joǵaryda aıttyq. Súgirdiń atalmysh kúıindegi qat-qabat tartys, Alashtyń qıly tarıhı taǵdyryn beıneleıdi. Dombyra, «qazaqtyń basyna ne kelip, ne ketpedi» dep alqyna sóılep turǵandaı.
Bul kúıdiń shyǵý tarıhyna qatysy bolýy múmkin endi bir derekti Kólbaı Adyrbekulynyń «Túrkistan» gazetinde jarııalanǵan «Budan júz jyl burynda» dep atalatyn maqalasynan ushyrastyrdyq.
1902 jyly qazaqtyń belgili dinı qaıratkeri Bóltaı sopy Qajymuratuly óziniń balasy Qoıtas mollanyń Tashkent medresesin (shamasy «Kókiltash») aıaqtap elge oralǵan qurmetine Alashtyń bir top ıgi jaqsylaryn Ázireti Túrkistanǵa jınaıdy. Bul jıynǵa 13 qadirmendi aqsaqal, 39 qajy-molla, 11 bı, 9 bolys, 4 baqsy, 40 sal-seri qatysqan eken. Bulardyń ishinde Arqadan kelgen Baýbek baqsy, Aqmeshitten kelgen Aqbala kúıshi men Turmaǵambet shaıyr, Bókeı ordasynan ánshi Muhıt Meralyuly men Dáýletkereıdiń shákirti kúıshi Álikeı, Jetisýdan Jambyl aqyn jáne Qarataýdan kúıshi Súgir bar. Bul Qazaqstan jerinde hrıstıan mıssıonerleriniń júgensizdikke baryp, halyqty Aısanyń dinine kúshtep kirgize bastaǵan kez. Túrkistandaǵy atalmysh jıynnyń basty maqsaty, mollanyń oqý bitirip kelgenin toılaý emes, hrıstıan mıssıonerligine qarsy qozǵalys uıymdastyrý eken. Keleli májilistiń ara-arasynda qazaqtyń aıtýly ónerpazdarynyń óner kórsetkeni anyq. Muhıttyń «Úlken Aıdaıyn» Súgir osy jerde, ánshiniń óz aýzynan estýi ábden múmkin ǵoı…
…Qobyzshy Sársenǵalı Júzbaev maǵan birde aıtyp edi, Súgir «Qarataý shertpesin» Ǵarıfolla Qurmanǵalıev Sozaqqa kelip-keterden buryn tartyp júripti, aqsaqaldar solaı kýálandyratyn dep.
Kim biledi. Biraq qalaı bolǵanda da Muhıttyń áni men Súgirdiń kúıi bir ǵana mýzykalyq arhetıpten óristep tur. Arhetıp eshkimniń menshigi emes. Ol ulttyń rýhanı áleminde turǵan ortaq qazyna. Sol sebepti bul jerde biz, bir áýennen bireýi uly án, bireýi uly kúı shyǵarǵan ánshi men, dombyrashynyń bıik talantyna tek bas ııýimiz kerek.
Súgirdiń qyzy Ulbala óziniń esteliginde bylaı deıdi: … Ákeı ońashada radıoǵa qulaq túrip, mýzyka tyńdaýdy unatatyn. Mundaıda tek qazaqtyń án-kúıi ǵana emes, basqa elderdiń de mýzykasyn kádýilgideı uıyp tyńdaıtyn. Áli esimde bir kúni Eýropa halyqtarynyń aspaptyq mýzykasynan konert berildi. Ákeı ádettegideı, tapjylmaı otyryp tyńdady. Sodan konert bitken kezde birtúrli qýnaqy kóńilmen «Jaqsy eken» dedi. Sonsoń bizge qarap, «Qyzyq-qyzyq qaıyrymdary bar eken. Qaısybiri bizdiń «Qosbasarǵa» kelińkireı me, qalaı ózi? Áı, táıiri-aı, biraq kúıdeı qaıdan bolsyn. Kúıdiń túbi tereń ǵoı. Bular bir túrli, betinen qalqyp, beriden qaıtatyn sııaqty. Ishke túspeıdi eken. Shamasy, dalaly jerdiń adamdary emes-aý!» dep, sol jerde alǵan áserin biraz sóz etti.
Bizdiń oıymyzsha Súgir, bul jerde orys kompozıtory Aleksandr Borodınniń «Knıaz Igor» operasyn aıtyp otyr. Sebebi, týra osyndaı pikirdi orystyń bir opera synshysy aıtqan. Biraq, ol Táttimbettiń «Qosbasar» kúıinde orys operasyndaǵy bir elementter kezdesedi degen. «Knıaz Igordiń» tusaýkeseri 1890 jyldyń 23 qazany kúni ótken. Bul kezde Táttimbettiń jany jannatta saıalap jatqan. Árıne, Táttimbet, Aleksandr patshanyń taqqa otyrý rásimine barǵan, ol jerde ımperııanyń ár túkpirinen kelgen buratana halyqtardyń ókilderine neshe túrli óner kórsetilgen. Sonyń ishinde operalar da bar. Táttimbet sol jerde orys, ıa Eýropa kompozıtorlarynyń shyǵarmalarynan alǵan áserin keıin kúıge engizdi dep moıyndaǵan kúnniń ózinde, uly kúıshi óz óliminen keıin jazylatyn operanyń áýenin esh paıdalana almasy haq. Sondaı-aq, ol kezdegi baılanys — kommýnıkaııanyń nasharlyǵynan A. Borodın de qazaqtyń qııan dalasyndaǵy áldebir dombyrashynyń kúıin estip, óz shyǵarmasyna paıdalana almasy da haq. Bul «mýzykadaǵy kezdeısoq sáıkestik» («slýchaınye sovpadenııa») dep atalatyn qubylys. Iaǵnı, eshkim eshkimnen eshteńe alǵan joq. Kemeńger Súgir orys operasynyń tabıǵatynan qazaq áýenin óziniń zańǵar talǵamymen qorytyp shyǵarǵan.
Bunyń bárin nege aıtyp otyrmyn? Birde Asqar aǵa bylaı degen edi: «Meniń oıymsha Súgir radıodan Chaıkovskııdiń «Aqqý kólin», sondaı-aq, Shtraýstyń patsha saraılaryndaǵy saltanattarǵa arnap jazǵan valsterin, taǵy basqa osy taqilettes shyǵarmalardy kóp tyńdaǵan. General Asqarov tartatyn «Aqqý» kúıinen eýropalyq saýattyń ıisi, týra ańqyp tur».
Qurmetti oqyrman, Asqar Súleımenovtyń bul pikiri mýzykadan eshqandaı habary joq adam úshin ǵana tosyn bolyp kórinýi múmkin. Al, jasynda qazaqtyń kúıin kóp tyńdaǵan, sonymen qatar Eýropanyń aspaptyq mýzykasyna sýsyndap ósken adam, kemeńger jaıly, kemeńgerdiń aıtqan bul pikirin birden túsinedi.
Shynynda da solaı. Tyńdańyz. Tymyq aýa, tunyq sý. Sol kóldiń betin bir shymyr etkizbeı qalqyp júzgen aqqý. Jyljyp kele jatqanymen, jyljymaı ornynda turǵandaı áser qaldyrady. Dybyspen bundaı sýret salý qas sheberdiń ǵana qolynan keledi. Bul jerde, biz, Súgir, batystyń mýzykasyna jalań eliktedi, operanyń, valsterdiń bir elementterin tikeleı aldy dep otyrǵan joqpyz. Bul jerde kúıshi jańa emoııany, sulýlyqty jańasha paıymdaý daǵdysyn úırengen. Ol az deseńiz aıtaıyq, Súgirdiń atalǵan kúıi, sezim reńki turǵysynan Vrýbeldiń «Aqqý hansha» («arevna Lebed») atty sýretin elestetedi. Baıqasańyz, sol kezdegi resmı qazaq-sovet kompozıtorlyǵymen qatar, qııandaǵy Sozaqta, batystyń mýzykalyq mádenıetin paıymdap ıgerýdiń basqa mektebi jáne áldeqaıda daryndy, mádenıetti mektebi qalyptasa bastaǵan.
Endigi rette, Súgirdiń eki kúıin erekshe atap ótpekpiz. Olar – «Yńǵaı tókpe» men «Jolaýshynyń joldy qońyry». Bul eki jaýhardy Súgir, marqa jasynda emes – qartaıǵan shaǵynda, tipti ólimniń shegine barǵanda somdap shyǵarǵany baıqalady. Sebebi, bul kúılerde baıaǵy jastyq shaqtyń alaýy men kemel shaqtyń tegeýrini joq. Tek ahırettik fılosofııa ǵana bar.
Qazaq kúıinde mynadaı bir qubylys kezdesedi. Ol – qazirgi, «dástúr tazalyǵy» dep atalatyn, saz ónerine eshqandaı qatysy joq, mádenıettanýshylyq jolmen ǵana qorytylyp shyǵarylǵan jasandy qaǵıdaǵa qaıshy, sony tárk etetin qubylys. Buny, keıbir qazaq kúıleriniń orkestrge degen beıimdiligi dep aıtýǵa bolady. Sebebi, jeke oryndaýda ol kúıdiń syry, aıtpaq oıy ashylmaıdy. Bul jerde jalǵyz dombyranyń qudireti jetimsiz. Minekeı, Súgirdiń «Yńǵaı tókpesi» osyndaı kúılerdiń qataryna jatady.
Atalǵan shyǵarmada kompozıtordyń tarıhı sanasy aıqyn kórinis tapqan. Álbette, Súgir kitabı.tarıhshy emes. Biz bul jerde onyń fılosofııalyq paıym keıpindegi tarıhshyldyǵyn aıtyp otyrmyz. Kúıde osy saıyn saharanyń tósinde sansyz ǵasyr saltanat qurǵan Alashtyń qajyrynyń muqalǵany, ulttyń jigeriniń tozǵany, túptep kelgende epostyń erlik rýhtyń da sharshaıtyny baıan etilgen.
«Yńǵaı tókpeniń», ásirese orkestrlik nusqasyn tyńdap otyrǵanda, Maǵjannyń:
-Áldeqaıda betpaq shól,
-Betpaq shólde jalǵyz jol,
-Sol jolmenen jalǵyz jan
-Tún boıy talmaı júripti,
-Tabanyn tastar tilipti,
-Kelgende atyp altyn tań
-Sorly shólde ólipti,
-Jel qummenen kómipti,
-Balqıdy janym bul kúıge.
-Meni de ólim áldıle…
-Áldıle, ólim, áldıle!..
– degen óleń joldary eriksiz oıǵa oralady. Sondaı-aq atalǵan shyǵarmadan Yqylastyń uly kúıi «Erdenniń» zor áseri seziledi. Kóne, tylsym ilimderde árbir násildiń, árbir qabılanyń tóbesinde onyń ózine ǵana tán rýhanı bulttyń bolatyndyǵy aıtylady. Ónerde belgili bir emoııany mindetti túrde bireýdiń ashýy, «jańalyq» alyp kelýi shart emes. Rýhanı bult ortaq, sol sebepti ol jerdegi jańa kóńil kúıdi árkim ár jerde otyryp ózinshe ala beredi. Sol sebepti, ómir súrgen ýaqyty shamamen bir bolǵanymen, aýyldarynyń arasy aıshylyq jer Yqylas, Súgir, Maǵjan úsheýiniń shyǵarmalaryndaǵy kóńil kúı bir jerden tabylyp otyr.
«Jolaýshynyń joldy qońyry» kúıine qatysty Tólegen aǵanyń sheshesi Zeınep ájemizdiń aıtqan bir áńgimesi esimizge oralady.
-Súgir aǵam tósek tartyp, qaıtys bolaıyn dep jatqanda dos-jaran kóńilin suraı keldi. Sonda aǵamyz jatyp-jatyp «Aman bolyńdar, baqul bolyńdar, qaraqtarym. Men óz elime keteıin dep jatyrmyn» dep edi jaryqtyq.
…Súgir osylaı depti. Ol qazaqtyń keýdesi bıik kezinde týsa kerek edi, Ket Buǵa sııaqty, hannyń oń tizesin basqan aqylshy ýáziri bolyp otyrsa kerek edi. Alaıda, jazmysh osylaı boldy. Týysynda qapy joq, tek bóten ýaqytta dúnıege keldi. Jáne óz ǵasyryn taba almaı, basqa zamanda adasýmen ótken ómirin onyń ózinen artyq eshkim de jyrlaı almady.
Súgirdiń shyǵarmashylyǵynda, onyń kúıleriniń avtorlyǵynda birqatar daýly máseleler bar. Onyń sebebi mynada. Kúıshi kóppen birge jańa zamannyń ornaǵanyna sengen. Alaıda kóp uzamaı jańa úkimettiń, jańa tártiptiń ne ekenin túsinip jerip shyqqan. Bolshevıkterdiń sıqynan jıirkengen, olardyń eshteńeden taıynbaıtynynan shoshyǵan. Osylaısha uly kúıshi óz-ózine tuıyqtalyp ketken. Jıyn-toıǵa kóp barmaıtyn bolǵan, kesirim tıip ketedi dep azamattarmen de kóp aralaspaǵan.
Dańqty uly ǵasyrlar, ozǵan zamannyń zańǵar tulǵalary jaıly áńgime bylaı tursyn, tipti óziniń boıyndaǵy ónerdiń kiltıpandaryn, kúıleriniń shyǵý tarıhyn eshkimge aıtpaıtyn bolǵan. 1936 jyly Súgirge raıkomnyń adamdary kelip, Súke, Almatyda ánshi-kúıshi, jyrshylardy jınap jatyr. Máskeýde qazaq óneriniń dekada-onkúndigi bolady. Biz seni uıǵaryp otyrmyz, Máskeýge barasyń, Stalınniń aldynda óner kórsetesiń deıdi. Sonda Súgir «Stalın meni qaıtedi, onyń meni tyńdaǵannan basqa jumysy joq deısiń be» dep qonaqtaryn shyǵaryp salady.
Raıkomnyń adamdary Súgirdi qyrsyq dep ketedi. Al bile bilgen adamǵa bul úlken minez. Bul Súgirdiń Stalın ámirshige «Men qasqa men jaısańnyń, nebir degdardyń aldynda dombyra shaldym. Olardyń janynda sen kim ediń» degeni.
Súgirdiń tóńiregindegi eldiń aǵaıynshyldyǵyna rahmet. Sol jerde bir adam joǵary jaqqa bir aryzdy domalatyp jiberse, ne bolatyny belgili ǵoı.
1947 jyly Súgir Almatyǵa ekinshi ret shaqyrylady. Ol bul joly da barmaı qalady. Izdep kelgen birdi-ekili folklorshy ǵalymdarǵa mandytyp eshteńe aıtpaıdy. Osylaısha Súgir óneriniń tóńireginde neshe túrli alyp-qashpa áńgimeler paıda bolady. Keıbir kúıleriniń avtorlyǵyna qatysty neshe túrli daý-damaı týady. Kórip otyrǵanymyzdaı ónernamasynyń mańaıynda osyndaı ahýaldyń ornaýyna belgili dárejede kúıshiniń ózi kináli. Stalın ólip, sumdyq repressııalar toqtap, «jylymyq» zaman kelgende, kilkildep turǵan qara sabany aqtarýǵa, áńgimeniń tıegin aǵytýǵa bolatyn edi ǵoı. Ókinishke oraı olaı bolmaǵan. Alaıda Súgirdiń artynda qalǵan osy qazynanyń ózi bir ult úshin jetilip artylǵandaı. Eń bastysy, qolymyzda onyń baǵa jetpes asyl murasy – kúıleri bar emes pe. Oıymyzsha egemen eldiń jańa ǵylymy kúıshi ónerin zertteýdegi ketken olqylyqtardy kóp uzamaı túzetip, bir izge salady. Al biz óz tarapymyzdan, keı jerde azǵantaı derekke súıenip, keı jerde saz óneri jaıyndaǵy óz paıymymyzdy tııanaq etip, uly kúıshi jaıyndaǵy bilgenimizdi ortaǵa saldyq. Artyq-kemi bolsa, biletin adamdar túzete jatar.
***
Endi Súgirdiń artynda qalǵan azǵantaı muragerlerdiń biri Janǵalı Júzbaev jaıynda birer aýyz sóz.
Kúıshiler áýletinde týyp, dombyrany qolyna bala jasynan ustaǵanmen, Janǵalı, úlken sahnaǵa jıyrmadan asqan jasynda ǵana keldi.
Ónerde túrli taǵdyr bolady. Bireý ómir boıy tyrbanady, ózine tıesili abyroıyna jete almaıdy, keıde tipti ishindegi shemendi shyǵara almaǵan kúıi kóz jumýy múmkin. Al bazbireýdiń joly týǵanda ashyq turady. Osy turǵydan kelgende Janǵalı baýyrymdy mańdaıy jarylyp týǵan ónerpaz deı alamyn. Ol baqytty kúıshi, sebebi onyń ómir jolynda únemi ónerdiń qadirine jetken abzal adamdar ushyrasyp otyrdy. Solardyń árqaısysy qolynan kelgen kómegin jasap ony ary qaraı uzatyp salyp otyrdy. Osylaısha ol eldiń aldy bolyp alǵashqy kúıtabaǵyn shyǵardy.
Qazir kúıtabaqty kez kelgen adam úıde otyryp kompıýterden shyǵara salady. Al barlyq nárse memlekettiń bıliginde, memlekettiń ruqsatynda bolǵan sovet zamanynda, bul, adam aıtqysyz qıyn nárse bolǵan. Búkil odaq kóleminde «Melodııa» degen bir ǵana fırma bar. Ár respýblıkaǵa bólingen lımıt bar. Kúıtabaqqa jazylatyn árbir dámeli ónerpaz Mádenıet mınıstrliginiń qatal synynan ótedi. Mine, Janǵalı Júzbaevtyń kúıtabaǵy Maqsat Muhıtdenov sııaqty dybys rejısseriniń, Qarshyǵa Ahmedıarov sııaqty mýzykalyq sarapshynyń eren eńbeginiń arqasynda shyǵarylyp edi. Konservatorııanyń keıbir jas ustazdary «bul bala birinshi kýrsty bitirmeı jatyp qalaı kúıtabaq shyǵarady» dep qyzǵanysh bildirgeni bar. Biraq bul pysh-pysh áńgime sol pysh-pysh áńgime kúıinde qaldy. Eń bastysy, sol kezdegi astana Almatyǵa jańa esim bolyp kelgen Janǵalı, uly Súgirdiń beımálim on shaqty kúıin jaryqqa shyǵardy. Bul baǵa jetpes eńbektiń máni eshqashan joıylmaıdy.
Osylaısha Janǵalı alty alashqa tanyldy. 80-shy jyldardan beri qaraı bolǵan halyqaralyq respýblıkalyq ǵylymı konferenııalardyń ishinde Janǵalı qatyspaǵany joq shyǵar. Sondaı-aq respýblıka sheginde ótken eń aıtýly konertterdiń barlyǵynda derlik Janǵalı bas oryndaýshylardyń biri boldy. Sondaı-aq ár jyldarda shyǵarylǵan qazaq aspaptyq mýzykasynyń dańqty kúıtabaq toptamalarynyń barlyǵyna derlik Janǵalı qatysty.
Janǵalı respýblıkaǵa tanymal pedagog, onyń túlekteri túrli konkýrstardyń laýreattary. «Jaqsy ákeniń aty balaǵa qyryq jyl azyq». Osynyń bári arýaǵyńnan aınalaıyn Súgirdiń abyroıynyń arqasy, sonyń baqıdan jetip jatqan sharapaty. Keıingi jyldary belgili ǵalym Myrzataı Joldasbekov, kúıshige kóp qamqorlyq qyldy. Janǵalı elýge tolǵanda, sol erdiń jasy kádesin ol kezde Prezıdent Mádenı Ortalyǵynyń dırektory qyzmetinde otyrǵan Myrzataı aǵamyz úlken kúı merekesin qylyp, ulan asyr toı qylyp ótkizip berdi. Bul onyń Janǵalıdy «Súgir sııaqty asyldyń synyǵy» dep qurmettegendigi ǵana emes, jalpy qazaq kúı ónerine taǵzym etkeni.
Búginde Janǵalı azamat retinde kemeline kelgen, óneri tolysqan, tyndyrǵanymnan tyndyrmaǵanym kóp dep esepteıdi.
Oıymsha oǵan endi shákirt izdeıtin kez de kelgen sııaqty. Men bul jerde onyń Óner Akademııasyndaǵy klasynan jyl saıyn topyrlap shyǵyp respýblıkanyń ár tarabyna attanyp jatqan jas pedagogtardy aıtyp otyrǵan joqpyn. Meniń aıtyp otyrǵanym onyń ónerin alyp, ary qaraı uzatatyn shyn oryndaýshy.
Zamanynda Súgirdiń kúıin tórt adam ıemdenip qalypty. Jaıly, Nurtaı, Ábdihalyq, Jappas, osy tórt shákirt ózderiniń jasy jetkende óner estafetasyn endi Tólegen Mambekov, General Asqarov, Faızolla Úrmúizov sııaqty shákirtterine tabystaıdy. Tólegen men General uly ustazdary Súgirdiń murasyn Janǵalıǵa tapsyrdy. Kúı kerýeni qazaq barda osylaı jalǵasa bermek.
http://www.otuken.kz
