بۇل ادامنىڭ اتىن العاش رەت بالا كەزىمدە ەستىدىم. 1965 جىلى كۇزدە كونسەرۆاتوريانىڭ فولكلورلىق ەكسپەديتسياسى ءبىزدىڭ اۋىلعا كەلگەن ەدى. جانىنا بىرنەشە ستۋدەنت قىزدى ەرتكەن مۇعالىمنىڭ اتى-ءجونى سەرىكباەۆا اسقان ەكەن. مەنىڭ ناعاشى اتام ايگىلى كۇيشى ءجۇنىسباي ستامباەۆتان ءبىر كەشتە ون ءبىر كۇي جازىپ الدى. داستارحان باسىنداعى ۇزاق وتىرىس كەزىندە اسقان اپاي، – وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن سوزاقتاعى سۇگىر كۇيشى قايتىس بولدى. ءسىزدىڭ وڭ قولىڭىز، قارا شەرتىسىڭىز سول سۇكەڭنىڭ شەرتىسىن ەلەستەتەدى ەكەن، – دەگەن ەدى. بىراق مەنىڭ اتام ونداي كۇيشىنى بىلمەيتىن بولىپ شىقتى.
– شالقازاق، سارى نياز تورە، بايجىگىت پەن قىزىل مويىن قۋاندىق، تاتتىمبەت، كەشەگى ءابدى، يتاياق، بەكجان مەن ءمۇسىپارحان، مەن بىلمەيتىن كۇيشى جوق ەدى، بىراق سۇگىر دەگەن دومبىراشىنى ەستىمەپپىن، – دەدى، ەستىمەگەنىنە، بىلمەگەنىنە كەشىرىم سۇراعانداي.
– تۇسىنىكتى عوي، جەر شالعاي، سەمەي قايدا، سوزاق قايدا، – دەگەن اسقان اپاي.
– مىناۋ ماگنيتوفون دەدىڭدەر مەن، وسىنىڭ ىشىندە جوق پا، سۇگىردىڭ شەرتكەنى؟ جازبادىڭدار ما؟
اتام ماگنيتوفوندى مەڭزەگەن.
اسقان اپاي جىميىپ كۇلدى.
– جوق، ول كىسىنى اكادەميا دا، راديو دا، ەشبىر جەر جازىپ الىپ قالا الماعان.
…ارادا پالەنباي جىل ءوتتى. اقىرىندا سۇگىردىڭ كۇيىن دە ەستىدىك. 1971 جىلى كوكتەمنىڭ ءبىر كۇنىندە راديودان تولەگەن مومبەكوۆتىڭ كونتسەرتى بەرىلدى. وسى كونتسەرتتە سۇگىردىڭ «تەلقوڭىر» جانە «قاراتاۋ شەرتپەسى» دەپ اتالاتىن ەكى كۇيى تارتىلدى.
اتالعان شىعارمالاردىڭ ەتكەن اسەرىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. راديونىڭ ىشىنە كىرىپ كەتە جازداپ تىڭداعان اتام ارتىنشا ۇزاق ءۇنسىز قالدى. كوزىن دومبىرامەن اشقان، بۇكىل قارقارالى، اياگوز، شىڭعىستاۋ ارالىعىن دۇركىرەتىپ كۇيمەن تەربەگەن ونەرپاز ناعاشىم، باسقا ولكەنىڭ وزەگى ءبىر كۇيىن العاش تىڭداعاننان جەتە تانىعانى كورىنىپ تۇر ەدى.
– ويپىراي، دەسە دەگەندەي ەكەن، – دەدى سودان سوڭ باسىن شايقاپ، – دەسە دەگەندەي ەكەن.
– مىنا سۇگىر نە دەيدى، ا؟ – دەگەن سودان سوڭ، وسى كۇيلەردى ءوزى شەرتكەندەي جان-جاعىنا ماقتانا قاراپ.
ارادا تاعى ءبىراز ۋاقىت وتكەندە ەندى ءبىر دومبىراشىنىڭ ونەرىنە كۋا بولدىق. گەنەرال اسقاروۆ، سۇگىردىڭ «نازقوڭىر» جانە «اققۋ» كۇيلەرىن شەرتكەن. بۇل جولى دا راديونىڭ جانىندا ۇزاق ءۇنسىز وتىرىپ قالعان اتام اقىرىندا، – ايتقىش ادام ەكەن، بۇل سۇگىر دەگەن. كەمەڭگەر ەكەن، – دەدى كۇرسىنىپ.
كەيىننەن ۇزاق ويلانىپ ءوزى ەندى عانا ەستىگەن جاڭا ورنەك جايىندا تاعى ءبىر پىكىر ايتتى.
– «اققۋ» ەرتەگى سياقتى ەكەن، ال «نازقوڭىر» تىلسىم تۋرالى. تىلسىمنىڭ ءتىلىن بىلگەن ادام سياقتى عوي، – دەگەن.
كەيىن ناعاشى اتام قايتىس بولدى. مەن بۇيىرعان ونەردى الىپ، ومىردەن ءوز جولىمدى تاپتىم. الماتىعا كەلىپ العاش تانىسقان ادامىم جارقىن شاكارىموۆ ەدى. تەلەديدارعا، راديوعا اپارىپ كوپ اداممەن جولىقتىرعان، العاشقى كۇيتاباعىمدى شىعارعان وسى كىسى ەدى. سول تانىستىرعان ادامىنىڭ ءبىرى، بەلگىلى فولكلور جيناۋشى، عالىم تاليعا بەكحوجينا بولاتىن. سۇگىر سىندى ۇلى كۇيشىنىڭ شىن تۇلعاسىن مەن وسى كۇننەن باستاپ تانىدىم. ودان كەيىن تولەگەن مومبەكوۆ، گەنەرال اسقاروۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، تولەگەن توقبەرگەنوۆ، ءبىرى سۇگىردى كوزبەن كورگەن، ءبىرى ەستىگەن قانشاما اداممەن دامدەس بولدىق. سودان بەرى تابانى كۇرەكتەي قىرىق جىل ءوتىپتى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە سۇگىردىڭ ونەرىن دارىپتەپ ناسيحاتتاعان قانشاما كۇيشىنى تىڭدادىق، قانشاما اڭگىمەگە قانىقتىق. البەتتە، حالىق ءوزىنىڭ ارداقتى پەرزەنتىن اسقاقتاتىپ جىبەرەتىنى دە بار، كەيبىر اڭگىمە دەرەككە ەمەس – كوڭىلدىڭ لەبىنە قۇرىلاتىنى بەلگىلى.
مەن بۇل شاعىن لەبىزىمدە باسپا بەتىن كورگەن سۇگىر ءومىرىنىڭ شەجىرەسىن قايتالاماي-اق قويعاندى ءجون كوردىم. (كۇيشى ءومىرى مەن ونەرىنە قاتىستى ەڭ كوپ ماعلۇمات عالىم ا.سەيدىمبەكتىڭ «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» مونوگرافياسىندا جيناقتاۋلى ەكەنىن وقىرماننىڭ ەسىنە سالامىز).
زەرتتەۋلەرگە كىرمەي قالعان ءبىردى-ەكىلى سيرەك دەرەك پەن كۇي ونەرى تۋراسىن داعى ءوز پايىمىما سۇيەندىم.
ەڭ اۋەلى سۇگىردىڭ اتا-تەگى جانە تاما رۋىنىڭ شۋ مەن سارىسۋ، ارقاعا قالاي كەلگەندىگى حاقىندا بىرەر اۋىز ءسوز. بۇگىندە كىشى ءجۇزدىڭ ىشىندەگى جەتىرۋ بىرلەستىگى، زامانىندا ورتا ءجۇزدىڭ قۇرامىندا بولعانى، ارقانى جايلاپ قىستاعانى جايىندا، عىلىمي ادەبيەتتە ەمىس-ەمىس دەرەك بار. سودان سوڭ، شاماسى تاۋكە حان زامانىندا جەتىرۋ كىشى جۇزبەن بىرىكتىرىلگەن. ال ەندى وسى جەتىرۋدىڭ ىشىندەگى كەيبىر اتالىقتاردىڭ بۇرىنعى جوسىق پەن قونىسىن تابۋى قالماقپەن ەكى اراداعى سوعىسپەن تىعىز بايلانىستى. ەسكى شەجىرە اڭگىمەدە قازاق جەڭىسكە جەتىپ، قالماق كۇيرەگەننەن كەيىن، جەر ءبولىسۋ باستالادى. ابىلاي حان ەلدىڭ سۇراعانىن بەرەدى. سوندا جاعالبايلى مەن تامانىڭ باتىرلارى شۋ مەن سارىسۋدىڭ بويىنداعى قوپا قىسقى قىستاۋعا جاقسى، ارقا جازعى جايلاۋعا جاقسى ەكەنىن كورىپ، سول جۇرگەن جەرلەرىندە ءشيدىڭ باسىن بۋىپ، بەلگى سالىپ كەتىپ وتىرىپتى. حاننان وسى جەردى سۇرايدى. وسىلايشا جاعالبايلى مەن تامانىڭ كوپ بولىگى ارقادا قالىپتى، سوزاق، قاراتاۋ، شۋ مەن سارىسۋدى قونىس ەتىپتى.
سۇگىر، كۇي شەجىرەسىن بىلەتىن ادامداردىڭ ايتىسىنا قاراعاندا، جاستىق داۋرەنىنىڭ ءبىراز بولىگىن ايگىلى قوبىزشى ىقىلاستىڭ جانىندا وتكىزگەن سياقتى.
بالتالى – باعانالى مەن تامانىڭ اراسىندا جىلقى الىسقان داۋ-شاردىڭ بىرىندە ىقىلاس جوعالعان ءۇيىردىڭ ءىزىن قۋىپ ەردەن ءبيدىڭ الدىنا بارىپتى. وسى ساپارىندا ونىڭ جانىندا بوزبالا سۇگىر بولعان ەكەن. جوقشىلار نايمان اۋىلىندا ۇلكەن قايعىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. ەردەن ءبيدىڭ كامەلەتكە كەلىپ قالعان ۇلى قايتىس بولعان ەكەن. جاس باسىنا قاراماي كۇي قادىرىن جەتە تانىعان سۇگىر وسى جەردە قازاق تۇرمىسىندا، قازاق تاريحىندا ىلۋدە ءبىر رەت قانا كەزدەسەتىن جوسىققا كۋا بولادى. بالاسى ولگەن ءامىرشىنى كۇيشىنىڭ قالاي جۇباتقانىن كورەدى. بۇل سالت سىر بويىنىڭ جىرشىلىق ونەرىندە كورىنىس تاپقان. سىر سۇلەيلەرىندە قارالى ادامدى جىرمەن جۇباتۋ ءداستۇرى بار. بۇل ارنايى جانر «كوڭىل حوش» دەپ اتالادى. ال ارقا، سارىسۋ، شۋ بويىندا كۇيمەن ەستىرتۋ، كۇيمەن جۇباتۋ سول قالپىندا قالعان ەكەن.
ارينە، ەردەن – شىڭعىس حان ەمەس، ىقىلاس – كەت بۇعا ەمەس. الايدا قايعى مەن قاسىرەتتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى. ەردەن اۋىلىنىڭ قازاسى جوشىنىڭ ولىمىنەن كەم ەمەس ەدى. قوبىزبەن تارتىلاتىن ۇلى كۇي «ەردەن» دۇنيەگە وسىلاي كەلگەن ەكەن. كوزكورگەندەردىڭ ايتىسى بويىنشا ەل ىشىندەگى بارىمتا وسىدان كەيىن ساپ تىيىلىپتى. قۇرىعىن سۇيرەتكەن ۇرىنىڭ ءوزى سوزگە توقتاعان، كۇيگە توقتاعان نە دەگەن زامان ەدى، دەپتى كەيىن سۇگىر ءبىر داستارحان باسىندا.
ىقىلاس پەن بوزبالا سۇگىردىڭ وسى ساپارىنان ەندى بىرنەشە تارماق جاڭا حيكايات ورىستەيدى. ءبىر اڭگىمە، سۇگىر وسى بارعانىندا ايگىلى دومبىراشى قىز ماپرۋزامەن ء(بىر نۇسقادا ماقپۋزا) تانىسىپ ەدى دەپ بايان ەتەدى. ەندى ءبىر اڭگىمە، سۇگىر جانىنا سال-سەرىلەردى ەرتىپ ماپرۋزامەن ارنايى تانىسۋعا بارعان ەدى دەپ كۋالاندىرادى. سوڭعىسى، بوزبالالار ابىسىنداردىڭ (انالىق اۋىل، اۋلەت) ەلىنە بارىپ، ءتۇرلى سايىس پەن سىننان ءوتىپ وزىنە ايەل الىپ قايتاتىنىن بايان ەتەتىن ۇماي انا زامانىنان كەلە جاتقان سالت-سانالىق اڭگىمە.
العاشقىسى ءولىم مەن ءومىر، قازانىڭ ۇستىندەگى ماحاببات جايىنداعى، «ولگەن – ءولدى، ءتىرى كىسى تىرشىلىگىن ىستەيدى» دەگەن ۇلى قاعيدانى ايگىلەيتىن كونە اڭگىمە.
ەكەۋى دە كەيىنگى قازاق مادەنيەتىنە، اسىرەسە جاڭا زامانداعى قازاق پروزاسىنا زور ىقپال ەتكەن قاسيەتتى حيكايات. وسىنىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى ءومىر شىندىعىنا جاقىن؟
وسىعان وراي مىناداي ءبىر شەگىنىس جاساعىمىز كەلەدى. 1976 جىلدىڭ كۇزىندە ۇمىتپاسام قازاق راديوسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن الماتىدا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ساز ونەرىنىڭ وكىلدەرى قاتىسقان ءبىر جيىن بولدى. ونداعان ءانشى-جىرشى، كۇيشىلەر وزدەرىنىڭ مۇرالارىن راديوعا جازىپ قالدىردى. ارتىنان م.اۋەزوۆتىڭ مۋزەي ۇيىندە راحمانقۇل اعامىزدىڭ (بەردىباەۆ) ەپتەۋىمەن اتالعان ونەرپازدار ۇلكەن كونتسەرت (قازىرگىشە، گالا-كونتسەرت) بەردى. وسى كونتسەرت كەزىندە تولەگەن مومبەكوۆ پەن گەنەرال اسقاروۆتان كەيىن ساحناعا شىققان سوزاقتىڭ قاراپايىمداۋ ءبىر دومبىراشى اقساقالى، وسى كۇنى جانعالي جۇزباەۆ «قاراتاۋ شەرتپەسىنىڭ ەكىنشى تارماعى» دەپ شەرتىپ جۇرگەن كۇيدى العاش پاش ەتتى. توكەڭدەي كەۋدەلى بولماسا دا تارتقان كۇيى ءتاپ-ءتاۋىر. قاريا كۇيدىڭ تاريحىن ايتا كەلىپ، سۇكەڭ «قايران ماپرۋزامەن قايعىدا جولىعىپ، قاسىرەتتە ايرىلىسىپ ەدىم» دەپ ايتۋشى ەدى دەگەن. دەمەك، سۇگىر ماپرۋزامەن نايمان اۋىلىنىڭ قازاسىندا تانىسقان. كونتسەرتتەن كەيىن تاليعا اپامىز (بەكحوجينا) بىرنەشە كۇن بويى م.اۋەزوۆ مۋزەي-ءۇيىنىڭ ەكىنشى قاباتىندا كۇيشىلەردى ماگنيتوفونعا جازدى. سوندا اتالعان قاريا، اپيكە ابەنوۆانىڭ ءوتىنىشى بويىنشا تاعى كوپ ەسكى اڭگىمەلەردى شەرتتى. ءبىر سوزىندە «ءماپرۋزا سۇگىرگە ايتىپتى، باۋىرىم ءولىپ جاتقاندا دومبىرا كۇيلەپ جىرعاي المايمىن. جىلى ءوتسىن، سودان كەيىن ءسوز بايلاسايىق دەپتى. سۇگىر وسى سوزگە توقتاپتى. كەيىننەن ءماپرۋزانىڭ اۋىلىنا شىنىندا دا جىگىت-جەلەڭدى ەرتىپ بارىپتى» دەدى.
سۇگىردىڭ ەڭ اسقاق ەكى كۇيى، وسى كۇنى «قاراتاۋ شەرتپەسىنىڭ ەكىنشى تارماعى» دەپ تارتىلىپ جۇرگەن كۇي مەن ايگىلى «نازقوڭىر» وسىلاي شىققان ەكەن. قازىرگى مۋزىكاتانۋدا شارتتى تۇردە «قاراتاۋ – سوزاق كۇي مەكتەبى» دەپ اتالاتىن جوسىق ءالى زەرتتەلگەن جوق. بەلگىلى عالىم، قوعام قايراتكەرى مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ ايتقانى بار، «قاراتاۋدىڭ شەرتپەسى ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى، تۇلا بويىڭدى تۇگەل ارالاپ، جان دۇنيەڭدى تەربەيدى. مەنىڭشە ۇستازدار بالالارعا نوتانى ۇلەستىرۋمەن شەكتەلمەۋ كەرەك، ولار كۇيدىڭ تاريحىن، تابيعاتىن تەرەڭ ءبىلۋ كەرەك. سەبەبى، كۇي بولسىن، باسقا ونەر بولسىن، ءبارى دە – توپىراقتان. قاراتاۋ شەرتپەلەرى جاي عانا رەپەرتۋار بولۋعا، ءجۇردىم-باردىم ورىنداۋعا كونبەيدى. ونىڭ ساباسى، ارناسى، تابيعاتى باسقا، جاراتىلىسى بولەك، ەشبىر جەردىڭ كۇيىنە ۇقساتا المايسىڭ» دەپ.
مىنە، مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىن عاجاپ قالدىراتىن قاراتاۋ كۇي ونەرىنىڭ وسى «باسقا تابيعاتى». ارينە، ونەر اسپاننان تۇسە سالمايدى. قانداي دا بولماسىن ونەر ءتۇرى ناقتى ارنالاردان قالىپتاسادى، ناقتى تاريح اياسىندا ورىستەيدى. قاراتاۋ – سوزاق كۇي ونەرىنىڭ ءۇش ارناسىن وسى قازىردىڭ وزىندە اتاپ كورسەتۋگە بولادى. ولار: ءبىرىنشىسى – 16-17 عاسىر ارالىعىندا بويىنا سىڭىرگەن باتىس قازاقستان اسپاپتىق مۋزىكاسىنىڭ داستۇرلەرى. ەكىنشىسى – بايىرعى قوبىز كۇيىنىڭ ماشىقتارى. ءۇشىنشىسى – وسى كۇنى شارتتى تۇردە «شەرتپە» دەپ اتالاتىن كۇي ونەرىنەن اۋىسقان ماشىقتار. وسى ءۇش ستيل شامامەن ءبىر جارىم عاسىر بارىسىندا تاماشا سينتەزدەن ءوتىپ قاراتاۋ – سوزاق كۇي ونەرىن قالىپتاستىرعان. باپىش پەن سۇگىردىڭ، ءتىپتى كۇنى كەشە عانا كوز جۇمعان تولەگەن مەن بورانقۇلدىڭ كۇيلەرىندە داۋلەتكەرەي مەن قازانعاپ كۇيلەرىنىڭ ەلەسى ءجۇرۋى، قوبىزعا عانا ءتان تەرتسيالاردىڭ ۇشىراسىپ وتىرۋى وسىدان.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» مونوگرافياسىنىڭ سۇگىرگە قاتىستى تاراۋىندا، ونىڭ باۋبەكپەن كەزدەسكەنىن ايتادى. بۇل وتە ۇلكەن دەرەك. تاتتىمبەتتىڭ ەكى-اق شاكىرتى بولعان. ءبىرى – ءوزىنىڭ تۋعان ءىنىسى جاقسىمبەت، ەكىنشىسى – باۋبەك. تاتتىمبەتتىڭ ءتول شاكىرتىمەن كەزدەسۋى سۇگىردىڭ ونەرناماسىنداعى بىرقاتار جۇمباق جايتتەردى تۇسىندىرەدى. سونىڭ ءبىرى – سۇگىردىڭ تاتتىمبەت كۇيلەرىن وتە جاقسى بىلگەندىگى.
مۇحتار اۋەزوۆ زامانىندا سۇگىردىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ، قولىنان ءدام تاتقان ەكەن. الماتىعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ايتقان ەكەن، «مەن ءتىرى تاتتىمبەتتى كوردىم» دەپ. سەبەبى، سۇگىر ەكى-ءۇش كۇن بويى مۇقاڭا تەك قانا تاتتىمبەتتىڭ كۇيىن تارتىپ بەرىپ وتىرىپتى.
مىرزاتاي اعا (جولداسبەكوۆ) بالا كەزىندە سۇگىردى ءوز كوزىمەن كورىپ، ونەرىن قالاي تاماشالاعانىن تومەندەگىدەي بايان ەتەدى. «سۇگىر اۋىلىمىزعا ءۇش رەت كەلدى. جازدا، جايلاۋعا كەلەتىن. شاعىن دەنەلى، قاعىلەز ادام. ۇستىنە شيبارقىتتان كيتەل، باسىنا قىرعىز قالپاق كيىپ جۇرەتىن. ءبىر جىلى اۋىلىمىزعا كىلەڭ داۋلەسكەر كۇيشىلەر جينالىپ قالدى. ءمادى شاۋتيەۆ، ايتپەمبەت، ءشامشىلدا دەگەن بولدى، بورانقۇلدىڭ ۇستازى، قالىبەكتىڭ زيابەگى دەگەن بولدى، سۇگىر بولدى. وسى كەشتەگى تاماشالاعان ونەرىم بۇكىل ومىرىمە ۇمىتىلماس ەستەلىك بولدى. بىرىنە-ءبىرى جول بەرىپ، كەزەكتەسىپ شاپقان جۇيرىكتەر. ويپىرماي، سۇگىر سوندا تاپجىلماي، شارشاماي تارتادى. ون ەكى مۇشەڭدى تالدىرادى. سولاردىڭ ءبارى دە كەتتى عوي. قازىر ويلاسام، كورگەن تۇستەي. كەيدە، سول، بولدى ما، بولمادى ما دەپ تە ويلايمىن. ارينە، بولدى عوي. كەيىنگى زاماندا قالعاننان سوڭعى اسەرى عوي. وسىنى كورگەن ادامنىڭ جۇرەگىندە، «بۇگىنگى ۇرپاق، كەلەر ۇرپاق سونداي بولا الا ما، الدە ءبىزدىڭ كورگەنىمىز ساعىم قۇساپ باقيعا كەتە مە» دەگەن قايعى ۇيالاپ، جەگىدەي جەيدى ەكەن».
مەن تولەگەن توقبەرگەنوۆتىڭ بالاسى رامازانمەن كازپي-دە بىرگە وقىدىم. ءبىرىنشى جىلى-اق تولەگەن اعانىڭ شاڭىراعىمەن تۋىس ادامداي ارالاسىپ كەتتىك. شەشەسى – زەينەپ اجەمىزدى قولىنا العان. تەرەزەسى پاستەر كوشەسىنە شىعاتىن شاعىن بولمەدە، نامازىن وقىپ، شايىن ءىشىپ وتىراتىن. كوپ ۇندەمەيدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ول كىسى سۇگىردىڭ وتە جاقىن اعايىنى ەكەنى ايان بولدى. اسقار اعا (سۇلەيمەنوۆ) ول ادامدى «حانىم يەم» دەپ اسا قۇرمەتتەيتىن. بىردە قوياردا قويماي سۇگىر تۋرالى اڭگىمە ايتقىزدى.
– اعامىز كەرەمەت كىرپياز، كىدى ادام ەدى، – دەگەن سوندا زەينەپ اجەمىز، – جاساعان زاتىڭىڭ وعان ۇناۋى وتە قيىن بولاتىن. ايەلدەر جارىسىپ دومبىرانىڭ ىشەگىن يىرەدى. يىرگەندەرىن اعامىزعا اپارىپ بەرەدى. ءبىر قۇرالى بولدى. سوعان ولشەپ كورەدى. جاقسىسىن، دۇرىسىن الىپ قالاتىن. دۇرىس بولماسا، قايتادان ءيىرىپ الىپ كەل دەپ قايىرىپ بەرەتىن. باسقا دومبىراشىلار ءبىر تاعاتىن ىشەك ىزدەپ جۇرگەندە، اعامىزدىڭ ۇيىندە ىشەك دەگەن بۋماسىمەن جاتاتىن. ايكەن دەگەن دومبىراشى بولدى. بىرنەشە رەت كەلدى. ەكەۋى اپتالاپ كۇي شەرتىسەتىن. اعامىز كەرەمەت ەدى عوي. ودان كەيىن، دومبىرانى ونداي شالعان ادام بالاسىن كورگەمىز جوق.
ىقىلاس ۇستاز رەتىندە سۇگىردىڭ تانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال ەتكەنى بايقالادى. «جولاۋشىنىڭ جولدى قوڭىرى»، «ىڭعاي توكپە»، «نازقوڭىر» سياقتى سۇگىردىڭ كۇيلەرىندە قورقىتتىڭ احيرەتتىك فيلوسوفياسىنىڭ ءجۇرۋى، بۇل ءسوز جوق ىقىلاستىڭ ءىزى. سۇگىر، ۇلى ۇستازىنىڭ جانىندا قانشا ءجۇردى، قانشا قانىقتى، ونى انىق ايتۋ مۇمكىن ەمەس. الايدا، سۇگىر ورنەگىن العاش تاماشالاعان ادامنىڭ ءوزى ونىڭ قوبىز سىرىن جەتە تانىپ مەڭگەرگەنىن بىردەن اجىراتادى. سەبەبى، قانداي دا بولماسىن ونەر ءتۇرىن كەمەل تانىعان ادام عانا جۇرەگى داۋالاپ قاعيدانى بۇزا الادى، جاڭادان قاعيدا قالىپتاستىرا الادى. ءبىر عانا قاراپايىم مىسال كەلتىرەيىك. الەمدىك مۋزىكادا «مينور» جانە «ماجور» دەپ اتالاتىن ەكى اۋەن ۇلگىسى بار. «مينور» كوپ جاعدايدا قايعىلى شىعارمالاردىڭ اۋەنى. باتىستىڭ كەيبىر مۋزىكاتانۋشىلارىنىڭ ايتىسىنا قاراعاندا «مينور» – جاساندى اۋەن. «ماجوردان» كەيىن جاراتىلعان، جاسى كىشى جۇيە. ال «ماجور» القوڭىر اسقاق شىعارمالاردىڭ تۇعىرى. «ماجور» مەنەن «مينوردىڭ» اراسى وتكەل بەرمەس ۇشىرىم قۇزداي. ەكەۋىنىڭ باسىن قوسۋ وتە قيىن. ەكى اۋەندى شەبەرلىك ارقىلى قوسۋعا بولادى. بىراق ول قوسىندىنىڭ شەبەرلىك قانا ەكەنى ءبارىبىر كورىنىپ تۇرادى. قازاق كۇيىنىڭ تاريحىندا بۇل ەكى اۋەن بىرنەشە شىعارمادا عانا وزدەرىنىڭ بىتىمىمەن جىمداسادى. سونداي شىعارمالاردىڭ ءبىرى – قورقىتتىڭ «قوڭىرى». سودان سوڭ، اسىلىق ايتتى دەمەڭىز، «مينەر» مەنەن «ماجور» شەبەرلىك ارقىلى ەمەس، تابيعاتىمەن جىمداسقان سيرەك شىعارما – سۇگىردىڭ «نازقوڭىرى».
سۇگىر ماپرۋزاعا ۇيلەنەدى. الايدا كوپ ۇزاماي اياۋلى جار، الدەبىرەۋدىڭ كوزىنىڭ سۇعى ءتيىپ قايتىس بولادى. ءبىز سۇگىر مەن ءماپرۋزا ەكەۋىنىڭ قالاي باقۇلداسقانىن بىلمەيمىز. ەندى ەشقاشان بىلمەيمىز. الايدا سۇگىردىڭ وسى دۇنيەدە وتىرىپ-اق ماحشار كۇي كەشكەنىن ونىڭ ءبىتىمى بولەك ەكى كۇيىنەن تانيمىز. ول – «قاراتاۋ شەرتپەسىنىڭ ەكىنشى تارماعى» (جانعالي جۇزباەۆ كۇيدىڭ وسى شۇباتىلعان ۇزىن ەسىمىن پايدالانادى. مۇمكىن سۇگىردىڭ تابيعاتىنا كەلەتىندەي ەتىپ بۇل كۇيگە ىقشامداپ باسقا ات ويلاپ شىعارۋ كەرەك شىعار) جانە «نازقوڭىر». اتالعان ەكى كۇيدى حرونولوگيالىق تۇرعىدان پايىمداۋ، ياعني قايسىسىنىڭ ءبىرىنشى، قايسىسىنىڭ ەكىنشى شىعارىلعانىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ەكەۋى دە ءبىر قاسىرەتتىڭ توڭىرەگىندە شىعارىلعان، ەكەۋى دە ءبىر ستيحيادا تۇر. تەك، اتالعان شىعارمالاردىڭ، قايعى تارقاعاننان كەيىن، ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە بارىپ دۇنيەگە كەلگەنىن شىرامىتۋعا بولادى. بۇل ەكى كۇي قازاقتىڭ ماحاببات ليريكاسىنداعى ەڭ ايتۋلى شىعارمالار. كۇي ونەرىندەگى اسىقتىق، ىنتىزارلىق ءسوز بولعاندا، ەڭ اۋەلى ەل ىشىنە «كوكەيكەستى» دەگەن اتپەن تاراعان تاتتىمبەتتىڭ «جانتەلىم» اتتى حۋسني اۋەزى ەسكە ورالادى. تاتتىمبەت بۇل كۇيدى ءوزىنىڭ قوسىلا الماي كەتكەن سۇيگەن جارى اقسۇڭقارعا ارناپتى. سۇگىردىڭ ەكى كۇيى وسى «جانتەلىممەن» بوي تالاستىرىپ تۇرعان شىعارمالار. كوركەمدىك تۇيسىكتەر سىرتقى دۇنيەگە شىققاندا عانا تارام-تارام بولىپ بولىنەدى. ال ادام جانىنىڭ تۇكپىرىندە تۇرعاندا بارلىعى – ءبىر تۇيسىك. سول سەبەپتى قازاق دومبىراشىلارى كۇي مەنەن ءسوزدىڭ رۋح تۇبىندە ءالى ءبىر-بىرىنەن اجىراماي تۇرعان كەزىن تاني الاتىن قابىلەتكە جەتكەن، سول قابىلەتتى، سول ونەردى زاماننان زامانعا جەتىلدىرىپ، وركەندەتىپ وتىرعان. «دومبىرا سويلەيدى» نەمەسە «كۇي سويلەيدى» دەگەن تىركەستەر سول ونەردەن قالعان. مىسالى، شىمكەنت، اۋليە اتا قازاقتارى دومبىراشىدان ءبىر كۇيدى وتىنگەندە، «سول كۇيدى ايتشى» دەيدى. «شەرتشى» ەمەس، «تارتشى» نەمەسە «ورىنداشى» ەمەس – «ايتشى». سول سەبەپتى قازاقتىڭ كۇيشىلەرى كۇيدى سوزگە جاقىن قىلىپ شىعارادى. سول سەبەپتى ولار دومبىرا تارتپايدى – اڭگىمە ايتادى.
سول سەبەپتى قازاقتار جاقسى دومبىراشىنى «ايتقىش ەكەن» دەپ ماقتايدى. بۇل ەڭ جوعارعى باعا.
«قاراتاۋ شەرتپەسىنىڭ ەكىنشى تارماعى» ءماپرۋزانىڭ قازاسىنا شىعارىلعانىن ايتتىق. ۇلۋدىڭ بويىنداعى دەرتتىڭ سىرتقا گاۋحار بولىپ شىعاتىندىعى سياقتى، سۇگىردىڭ قاسىرەتى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن اسقاق كۇيگە اينالعان. كۇيدى تىڭداپ وتىرعاندا «ا، داريعا! ماپرۋزاعا دەگەن مەنىڭ عاشىقتىعىم وسىنداي ەدى عوي. نە كەرەك…» دەگەن وتتى كۇرسىنىس ارالاس قامرىقتى ءسوزدى انىق ەستيسىز. «نازقوڭىردا» «مينور» مەنەن «ماجوردىڭ» بىتە قايناسىپ استاساتىنىن ايتتىق. العاشىندا تومەنگى بۋىندا، باسىن تاۋ مەن تاسقا سوققان قايعى مەن قاسىرەت. سودان سوڭ جوعارعى ساعادا تاڭعاجايىپ قۇبىلۋ. ارىلماستاي كورىنگەن قايعى كەنەت… تىنشىپ، اقىرىندا ساليقا مەن سابىرعا اينالادى. «باعىم سەن ەدىڭ… ماڭدايىما سىيمادىڭ… زامان ءوتتى… ارسىز كوڭىلىم بۇل قايعىنى دا جەڭدى… كەش مەنى…» دەيدى سۇگىر. وسىلايشا ءماپرۋزانىڭ ارۋاعىنان كۇيمەن كەشىرىم سۇرايدى. وسىلايشا «نازقوڭىر» دۇعا دارەجەسىنە كوتەرىلگەن.
مەن كوپ كورگەن اداممىن. مەن كۇي ونەرىنىڭ تالاي تۇڭعيىعىنا باتىپ، تالاي شىڭىنا شىققان اداممىن. مەنى تاڭقالدىرۋ قيىن. سۇگىر مەنى تاڭقالدىردى. «نازقوڭىردى» قيساپسىز تىڭدادىم. مۇنداي كۇيدى شىعارۋ قالاي مۇمكىن دەگەن وي كوكىرەگىمدى تالاي رەت بيلەگەن. كۇيدىڭ ءونبويىنان سۇگىردىڭ قولتاڭباسى، ءتول مانەرى سايراپ كورىنىپ جاتىر. بۇل كۇيدىڭ سۇگىردىكى ەكەنىن تولەگەن مەن گەنەرال اقساقالدار دا، جانعالي سياقتى اۆتوريتەتتەر دە كۋالاندىرادى. بۇل تاراپتا، ەشقانداي داۋ تۋمايدى. الايدا، مەن «نازقوڭىردى» سۇگىردىڭ شىعارعانىن بىلمەسەم، وندا بۇل كۇيدى بىرەۋ دايىن كۇيىندە قازاققا اكەلىپ بەرە سالدى دەگەنگە كوبىرەك سەنەر ەدىم. مۇنداي كۇيدى قالاي ويلاپ شىعارۋعا بولادى؟ سەزىم سىرىن وسىنشا ءبىلۋ قالاي مۇمكىن؟ وسىنداي اۋىر كۇيزەلىستى قالاي اينا-قاتەسىز دىبىس تىلىنە اۋدارۋعا بولادى؟
قۇرمەتتى وقىرمان ءسىز مەنى وسى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرە الادى دەپ ويلايتىن شىعارسىز. ءۇمىتىڭىزدى اقتاي المادىم. سەبەبى، بىلمەيمىن.
قازاق «ارسىز كوڭىل» دەگەندە ارسىزدىقتى ايتپايدى، ادامنىڭ قانداي قايعىنى بولسا دا جەڭىپ، العا، جارىققا ۇمتىلاتىنىن، كەلەر كۇننەن ەشقاشان ءۇمىتىن ۇزبەيتىنىن، تىرشىلىكتىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا وسىلايشا وزاتىنىن، ءومىر دەگەننىڭ وسى ەكەنىن ايتادى. بار بىلەتىنىم، سۇگىر «نازقوڭىردا» ادامنىڭ وسى وسكەلەڭ مىنەزىن، قايتپاس قاجىرىن بەينەلەگەن.
ەندى «سۇگىردىڭ «تەلقوڭىر» كۇيىن اڭگىمە ەتەيىك. سۇگىردەن كەيىن بۇل كۇيدى جالعىز تولەگەن اقساقال تارتاتىن. قازىر وقۋ پروگراممالارىنا ەنگەن بۇل كۇيدى ەكىنىڭ ءبىرى ورىندايدى. «تەلقوڭىر» باعزى زاماننان كەلە جاتقان قازاقتىڭ قاستەرلى كۇيى. نۇسقالارى كوپ. ءار ولكەنىڭ ءوز «تەلقوڭىرى» بولعان دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس. كۇيدىڭ اڭىزى، ازىناۋلاق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان، ورتاق نۇسقادان ءوربيدى. قۇلىنى ولگەن بيەگە، ەنەسى ءولىپ جەتىم قالعان قۇلىن تەلىنەدى. دومبىراشى كۇي تارتادى. بيە كۇيگە ءيىپ، بوتەن قۇلىندى باۋىرىنا الادى، اقىرى ءوز تولىندەي كورىپ كەتەدى. مىنە، قىسقاشالاپ ايتقاندا كۇيدىڭ شەرتەتىن حيكاياتى وسىنداي.
شىنىمدى ايتايىن، ەسەيىپ ەرجەتكەننەن كەيىن مەن بۇل اڭگىمەگە سەنبەيتىن بولدىم. بىزگە ايىپ جوق. ۇيدە دومبىراشى شالىمىز وتىردى. بىراق سوۆەت مەكتەبى شالدىڭ ايتقانىنا كەرەعار تاربيە بەردى. «تەلقوڭىردىڭ» اڭىزى ماعان ومىردە بولماعان ەرتەگىدەي ەلەستەيتىن.
كەيىننەن اسقار اعامەن ارالاستىق. ايتقانىمىز ءبىر جەردەن شىعا بەرمەيتىن. كەيدە داۋلاسىپ قالاتىنبىز. وسى داۋلاردىڭ ءبىرىنىڭ تاقىرىبى – اتالمىش «تەلقوڭىر» بولاتىن. اسقار اعا سۇگىردىڭ باسىندا بولعان ناقتى وقيعا دەيدى. تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «تەلقوڭىر» اڭگىمەسى وسى سيۋجەتكە قۇرىلعان دەيدى. ال مەن تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «تەلقوڭىرى» انشەيىن تاماشا اڭىز، ءوزىنىڭ ۇلى جەرلەسىنە قويىلعان ەسكەرتكىش دەيمىن. تۇسىنىسە المادىق. بۇل وقيعانى ءوزىڭىز كوردىڭىز بە دەيمىن. جوق، كورگەم جوق دەيدى اسەكەڭ، بۇل مەن تۋعانعا دەيىن بولعان جايت ەكەن، كورگەندەردەن ەستىدىم دەيدى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە مەنىڭ بۇكىل دۇنيەمدى توڭكەرگەن وقيعا بولدى. 90-شى جىلداردىڭ باسىندا تەلەۆيزوردان ءبىر عىلىمي – كوپشىلىك ءفيلمدى تاماشالادىم. ورىستىڭ ەتنوگراف-فولكلوريستەرى موڭعوليادا تۇسىرگەن ەكەن. ءفيلمنىڭ باسىندا ءبىر ورىس ايەل، قازىر سىزدەر موڭعولداردىڭ، ەنەسى ولگەن بوتانى باسقا تۇيەگە قالاي تەليتىنىن كورەسىزدەر دەدى. جۇگىرىپ بارىپ تەلەۆيزوردىڭ الدىنا وتىرا قالدىم. موڭعولدار بوتانى اۋەلى تۇيەگە قۇر تەلىپ كوردى. الايدا تۇيە ادىراڭداپ بوتەن ءتولدى ماڭايىنا دا جولاتپادى. سودان سوڭ، موڭعولدىڭ قوبىزعا ۇقساس حۋر دەگەن اسپابى الدىرىلدى. حۋرشى قوبىزىن تۇيەنىڭ وركەشىنە ءىلىپ، شالعىمەن ىشەكتى اقىرىن سۇيكەپ، جەلدىڭ ىزىڭداعانىنا ۇقساس دىبىستار شىعارا باستادى. تۇيە از تۇرىپ، سودان سوڭ دىبىسقا ەلەڭدەي باستادى. كۇيشى وتە شەبەر ەكەن. ىزىڭ اقىرىنداپ ادەمى كۇيگە اينالدى. سودان سوي كۇيشى حۋردى وركەشتەن الىپ، ەندى مالداس قۇرا وتىرىپ، كۇيدى بۇرىنعىدان ارى ەگىلتتى. مىنە، قىزىق! ءبىر كەزدە تۇيەنىڭ اۋزى دوڭگەلەنىپ، كوزىنەن مونشاق-مونشاق جاس توگىلگەن. وسى كەزدە وپەراتور كامەرانى تۇيەنىڭ جەلىنىنە تاقاۋ اپارعان. و، كەرەمەت! جەلىننىڭ ۇرپىنەن باداناداي ءبىر تامشى ءسۇتتىڭ شىققانى انىق كورىندى. سودان سوڭ تاعى شىقتى. جەرگە تامدى. تاعى شىقتى. وسى كەزدە موڭعولداردىڭ بىرەۋى بوتانى اكەلىپ تەلي قويعان. اعىل-تەگىل جىلاپ تۇرعان تۇيە بوتەن بوتانى وركەشىنەن ايمالاپ، قۇيرىعىنان يىسكەدى.
مەن سول كۇنى ارۋاقتاردان كەشىرىم سۇراپ، بىلگەنىمشە دۇعا وقىدىم. ەرتەڭىنە اسەكەڭە بولعان جايدى ايتتىم.
– مەن دە كوردىم، – دەدى اسەكەڭ.
شىلىمىن سوراپتاپ از وتىردى.
– مەن ساعان ايتتىم عوي، – دەگەن سودان سوڭ جانتايىپ جاتىپ (بۇل اسەكەڭنىڭ دەرتكە شالدىققان كەزى بولاتىن).
– بۇدان كەيىن ەندى كۇمان كەلتىرمەيمىن، – دەدىم مەن.
اسەكەڭ توبەگە قاراپ از ويلانىپ جاتىپ اڭگىمەنى ارى قاراي جالعادى.
– تاكەن حيكايانى كوركەمدەپ جىبەرگەن. ادەبيەتتىڭ زاڭدىلىقتارى دەگەن بار عوي. ال شىندىعىندا ءسال باسقاشالاۋ بولعان. سۇگىردىڭ اكەسى ءالي بىردە دالادا قاسقىر تارتىپ جايراتىپ كەتكەن بيەنىڭ ولەكسەسىنە تاپ بولادى. سول ماڭايدا، قاسقىر قايتىپ كەلە مە دەپ جاسىرىنىپ وتىرعان اڭشىلار، جەتىم قۇلىندى اليگە جەتەكتەتىپ جىبەرەدى. ارقادان اۋىپ كەلگەن جورگەكباي دەگەن سىنشى بولعان ەكەن. سول ادام، ءالي، سيىر ءسۇتىن بەرىپ اسىراپ وتىرعان قۇلىندى كورەدى. ءناسىلدى جىلقى ەكەن، كورشى اۋىلدا ءبىر كىسىنىڭ قۇلىنى ولگەن بيەسى بار. يەسى، بيەم جەنتەك قىمىز، تاسەمشەك بولىپ قالا ما دەپ ۋايىمداپ وتىر. سويىپ تاستاۋعا وبال دەپ ايتتى دەيدى. مىنا قۇلىندى سول بيەگە اپارىپ تەلىسەك قايتەدى دەيدى. قالاي تەليسىڭ، تەۋىپ ءولتىرىپ تاستاسا قايتەمىز دەيدى ءالي. سەنىڭ بالاڭ كۇيشى ەمەس پە، سول كۇي تارتسىن. كۇي تارتىپ وتىرىپ تەلۋگە بولادى دەيدى جورگەكباي. سودان ءالي، ارقاعا قىدىرىپ بارىپ، قايتىپ كەلىپ دەمالىپ جاتقان سۇگىردى وياتىپ الىپ، جەتىم قۇلىندى جەتەكتەپ كورشى اۋىلعا بارادى. جورگەكباي ولگەن قۇلىننىڭ تەرىسىنە ءشوپ تىعىپ تۇلىپ جاسايدى. سودان سوڭ بيەنىڭ كوزىن تاڭىپ، قۇلاعىن عانا دومبىرانى ەستيتىندەي قىلىپ شوشايتىپ شىعارىپ قويادى. سۇگىرگە بەلگى بەرەدى. سۇكەڭ كۇيدى قوزعايدى عوي. ءبىرازدان سوڭ قۇلىنىنىڭ تۇلىبىن يىسكەپ، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتقان كۇيدى تىڭداعان بيەنىڭ كوز جاسى شىلقىلداپ، كوزىن تاڭعان شۇبەرەكتىڭ سىرتىنا شىعىپ كەتىپتى. وسى كەزدى اڭدىپ تۇرعان جورگەكباي جەتىم قۇلىندى تەلي قويادى. ارتىنشا قۇلىنىنىڭ تۇلىبىن الىپ تاستاپ، كوزىندەگى شۇبەرەكتى شەشكەننەن كەيىن دە بيە جىلاپ تۇرا بەرىپتى. تاس بولىپ قالعان ەمشەگى ءجىبىپ، ءسۇت بۇلاق بولىپ اعىپتى. كەيىننەن سول قۇلىن اۋزىمەن قۇس تىستەيتىن جۇيرىك بولىپتى، بايگەنىڭ الدىن بەرمەپتى.
– ءبىز تىڭداپ جۇرگەن «تەلقوڭىر» سول تەلۋ كەزىندە تارتىلعان كۇي عوي؟ – دەدىم مەن.
– جوق، – دەدى اسەكەڭ. – ول سۇڭقىلداعان سۇمدىق كۇي ەكەن. شامامەن جارتى ساعاتتاي ۋاقىت تارتىلاتىن ۇزاق، كۇردەلى كۇي دەيدى بىلەتىندەر. ەشكىم ۇيرەنە الماپتى. ول كۇي سۇكەڭنىڭ وزىمەن بىرگە و دۇنيەگە كەتتى. مىنا ءبىز تىڭداپ جۇرگەن «تەلقوڭىر» سونىڭ بولماشى ءبىر ءۇزىندىسى عانا ەكەن. جانىندا جۇرگەندەر ايتەۋىر شالىپ قالعان عوي.
كەشكى شايعا وتىردىق.
–مەن ساعان ەندى ءبىر اڭگىمە ايتايىن، – دەدى اسەكەڭ كۇرەڭ قويۋ شايدى ادەتىنشە باپتاپ ءىشىپ وتىرىپ، – ەرتەدە جازۋشىلار ءبىر-بىرىنە وسىنداي قىزعىلىقتى سيۋجەتتەردى سىيعا تارتادى ەكەن. مەن دە ساعان سىيعا تارتايىن. جازارسىڭ – جازباسسىڭ. ارىڭ مەن ۇياتىڭا سال. مەن ەندى مۇنى جازىپ ۇلگەرمەيمىن.
اسەكەڭ قورقورىن تۇتاتىپ از وتىرىپ ءسوزىن ساباقتاعان.
– تاكەن كلاسسيك ەدى عوي. قانشاما نارسەنى جازا الماي كەتتى. «تەلقوڭىردى» جاريالاعاندا قۇتتىقتاعانىم ەسىمدە. سوندا، بۇل روماننىڭ جوباسى ەدى دەگەن. بىلاي، مىنە. جىلقىنىڭ تاعدىرى جايىندا ديلوگيا، يا تريلوگيا جازباق بولعان. «اقبوزات» سول تريلوگيانىڭ ەكىنشى كىتابى بولسا، «تەلقوڭىر» – ءبىرىنشى كىتابى بولۋ كەرەك ەكەن.
شىداي الماي كەتىپ ساۋال تاستادىم.
– ال ءۇشىنشى كىتابى نە جايىندا؟
– قازىر ايتامىن، – دەدى اسەكەڭ ءسونىپ قالعان قورقورىن تۇتاتىپ جاتىپ، – مىنە، قارا. اڭگىمەنىڭ باس-اياعىن جيناقتايىق. قوڭىر قۇلىن جەتىم قالدى، بوتەن بيەگە تەلىندى. تەلقوڭىر اتاندى. مۇنى ءبىر رومان دەپ ال. سودان سوڭ تەلقوڭىر بوز شىقتى. اقبوزاتقا اينالدى. بۇل – جازىلعان رومان. وقىدىڭ، وقيعاسىن بىلەسىڭ. اقبوزاتتىڭ ولىمىمەن اياقتالادى عوي. ايتا كەتەيىن، تەلقوڭىر قازاقتا سيرەك، «پىراق» دەپ اتالاتىن تۇقىم. باسقا جىلقىعا قاراعاندا تورەدەي. ەندى تۇقىمى ۇزىلگەندەي ەدى. تاكەن جازىپ ۇلگەرمەگەن ءۇشىنشى رومانىنىڭ وقيعاسىن ماعان اۋىزشا ايتىپ بەرگەن. ءبىر تەكتى قازاق سىبىردە ايداۋدا ءجۇرىپ پىراقتىڭ بىرەۋىن سول جەردەن كورەدى. ءوز كوزىنە سەنبەي ارى-بەرى تەكتەپ شىعادى. انىق ءوزى. تەك قارا جۇمىسقا جەگىلگەن، كۇتىم كورمەي لاقسا بولىپ كەتكەن. اقىرىندا ستالين ولگەننەن كەيىنگى امنيستيا كەزىندە بولسا كەرەك، جاڭاعى قازاق اباقتىدان بوساپ شىعادى. قايتارىندا اربادا جۇرگەن اتتى سۇرايدى. لاگەردىڭ باستىعى بۇل كارى تۇعىردى قايتەيىن دەپ ەدىڭ دەپ كۇلەدى دە بەرە سالادى. مىنە، كەيىپكەر وسى اتتى كەي جەردە جەتەلەپ، كەيدە پويىزعا وتىرىپ، يتشىلەپ ايتەۋىر ەلگە جەتەدى. پىراقتىڭ ءالى ءبىر رەت بولسا دا بايتالعا شابا الاتىن قاۋقارىن تەكسەرىپ بىلگەن. ەلگە كەلىپ، ءبىر تەكتى بايتالعا قوسادى. وسىلايشا، بيە العاش قۇلىنداعاندا، الگى ادام بەتپاققا، ەلسىزگە شىعىپ، ايقايلاپ جىلايدى. قۋانعانىنان. وكىنىشكە وراي بۇل تريلوگيانىڭ ورنى بوس قالدى. ءبىر رومان، ءبىر اڭگىمە. بارى وسى. تاكەننىڭ بۇل اياقتالماي قالعان شىعارماسى تەكتى جىلقى جايىندا بولعانىمەن، نەگىزگى وبەكتىسى – ادام. تاكەن مال دەپ، ادام دەپ بولمەي، جالپى تەك تۋرالى، تەكتىلىك تۋرالى جازعان. تەكتى ەلدىڭ مالى دا تەكتى بولادى. 32-ءشى جىلى كامپەسكەنى بىرنەشە اي بۇرىن سەزىپ، ءوسىپ-ونگەن ولكەسىنەن ماڭگىگە كەتەتىنىن ادامداردان بۇرىن بولجاعان قازاقتىڭ ءتورت تۇلىك مالى، جايىلماي دالادا تەربەلىپ جىلاپ تۇرعانىن اۋىلدىڭ قاريالارى ايتاتىن…
سۇگىردىڭ ەڭ ايتۋلى كۇيلەرىنىڭ ءبىرى «قاراتاۋ شەرتپەسى» جايىنداعى قىزعىلىقتى، تىڭ اڭگىمەنى دە اسەكەڭنەن ەستىپ ەدىم. 1975 جىلدىڭ كۇزىندە تولەگەن مومبەكوۆ وسى اسەكەڭنىڭ ۇيىندە قوناق بولادى. پەتەربۋرگ اقسۇيەكتەرىنىڭ سالوندارىن ەلەستەتەتىن بۇل ايتۋلى جيىنعا زەينوللا سەرىكقاليەۆ، توكەن يبراگيموۆ، سەيفوللا وسپانوۆ سىندى اعالارىمىز قاتىسادى. وسى جيىندا تولەگەن اقساقالدىڭ ايتقان اڭگىمەسى.
سۇگىر، اۋىلعا كونتسەرت كەلگەندە، ءوزىنىڭ ءبىر شاعىن تەكەمەتى بولىپتى، سونى قولتىعىنا قىسىپ كەلىپ، ەڭ الدىڭعى قاتارعا توسەپ وتىرادى ەكەن. بىردە اۋىلعا عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ گاسترولمەن كەلەدى. عارەكەڭنىڭ ءوزى جەكە ءبىر ءبولىمدى ورىنداپ قانشاما ءان ايتادى ەكەن. سۇگىر تاپجىلماي وتىرىپ تىڭدايدى. ءبىر كەزدە ءانشى ايگىلى «ۇلكەن ايدايدى» ورىندايدى. سوندا كونتسەرتتىڭ باسىنان ءۇنسىز وتىرعان سۇگىر، «وي، بارەكەلدى!» دەپ ورنىنان تۇرادى. بىراق ءانشىنىڭ قولىن الۋعا ەمەس. تەكەمەتىن بۇكتەپ الىپ توپتى تاستاپ جۇرە بەرەدى. ەلدىڭ ەركەسى، حالىقتىڭ ىقىلاس-پەيىلىنە شومىلىپ جۇرگەن عارەكەڭ اۋىل اعاسىنىڭ توسىن مىنەزىنەن تىكسىنىپ قالادى، بىراق ەشتەڭە دەمەيدى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن سۇگىردىڭ ەكى شاكىرتى نۇرتاي مەن ابدىحالىق ۇستازدارىنىڭ ۇيىنە كەزەكتى دارىسكە بارادى. كەش باتىپ، سۇگىر دومبىراسىن قولىنا الاتىن كەز. اشىق تۇرعان ەسىكتەن ءبىر تامىلجىعان كۇي ەستىلىپ جاتىر. ەكى شاكىرت جاڭا ورنەكتى تاماشالاپ، دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتىپ تۇرىپ قالادى. ازدان سوڭ سۇگىر، ەكەۋىن ىشكە شاقىرادى. بۇل نە كۇي دەگەندە، وتكەندە اناۋ عاريفوللا ايتقان اننەن وياندى بۇل كۇي دەپتى سۇكەڭ. مىنەكي، مۇحيتتىڭ انىنەن الىنعان ءبىر عانا مۋزىكالىق فرازا، سۇگىردىڭ قيالىنان جەتىلىپ، قازاقتىڭ ساز ونەرىنىڭ داڭقىن اسىرعان كۇيگە اينالىپتى.
قازاق كۇيىنىڭ اڭگىمەشىلدىك قاسيەتىن جوعارىدا ايتتىق. سۇگىردىڭ اتالمىش كۇيىندەگى قات-قابات تارتىس، الاشتىڭ قيلى تاريحي تاعدىرىن بەينەلەيدى. دومبىرا، «قازاقتىڭ باسىنا نە كەلىپ، نە كەتپەدى» دەپ القىنا سويلەپ تۇرعانداي.
بۇل كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا قاتىسى بولۋى مۇمكىن ەندى ءبىر دەرەكتى كولباي ادىربەكۇلىنىڭ «تۇركىستان» گازەتىندە جاريالانعان «بۇدان ءجۇز جىل بۇرىندا» دەپ اتالاتىن ماقالاسىنان ۇشىراستىردىق.
1902 جىلى قازاقتىڭ بەلگىلى ءدىني قايراتكەرى ءبولتاي سوپى قاجىمۇراتۇلى ءوزىنىڭ بالاسى قويتاس موللانىڭ تاشكەنت مەدرەسەسىن (شاماسى «كوكىلتاش») اياقتاپ ەلگە ورالعان قۇرمەتىنە الاشتىڭ ءبىر توپ يگى جاقسىلارىن ازىرەتى تۇركىستانعا جينايدى. بۇل جيىنعا 13 قادىرمەندى اقساقال، 39 قاجى-موللا، 11 بي، 9 بولىس، 4 باقسى، 40 سال-سەرى قاتىسقان ەكەن. بۇلاردىڭ ىشىندە ارقادان كەلگەن باۋبەك باقسى، اقمەشىتتەن كەلگەن اقبالا كۇيشى مەن تۇرماعامبەت شايىر، بوكەي ورداسىنان ءانشى مۇحيت مەرالىۇلى مەن داۋلەتكەرەيدىڭ شاكىرتى كۇيشى الىكەي، جەتىسۋدان جامبىل اقىن جانە قاراتاۋدان كۇيشى سۇگىر بار. بۇل قازاقستان جەرىندە حريستيان ميسسيونەرلەرىنىڭ جۇگەنسىزدىككە بارىپ، حالىقتى ايسانىڭ دىنىنە كۇشتەپ كىرگىزە باستاعان كەز. تۇركىستانداعى اتالمىش جيىننىڭ باستى ماقساتى، موللانىڭ وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەنىن تويلاۋ ەمەس، حريستيان ميسسيونەرلىگىنە قارسى قوزعالىس ۇيىمداستىرۋ ەكەن. كەلەلى ءماجىلىستىڭ ارا-اراسىندا قازاقتىڭ ايتۋلى ونەرپازدارىنىڭ ونەر كورسەتكەنى انىق. مۇحيتتىڭ «ۇلكەن ايدايىن» سۇگىر وسى جەردە، ءانشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستۋى ابدەن مۇمكىن عوي…
…قوبىزشى سارسەنعالي جۇزباەۆ ماعان بىردە ايتىپ ەدى، سۇگىر «قاراتاۋ شەرتپەسىن» عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ سوزاققا كەلىپ-كەتەردەن بۇرىن تارتىپ ءجۇرىپتى، اقساقالدار سولاي كۋالاندىراتىن دەپ.
كىم بىلەدى. بىراق قالاي بولعاندا دا مۇحيتتىڭ ءانى مەن سۇگىردىڭ كۇيى ءبىر عانا مۋزىكالىق ارحەتيپتەن ورىستەپ تۇر. ارحەتيپ ەشكىمنىڭ مەنشىگى ەمەس. ول ۇلتتىڭ رۋحاني الەمىندە تۇرعان ورتاق قازىنا. سول سەبەپتى بۇل جەردە ءبىز، ءبىر اۋەننەن بىرەۋى ۇلى ءان، بىرەۋى ۇلى كۇي شىعارعان ءانشى مەن، دومبىراشىنىڭ بيىك تالانتىنا تەك باس ءيۋىمىز كەرەك.
سۇگىردىڭ قىزى ۇلبالا ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى: … اكەي وڭاشادا راديوعا قۇلاق ءتۇرىپ، مۋزىكا تىڭداۋدى ۇناتاتىن. مۇندايدا تەك قازاقتىڭ ءان-كۇيى عانا ەمەس، باسقا ەلدەردىڭ دە مۋزىكاسىن كادۋىلگىدەي ۇيىپ تىڭدايتىن. ءالى ەسىمدە ءبىر كۇنى ەۋروپا حالىقتارىنىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسىنان كونتسەرت بەرىلدى. اكەي ادەتتەگىدەي، تاپجىلماي وتىرىپ تىڭدادى. سودان كونتسەرت بىتكەن كەزدە ءبىرتۇرلى قۋناقى كوڭىلمەن «جاقسى ەكەن» دەدى. سونسوڭ بىزگە قاراپ، «قىزىق-قىزىق قايىرىمدارى بار ەكەن. قايسىبىرى ءبىزدىڭ «قوسباسارعا» كەلىڭكىرەي مە، قالاي ءوزى؟ ءاي، ءتايىرى-اي، بىراق كۇيدەي قايدان بولسىن. كۇيدىڭ ءتۇبى تەرەڭ عوي. بۇلار ءبىر ءتۇرلى، بەتىنەن قالقىپ، بەرىدەن قايتاتىن سياقتى. ىشكە تۇسپەيدى ەكەن. شاماسى، دالالى جەردىڭ ادامدارى ەمەس-اۋ!» دەپ، سول جەردە العان اسەرىن ءبىراز ءسوز ەتتى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا سۇگىر، بۇل جەردە ورىس كومپوزيتورى الەكساندر ءبوروديننىڭ «كنياز يگور» وپەراسىن ايتىپ وتىر. سەبەبى، تۋرا وسىنداي پىكىردى ورىستىڭ ءبىر وپەرا سىنشىسى ايتقان. بىراق، ول تاتتىمبەتتىڭ «قوسباسار» كۇيىندە ورىس وپەراسىنداعى ءبىر ەلەمەنتتەر كەزدەسەدى دەگەن. «كنياز يگوردىڭ» تۇساۋكەسەرى 1890 جىلدىڭ 23 قازانى كۇنى وتكەن. بۇل كەزدە تاتتىمبەتتىڭ جانى جانناتتا سايالاپ جاتقان. ارينە، تاتتىمبەت، الەكساندر پاتشانىڭ تاققا وتىرۋ راسىمىنە بارعان، ول جەردە يمپەريانىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن بۇراتانا حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنە نەشە ءتۇرلى ونەر كورسەتىلگەن. سونىڭ ىشىندە وپەرالار دا بار. تاتتىمبەت سول جەردە ورىس، يا ەۋروپا كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىنان العان اسەرىن كەيىن كۇيگە ەنگىزدى دەپ مويىنداعان كۇننىڭ وزىندە، ۇلى كۇيشى ءوز ولىمىنەن كەيىن جازىلاتىن وپەرانىڭ اۋەنىن ەش پايدالانا الماسى حاق. سونداي-اق، ول كەزدەگى بايلانىس — كوممۋنيكاتسيانىڭ ناشارلىعىنان ا. بورودين دە قازاقتىڭ قيان دالاسىنداعى الدەبىر دومبىراشىنىڭ كۇيىن ەستىپ، ءوز شىعارماسىنا پايدالانا الماسى دا حاق. بۇل «مۋزىكاداعى كەزدەيسوق سايكەستىك» («سلۋچاينىە سوۆپادەنيا») دەپ اتالاتىن قۇبىلىس. ياعني، ەشكىم ەشكىمنەن ەشتەڭە العان جوق. كەمەڭگەر سۇگىر ورىس وپەراسىنىڭ تابيعاتىنان قازاق اۋەنىن ءوزىنىڭ زاڭعار تالعامىمەن قورىتىپ شىعارعان.
بۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ بىردە اسقار اعا بىلاي دەگەن ەدى: «مەنىڭ ويىمشا سۇگىر راديودان چايكوۆسكيدىڭ «اققۋ كولىن»، سونداي-اق، شتراۋستىڭ پاتشا سارايلارىنداعى سالتاناتتارعا ارناپ جازعان ۆالستەرىن، تاعى باسقا وسى تاقىلەتتەس شىعارمالاردى كوپ تىڭداعان. گەنەرال اسقاروۆ تارتاتىن «اققۋ» كۇيىنەن ەۋروپالىق ساۋاتتىڭ ءيىسى، تۋرا اڭقىپ تۇر».
قۇرمەتتى وقىرمان، اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ بۇل پىكىرى مۋزىكادان ەشقانداي حابارى جوق ادام ءۇشىن عانا توسىن بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ال، جاسىندا قازاقتىڭ كۇيىن كوپ تىڭداعان، سونىمەن قاتار ەۋروپانىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسىنا سۋسىنداپ وسكەن ادام، كەمەڭگەر جايلى، كەمەڭگەردىڭ ايتقان بۇل پىكىرىن بىردەن تۇسىنەدى.
شىنىندا دا سولاي. تىڭداڭىز. تىمىق اۋا، تۇنىق سۋ. سول كولدىڭ بەتىن ءبىر شىمىر ەتكىزبەي قالقىپ جۇزگەن اققۋ. جىلجىپ كەلە جاتقانىمەن، جىلجىماي ورنىندا تۇرعانداي اسەر قالدىرادى. دىبىسپەن بۇنداي سۋرەت سالۋ قاس شەبەردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. بۇل جەردە، ءبىز، سۇگىر، باتىستىڭ مۋزىكاسىنا جالاڭ ەلىكتەدى، وپەرانىڭ، ۆالستەردىڭ ءبىر ەلەمەنتتەرىن تىكەلەي الدى دەپ وتىرعان جوقپىز. بۇل جەردە كۇيشى جاڭا ەموتسيانى، سۇلۋلىقتى جاڭاشا پايىمداۋ داعدىسىن ۇيرەنگەن. ول از دەسەڭىز ايتايىق، سۇگىردىڭ اتالعان كۇيى، سەزىم رەڭكى تۇرعىسىنان ۆرۋبەلدىڭ «اققۋ حانشا» («تسارەۆنا لەبەد») اتتى سۋرەتىن ەلەستەتەدى. بايقاساڭىز، سول كەزدەگى رەسمي قازاق-سوۆەت كومپوزيتورلىعىمەن قاتار، قيانداعى سوزاقتا، باتىستىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىن پايىمداپ يگەرۋدىڭ باسقا مەكتەبى جانە الدەقايدا دارىندى، مادەنيەتتى مەكتەبى قالىپتاسا باستاعان.
ەندىگى رەتتە، سۇگىردىڭ ەكى كۇيىن ەرەكشە اتاپ وتپەكپىز. ولار – «ىڭعاي توكپە» مەن «جولاۋشىنىڭ جولدى قوڭىرى». بۇل ەكى جاۋحاردى سۇگىر، مارقا جاسىندا ەمەس – قارتايعان شاعىندا، ءتىپتى ءولىمنىڭ شەگىنە بارعاندا سومداپ شىعارعانى بايقالادى. سەبەبى، بۇل كۇيلەردە باياعى جاستىق شاقتىڭ الاۋى مەن كەمەل شاقتىڭ تەگەۋرىنى جوق. تەك احيرەتتىك فيلوسوفيا عانا بار.
قازاق كۇيىندە مىناداي ءبىر قۇبىلىس كەزدەسەدى. ول – قازىرگى، «ءداستۇر تازالىعى» دەپ اتالاتىن، ساز ونەرىنە ەشقانداي قاتىسى جوق، مادەنيەتتانۋشىلىق جولمەن عانا قورىتىلىپ شىعارىلعان جاساندى قاعيداعا قايشى، سونى تارك ەتەتىن قۇبىلىس. بۇنى، كەيبىر قازاق كۇيلەرىنىڭ وركەسترگە دەگەن بەيىمدىلىگى دەپ ايتۋعا بولادى. سەبەبى، جەكە ورىنداۋدا ول كۇيدىڭ سىرى، ايتپاق ويى اشىلمايدى. بۇل جەردە جالعىز دومبىرانىڭ قۇدىرەتى جەتىمسىز. مىنەكەي، سۇگىردىڭ «ىڭعاي توكپەسى» وسىنداي كۇيلەردىڭ قاتارىنا جاتادى.
اتالعان شىعارمادا كومپوزيتوردىڭ تاريحي ساناسى ايقىن كورىنىس تاپقان. البەتتە، سۇگىر كىتابي.تاريحشى ەمەس. ءبىز بۇل جەردە ونىڭ فيلوسوفيالىق پايىم كەيپىندەگى تاريحشىلدىعىن ايتىپ وتىرمىز. كۇيدە وسى سايىن ساحارانىڭ توسىندە سانسىز عاسىر سالتانات قۇرعان الاشتىڭ قاجىرىنىڭ مۇقالعانى، ۇلتتىڭ جىگەرىنىڭ توزعانى، تۇپتەپ كەلگەندە ەپوستىڭ ەرلىك رۋحتىڭ دا شارشايتىنى بايان ەتىلگەن.
«ىڭعاي توكپەنىڭ»، اسىرەسە وركەسترلىك نۇسقاسىن تىڭداپ وتىرعاندا، ماعجاننىڭ:
-الدەقايدا بەتپاق ءشول،
-بەتپاق شولدە جالعىز جول،
-سول جولمەنەن جالعىز جان
-ءتۇن بويى تالماي ءجۇرىپتى،
-تابانىن تاستار ءتىلىپتى،
-كەلگەندە اتىپ التىن تاڭ
-سورلى شولدە ءولىپتى،
-جەل قۇممەنەن كومىپتى،
-بالقيدى جانىم بۇل كۇيگە.
-مەنى دە ءولىم الديلە…
-الديلە، ءولىم، الديلە!..
– دەگەن ولەڭ جولدارى ەرىكسىز ويعا ورالادى. سونداي-اق اتالعان شىعارمادان ىقىلاستىڭ ۇلى كۇيى «ەردەننىڭ» زور اسەرى سەزىلەدى. كونە، تىلسىم ىلىمدەردە ءاربىر ءناسىلدىڭ، ءاربىر قابيلانىڭ توبەسىندە ونىڭ وزىنە عانا ءتان رۋحاني بۇلتتىڭ بولاتىندىعى ايتىلادى. ونەردە بەلگىلى ءبىر ەموتسيانى مىندەتتى تۇردە بىرەۋدىڭ اشۋى، «جاڭالىق» الىپ كەلۋى شارت ەمەس. رۋحاني بۇلت ورتاق، سول سەبەپتى ول جەردەگى جاڭا كوڭىل كۇيدى اركىم ءار جەردە وتىرىپ وزىنشە الا بەرەدى. سول سەبەپتى، ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى شامامەن ءبىر بولعانىمەن، اۋىلدارىنىڭ اراسى ايشىلىق جەر ىقىلاس، سۇگىر، ماعجان ۇشەۋىنىڭ شىعارمالارىنداعى كوڭىل كۇي ءبىر جەردەن تابىلىپ وتىر.
«جولاۋشىنىڭ جولدى قوڭىرى» كۇيىنە قاتىستى تولەگەن اعانىڭ شەشەسى زەينەپ اجەمىزدىڭ ايتقان ءبىر اڭگىمەسى ەسىمىزگە ورالادى.
-سۇگىر اعام توسەك تارتىپ، قايتىس بولايىن دەپ جاتقاندا دوس-جاران كوڭىلىن سۇراي كەلدى. سوندا اعامىز جاتىپ-جاتىپ «امان بولىڭدار، باقۇل بولىڭدار، قاراقتارىم. مەن ءوز ەلىمە كەتەيىن دەپ جاتىرمىن» دەپ ەدى جارىقتىق.
…سۇگىر وسىلاي دەپتى. ول قازاقتىڭ كەۋدەسى بيىك كەزىندە تۋسا كەرەك ەدى، كەت بۇعا سياقتى، حاننىڭ وڭ تىزەسىن باسقان اقىلشى ءۋازىرى بولىپ وتىرسا كەرەك ەدى. الايدا، جازمىش وسىلاي بولدى. تۋىسىندا قاپى جوق، تەك بوتەن ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلدى. جانە ءوز عاسىرىن تابا الماي، باسقا زاماندا اداسۋمەن وتكەن ءومىرىن ونىڭ وزىنەن ارتىق ەشكىم دە جىرلاي المادى.
سۇگىردىڭ شىعارماشىلىعىندا، ونىڭ كۇيلەرىنىڭ اۆتورلىعىندا بىرقاتار داۋلى ماسەلەلەر بار. ونىڭ سەبەبى مىنادا. كۇيشى كوپپەن بىرگە جاڭا زاماننىڭ ورناعانىنا سەنگەن. الايدا كوپ ۇزاماي جاڭا ۇكىمەتتىڭ، جاڭا ءتارتىپتىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنىپ جەرىپ شىققان. بولشەۆيكتەردىڭ سيقىنان جيىركەنگەن، ولاردىڭ ەشتەڭەدەن تايىنبايتىنىنان شوشىعان. وسىلايشا ۇلى كۇيشى ءوز-وزىنە تۇيىقتالىپ كەتكەن. جيىن-تويعا كوپ بارمايتىن بولعان، كەسىرىم ءتيىپ كەتەدى دەپ ازاماتتارمەن دە كوپ ارالاسپاعان.
داڭقتى ۇلى عاسىرلار، وزعان زاماننىڭ زاڭعار تۇلعالارى جايلى اڭگىمە بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى ءوزىنىڭ بويىنداعى ونەردىڭ كىلتيپاندارىن، كۇيلەرىنىڭ شىعۋ تاريحىن ەشكىمگە ايتپايتىن بولعان. 1936 جىلى سۇگىرگە رايكومنىڭ ادامدارى كەلىپ، سۇكە، الماتىدا ءانشى-كۇيشى، جىرشىلاردى جيناپ جاتىر. ماسكەۋدە قازاق ونەرىنىڭ دەكادا-ونكۇندىگى بولادى. ءبىز سەنى ۇيعارىپ وتىرمىز، ماسكەۋگە باراسىڭ، ءستاليننىڭ الدىندا ونەر كورسەتەسىڭ دەيدى. سوندا سۇگىر «ستالين مەنى قايتەدى، ونىڭ مەنى تىڭداعاننان باسقا جۇمىسى جوق دەيسىڭ بە» دەپ قوناقتارىن شىعارىپ سالادى.
رايكومنىڭ ادامدارى سۇگىردى قىرسىق دەپ كەتەدى. ال بىلە بىلگەن ادامعا بۇل ۇلكەن مىنەز. بۇل سۇگىردىڭ ستالين امىرشىگە «مەن قاسقا مەن جايساڭنىڭ، نەبىر دەگداردىڭ الدىندا دومبىرا شالدىم. ولاردىڭ جانىندا سەن كىم ەدىڭ» دەگەنى.
سۇگىردىڭ توڭىرەگىندەگى ەلدىڭ اعايىنشىلدىعىنا راحمەت. سول جەردە ءبىر ادام جوعارى جاققا ءبىر ارىزدى دومالاتىپ جىبەرسە، نە بولاتىنى بەلگىلى عوي.
1947 جىلى سۇگىر الماتىعا ەكىنشى رەت شاقىرىلادى. ول بۇل جولى دا بارماي قالادى. ىزدەپ كەلگەن ءبىردى-ەكىلى فولكلورشى عالىمدارعا ماندىتىپ ەشتەڭە ايتپايدى. وسىلايشا سۇگىر ونەرىنىڭ توڭىرەگىندە نەشە ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر پايدا بولادى. كەيبىر كۇيلەرىنىڭ اۆتورلىعىنا قاتىستى نەشە ءتۇرلى داۋ-داماي تۋادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي ونەرناماسىنىڭ ماڭايىندا وسىنداي احۋالدىڭ ورناۋىنا بەلگىلى دارەجەدە كۇيشىنىڭ ءوزى كىنالى. ستالين ءولىپ، سۇمدىق رەپرەسسيالار توقتاپ، «جىلىمىق» زامان كەلگەندە، كىلكىلدەپ تۇرعان قارا سابانى اقتارۋعا، اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتۋعا بولاتىن ەدى عوي. وكىنىشكە وراي ولاي بولماعان. الايدا سۇگىردىڭ ارتىندا قالعان وسى قازىنانىڭ ءوزى ءبىر ۇلت ءۇشىن جەتىلىپ ارتىلعانداي. ەڭ باستىسى، قولىمىزدا ونىڭ باعا جەتپەس اسىل مۇراسى – كۇيلەرى بار ەمەس پە. ويىمىزشا ەگەمەن ەلدىڭ جاڭا عىلىمى كۇيشى ونەرىن زەرتتەۋدەگى كەتكەن ولقىلىقتاردى كوپ ۇزاماي تۇزەتىپ، ءبىر ىزگە سالادى. ال ءبىز ءوز تاراپىمىزدان، كەي جەردە ازعانتاي دەرەككە سۇيەنىپ، كەي جەردە ساز ونەرى جايىنداعى ءوز پايىمىمىزدى تياناق ەتىپ، ۇلى كۇيشى جايىنداعى بىلگەنىمىزدى ورتاعا سالدىق. ارتىق-كەمى بولسا، بىلەتىن ادامدار تۇزەتە جاتار.
***
ەندى سۇگىردىڭ ارتىندا قالعان ازعانتاي مۇراگەرلەردىڭ ءبىرى جانعالي جۇزباەۆ جايىندا بىرەر اۋىز ءسوز.
كۇيشىلەر اۋلەتىندە تۋىپ، دومبىرانى قولىنا بالا جاسىنان ۇستاعانمەن، جانعالي، ۇلكەن ساحناعا جيىرمادان اسقان جاسىندا عانا كەلدى.
ونەردە ءتۇرلى تاعدىر بولادى. بىرەۋ ءومىر بويى تىربانادى، وزىنە تيەسىلى ابىرويىنا جەتە المايدى، كەيدە ءتىپتى ىشىندەگى شەمەندى شىعارا الماعان كۇيى كوز جۇمۋى مۇمكىن. ال بازبىرەۋدىڭ جولى تۋعاندا اشىق تۇرادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە جانعالي باۋىرىمدى ماڭدايى جارىلىپ تۋعان ونەرپاز دەي الامىن. ول باقىتتى كۇيشى، سەبەبى ونىڭ ءومىر جولىندا ۇنەمى ونەردىڭ قادىرىنە جەتكەن ابزال ادامدار ۇشىراسىپ وتىردى. سولاردىڭ ارقايسىسى قولىنان كەلگەن كومەگىن جاساپ ونى ارى قاراي ۇزاتىپ سالىپ وتىردى. وسىلايشا ول ەلدىڭ الدى بولىپ العاشقى كۇيتاباعىن شىعاردى.
قازىر كۇيتاباقتى كەز كەلگەن ادام ۇيدە وتىرىپ كومپيۋتەردەن شىعارا سالادى. ال بارلىق نارسە مەملەكەتتىڭ بيلىگىندە، مەملەكەتتىڭ رۇقساتىندا بولعان سوۆەت زامانىندا، بۇل، ادام ايتقىسىز قيىن نارسە بولعان. بۇكىل وداق كولەمىندە «مەلوديا» دەگەن ءبىر عانا فيرما بار. ءار رەسپۋبليكاعا بولىنگەن ليميت بار. كۇيتاباققا جازىلاتىن ءاربىر دامەلى ونەرپاز مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ قاتال سىنىنان وتەدى. مىنە، جانعالي جۇزباەۆتىڭ كۇيتاباعى ماقسات مۇحيتدەنوۆ سياقتى دىبىس رەجيسسەرىنىڭ، قارشىعا احمەدياروۆ سياقتى مۋزىكالىق ساراپشىنىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا شىعارىلىپ ەدى. كونسەرۆاتوريانىڭ كەيبىر جاس ۇستازدارى «بۇل بالا ءبىرىنشى كۋرستى بىتىرمەي جاتىپ قالاي كۇيتاباق شىعارادى» دەپ قىزعانىش بىلدىرگەنى بار. بىراق بۇل پىش-پىش اڭگىمە سول پىش-پىش اڭگىمە كۇيىندە قالدى. ەڭ باستىسى، سول كەزدەگى استانا الماتىعا جاڭا ەسىم بولىپ كەلگەن جانعالي، ۇلى سۇگىردىڭ بەيمالىم ون شاقتى كۇيىن جارىققا شىعاردى. بۇل باعا جەتپەس ەڭبەكتىڭ ءمانى ەشقاشان جويىلمايدى.
وسىلايشا جانعالي التى الاشقا تانىلدى. 80-شى جىلداردان بەرى قاراي بولعان حالىقارالىق رەسپۋبليكالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالاردىڭ ىشىندە جانعالي قاتىسپاعانى جوق شىعار. سونداي-اق رەسپۋبليكا شەگىندە وتكەن ەڭ ايتۋلى كونتسەرتتەردىڭ بارلىعىندا دەرلىك جانعالي باس ورىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. سونداي-اق ءار جىلداردا شىعارىلعان قازاق اسپاپتىق مۋزىكاسىنىڭ داڭقتى كۇيتاباق توپتامالارىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك جانعالي قاتىستى.
جانعالي رەسپۋبليكاعا تانىمال پەداگوگ، ونىڭ تۇلەكتەرى ءتۇرلى كونكۋرستاردىڭ لاۋرەاتتارى. «جاقسى اكەنىڭ اتى بالاعا قىرىق جىل ازىق». وسىنىڭ ءبارى ارۋاعىڭنان اينالايىن سۇگىردىڭ ابىرويىنىڭ ارقاسى، سونىڭ باقيدان جەتىپ جاتقان شاراپاتى. كەيىنگى جىلدارى بەلگىلى عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، كۇيشىگە كوپ قامقورلىق قىلدى. جانعالي ەلۋگە تولعاندا، سول ەردىڭ جاسى كادەسىن ول كەزدە پرەزيدەنت مادەني ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىندە وتىرعان مىرزاتاي اعامىز ۇلكەن كۇي مەرەكەسىن قىلىپ، ۇلان اسىر توي قىلىپ وتكىزىپ بەردى. بۇل ونىڭ جانعاليدى «سۇگىر سياقتى اسىلدىڭ سىنىعى» دەپ قۇرمەتتەگەندىگى عانا ەمەس، جالپى قازاق كۇي ونەرىنە تاعزىم ەتكەنى.
بۇگىندە جانعالي ازامات رەتىندە كەمەلىنە كەلگەن، ونەرى تولىسقان، تىندىرعانىمنان تىندىرماعانىم كوپ دەپ ەسەپتەيدى.
ويىمشا وعان ەندى شاكىرت ىزدەيتىن كەز دە كەلگەن سياقتى. مەن بۇل جەردە ونىڭ ونەر اكادەمياسىنداعى كلاسىنان جىل سايىن توپىرلاپ شىعىپ رەسپۋبليكانىڭ ءار تارابىنا اتتانىپ جاتقان جاس پەداگوگتاردى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم ونىڭ ونەرىن الىپ، ارى قاراي ۇزاتاتىن شىن ورىنداۋشى.
زامانىندا سۇگىردىڭ كۇيىن ءتورت ادام يەمدەنىپ قالىپتى. جايلى، نۇرتاي، ابدىحالىق، جاپپاس، وسى ءتورت شاكىرت وزدەرىنىڭ جاسى جەتكەندە ونەر ەستافەتاسىن ەندى تولەگەن مامبەكوۆ، گەنەرال اسقاروۆ، فايزوللا ءۇرمۇىزوۆ سياقتى شاكىرتتەرىنە تابىستايدى. تولەگەن مەن گەنەرال ۇلى ۇستازدارى سۇگىردىڭ مۇراسىن جانعاليعا تاپسىردى. كۇي كەرۋەنى قازاق باردا وسىلاي جالعاسا بەرمەك.
http://www.otuken.kz
