Aqyndar men jyraýlardyń bir-birinen aıyrmashylyǵy keıde olardyń shyǵarmashylyǵyndaǵy kórkemdik bolsa, keıde olardyń týyndylaryndaǵy oı ushqyrlyǵy men oı tereńdiginde jatady. Al, kórkemdik pen oıdy ushtastyra bilgen aqyn, oıshyl aqyn mártebege qol jetkizedi. Halyqtyń júregi men sanasynda uzaǵyraq ómir súrý dińgegi aqyn ne jyraýdyń oı-órisinde jatatyny da adamzat tarıhynan málim.
Oǵan shetten mysal izdemeı qazaq ádebıeti tarıhynan: Asan qaıǵy, Buhar jyraý, Dýlat Babataıuly, Maǵambet Ótemisuly, Abaı, Shahkárim, Máshhúr Júsip, Turmaǵambet syndy aqyn-jyraýlardy tilge tıek ete alamyz. Qashaǵan jyraý da oıshyldyq qasıetimen halqynyń sanasynda uzaq ýaqyt ómir súrip kele jatyr. Súıtip qazaqtyń rýhanı keńistigin baıytyp keledi. Qashaǵan qazaqtyń ulttyq psıhologııasyn tereń bilgendiginen halqynyń «jetim» degen úǵymyn qoǵamdyq qatynastaǵy barlyq bolymsyz jaıyttarǵa máıik retinde paıdalanady. Óıtkeni ózge elderge «jetimdik» qasiret bolmasa da qazaq úshin «jetimdik» asqan qasiretti uǵym. Sebebi kóshpendi qazaq halqyna ujymdasa ómir súrý tabıǵatyna saı qoǵamdyq ortada bolý psıhologııasy qalyptasqan erekshelik. Jyraý osyndaı ulttyq tereń bilimimen «Bul dúnıede ne jetim?» atty óleńinde qoǵamdyq psıhologııanyń bolymsyz qatynastardan týyndaǵan qaıǵy-qasiretti dál de aıqyn bere bilgen. Qashaǵan qazaq psıhologııasyn dál bere bilý úshin onyń kilti «jetim» sózin sanaly túrde qoldanǵan. Sebebi kóptegen halyqtardyń jalpy mádenıetinde «jetim» sózi ana men ákeden aıyrylǵan sábıge tán uǵym bolsa, qazaqta bir qazaq bir qazaqqa meıir-shapaǵat kórsete almasa jany júdep jetimsireı bastaıdy.
Sol úshin qazaqta «aınalaıyn» men «baýyrym» degen sózderiniń orny aıryqsha. Qazaq kóppen birge bola almasa jetisireıdi. Sol sebepti qazaq «qonaqjaı» halyq retinde búkil álemge tanymal bolǵan. Qazaq óziniń kópshildik psıhologııasyna oraı «jalǵyz jol tapqansha, kóppen birge adas» dep te beker aıtpaǵan. Qashaǵan qazaqtyń qoǵamdyq psıhologııasyna baǵyt-baǵdar berý úshin, qazaqty psıhologııalyq jetimdikten saqtandyrý úshin «jetim» sózin óleńine uıytqy etken. Bul sóz onyń qazaq mádenıetin jaqsy da tereń bilgeni úshin paıdalanǵany anyq. Óıtkeni qazaq tilinde «jetim» sózi maǵynalyq aýqymy keń uǵym. Ony uǵa bilý úshin adam men adam psıhologııasynyń baǵyna toqtala keteıik.
Adam jaratylys tabıǵatynda qoǵammen ómir súrý ereksheligine ıe. Sol sebepti adam balasy qoǵamnan, toptan bólinip ómir súre almaıdy. Adam qoǵamdyq ereksheligine baılanysty qoǵamdyq ortasynda óz boıyndaǵy ǵajaıyp darynyn da jantúrshiger qylyqtaryn da álsiz tustaryn da kórsetedi. Bir kóńil bóletin jaıyt bundaı erekshilik ózge ulttardan kóre qazaq halqyna kóbirek tán deýge bolady. Sebebi qazaqtarǵa bundaı psıhologııalyq erekshilik onyń tarıhı jolymen ushtasyp jatyr. Qazaq halqynyń bundaı qoǵamdyq psıhologııasynyń ereksheligine sáıkes qoǵamdyq ortaǵa muqtaj, ári sol qoǵamǵa kerektigin sezdirýge muqtaj. Mine osydan qazaqtyń qoǵamǵa muqtajdyǵy men qajettigi Qashaǵan jyraýdyń:
«Bul dúnıede ne jetim?
Kim qajetsiz bolsa sol jetim», degen óleń joldarynyń mánin asha túsedi. Óıtkeni qazaqtyń kúndelik tirshiligindegi barlyq jaǵymdy da jaǵymsyz, nátıjeli de nátıjesiz, paıdaly da zııandy is-áreketi, qımyl-qozǵalysy, aıla-tásili qoǵamdaǵy óz ornyn. Sol úshin Abaı da:
«Sen de – bir kirpish, dúnıege
ketigin tap ta, bar qalan» dep qazaqtyń sondaı talpynysyn meńzeıdi. Bul da bolsa Abaı men Qashaǵan jyraýdyń oı úndestigi, oı sabaqtastyǵy.
Kedeılik, taǵy basqa sebeptermen óz ornyn qoǵamdyq ortasynan taba almaǵandar ózderin qoǵamǵa qajetsiz sezedi. Adamdar muqtajdyq pen kereksiný sezimderin qalaı, qandaı jolmen qanaǵattandyrady degen suraqqa jaýap berý asa kúrdeli taqyryp bolǵandyqtan bul maqalanyń maqsaty emes. Biraqta materııaldyq kedeılikti rýhanı baılyq pen adamı sana arqyly baqylaýǵa ala bilse, ol adam qoǵamdaǵy óz ketigin taba alady. Al, kerisinshe júıeli joldar arqyly durys baǵytyn taýyp qoǵamdyq ornyna ornyǵa almaǵan adam adasý jolyna túsip kete beredi. Ekinshi jaǵynan qazaq balasy bılik pen baılyqqa táýeldi bolyp pendelik tákapparlyq tabıǵatyna saı qanshama qoǵamǵa muqtaj adam ekendigin seze almasa qazaq uǵymyna saı «jetim» kúıin keshedi. Ol halqynyń qalaýlysy da eleýlisi de bola almaıdy. Ondaı bıler men baılar ádilsiz qoǵamdyq qarym-qatynastar arqyly qoǵamnyń sory bolyp, eldi de jetim kúıge túsiredi. Qashaǵan jyraý ondaı jaǵdaıdy:
«Hakimi ádil bolmasa,
Buqara baıtaq el jetim», dep jyryna ózek etedi. Jalpy alǵanda adam qoǵamǵa muqtaj. Qoǵam da adamǵa muqtaj. Adam óz qabiletiniń shekteýli ekenin umytpaý úshin udaıy Alla taǵalany esten shyǵarmaý kerek. Óıtkeni tek qana Alla taǵala eshkimge, esh nársege muqtaj emes. Al, barlyq jaratylys Alla taǵalaǵa muqtaj. Sebebi Alla taǵala búgil álemniń jaratýshysy. Quran kárimniń Yqylas súresinde bul jaıyt Alla tarapynan anyq ta aıqyn aıtylǵan.
Osy tusta jyraý adam men tabıǵattyń da ózara baılanysyn umyt qaldyrmaıdy. Jyraý:
«Qaptaǵan eli qonbasa,
Jaıylǵan maly bolmasa,
Kókoraı shyqqan balqashy
Jeýsyz turyp sorlasa,
El qonbaǵan jer jetim.
Ishseń sýy qursaǵyńa jaqpasa,
Adam menen mal túgil,
Qańǵyrǵan qarsaq tatpasa,
Ay darııa kól jetim», degen joldary adam men tabıǵattyń bolmysy bir-birimen toqaılasyp jatqanyn nusqaıdy. Qashaǵan jyraý «bul dúnıede ne jetim?» óleńinde áýeli tirshiliktiń úsh tiregin qatarynan anyqtaıdy. Olar: adam, qoǵam, tabıǵat.
Odan keıin qazaq qoǵamynyń óz zamanyna saı salt-dástúrine oraılastyryp qoǵamnyń kóńilin ardager qarııalarǵa aýdarady. Qarııalardyń qoǵamnan oqshaýlanyp, keıingi urpaqqa qajetsiz bolyp qalǵan jaǵdaıyn qazaqtyń psıhologııalyq uǵymyna sáıkes jetimderge balaıdy. Jyryý:
«Jetpisten jasy asqanda,
Seksenge aıaq basqanda,
Jastar elep kelmese,
Kelip sálem bermese,
Qaıǵysy kelip kóńrengen,
Kúninde asyl deseń de,
Qartaıǵan kúnde er jetim», dep túıindegeni de adam ómiriniń bir kezeńinde kórinis tabatyny da shyndyq. Sol sebepten qazaq psıhologııasynyń ózgere qoımaıtyn bul túısigine oraı ár kezeńniń qoǵamy qarııalar úshin durys kózqaraspen qabyldaǵan sheshimderi olardy jetimsiretpeıdi. Ómir jolyn aldyńǵy urpaqqa eren eńbek etip ótkizgen qarttar eger de jańa urpaqtyń jadynda qurmetke bólenip júrse, aldaǵy qysqa ómirin jetimsiremeı ótkizer degen úmitpen qarttardyń psıhologııalyq ahýaly jyraýdyń óleń joldaryna ózek bolyp otyr. Óıtkeni adamzat ómiriniń sońǵy kezeńinde eleýsiz qalsa, tıisti syı-sııapat kóre almasa ótken ómirinen mán-maǵna taba almaı adamdyq bolmysy taba bolǵandaı kúı keshedi. Eleýsiz qalǵan qazaqtyń kempir men shalyna odan artyq qasiret te bola qoımas. Qashaǵan jyraýdyń qarttar jónindegi oı sabaqtastyǵyn myna óleń joldarynda da baıqaı alamyz:
«Qyrǵa shyqsa – belim dep,
Oıǵa tússe – tizem dep,
Kelin menen balaǵa
Qonaq bolǵan ýaqytta,
Basynan bılik ketken soń,
Kempir menen shal jetim».
Qashaǵan jyraý adam men qoǵam, qaǵam men tabıǵat arasyndaǵy psıhologııalyq baılanystardy tereńdete kele, el basshyǵa muqtaj, basshy taqqa muqtaj ekenin jyr etken. Ol:
«Taqtan túsken han jetim,
Basshysyz qalǵan shár jetim»,deıdi.(shár: shahar- qala, el, memleket) Bul óleń joldarynda jyraý han men memlekettiń bir-birine qajet ekendigin naqtylaıdy. Óıtkeni han taǵynda halqymen, elimen qaýysha ala alady. Taqtan aırylǵany hannyń elden qol úzgeni bolyp tabylady. Sondaı-aq taǵy joq el, basshysy joq el. Basshysy joq el jetim qalǵan el demek. Qazaq tárbıe kórmegen adamdy «bıbastaq» deýi de osyndaı túsinikten shyǵady. Basy joq el bıbastaq elge aınalady.
Qoryta aıtqanda Qashaǵan jyraý óz zamanynyń qoǵamdyq psıhologııasyna tereń úńile otyryp, qazaq halqy óz keńistiginde adam bolyp ómir súrýge tıis ekenin, naqtylap beredi. Adam balasynyń tabıǵatyndaǵy psıhologııalyq ereksheligi onyń qoǵamǵa muqtajdyǵy, ári onyń qoǵamǵa kerektigi. Al, adamdar osy eki baǵytta eleýsiz qalsa, onyń saldarynan jetimsireı júrip baqytsyzdyqqa tap bolady. Sondaı-aq jyraý adam, qoǵam men tabıǵttyń taǵdyry biri-birinen ajyramas taǵdyr ekenin aıqyndaıdy.
Sóz sońynda aıtarymyz: Qashaǵan jyraýdyń shyǵarmalary psıhologııalyq, qoǵamdyq, saıası, pedagogıkalyq, tildik, kórkemdik turǵydan qazaq mádenıeti men ádebıetine qosqan úlesi úshin áli bolsa jan-jaqty tereńdete zerttelýge tıis demekpiz.
Islam JEMENEI,
shyǵystanýshy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor
