اقىندار مەن جىراۋلاردىڭ ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى كەيدە ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنداعى كوركەمدىك بولسا، كەيدە ولاردىڭ تۋىندىلارىنداعى وي ۇشقىرلىعى مەن وي تەرەڭدىگىندە جاتادى. ال، كوركەمدىك پەن ويدى ۇشتاستىرا بىلگەن اقىن، ويشىل اقىن مارتەبەگە قول جەتكىزەدى. حالىقتىڭ جۇرەگى مەن ساناسىندا ۇزاعىراق ءومىر ءسۇرۋ دىڭگەگى اقىن نە جىراۋدىڭ وي-ورىسىندە جاتاتىنى دا ادامزات تاريحىنان ءمالىم.
وعان شەتتەن مىسال ىزدەمەي قازاق ادەبيەتى تاريحىنان: اسان قايعى، بۇحار جىراۋ، دۋلات باباتايۇلى، ماعامبەت وتەمىسۇلى، اباي، شاھكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ، تۇرماعامبەت سىندى اقىن-جىراۋلاردى تىلگە تيەك ەتە الامىز. قاشاعان جىراۋ دا ويشىلدىق قاسيەتىمەن حالقىنىڭ ساناسىندا ۇزاق ۋاقىت ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر. ءسۇيتىپ قازاقتىڭ رۋحاني كەڭىستىگىن بايىتىپ كەلەدى. قاشاعان قازاقتىڭ ۇلتتىق پسيحولوگياسىن تەرەڭ بىلگەندىگىنەن حالقىنىڭ «جەتىم» دەگەن ۇعىمىن قوعامدىق قاتىناستاعى بارلىق بولىمسىز جايىتتارعا مايىك رەتىندە پايدالانادى. ويتكەنى وزگە ەلدەرگە «جەتىمدىك» قاسىرەت بولماسا دا قازاق ءۇشىن «جەتىمدىك» اسقان قاسىرەتتى ۇعىم. سەبەبى كوشپەندى قازاق حالقىنا ۇجىمداسا ءومىر ءسۇرۋ تابيعاتىنا ساي قوعامدىق ورتادا بولۋ پسيحولوگياسى قالىپتاسقان ەرەكشەلىك. جىراۋ وسىنداي ۇلتتىق تەرەڭ بىلىمىمەن «بۇل دۇنيەدە نە جەتىم؟» اتتى ولەڭىندە قوعامدىق پسيحولوگيانىڭ بولىمسىز قاتىناستاردان تۋىنداعان قايعى-قاسىرەتتى ءدال دە ايقىن بەرە بىلگەن. قاشاعان قازاق پسيحولوگياسىن ءدال بەرە ءبىلۋ ءۇشىن ونىڭ كىلتى «جەتىم» ءسوزىن سانالى تۇردە قولدانعان. سەبەبى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ جالپى مادەنيەتىندە «جەتىم» ءسوزى انا مەن اكەدەن ايىرىلعان سابيگە ءتان ۇعىم بولسا، قازاقتا ءبىر قازاق ءبىر قازاققا مەيىر-شاپاعات كورسەتە الماسا جانى جۇدەپ جەتىمسىرەي باستايدى.
سول ءۇشىن قازاقتا «اينالايىن» مەن «باۋىرىم» دەگەن سوزدەرىنىڭ ورنى ايرىقشا. قازاق كوپپەن بىرگە بولا الماسا جەتىسىرەيدى. سول سەبەپتى قازاق «قوناقجاي» حالىق رەتىندە بۇكىل الەمگە تانىمال بولعان. قازاق ءوزىنىڭ كوپشىلدىك پسيحولوگياسىنا وراي «جالعىز جول تاپقانشا، كوپپەن بىرگە اداس» دەپ تە بەكەر ايتپاعان. قاشاعان قازاقتىڭ قوعامدىق پسيحولوگياسىنا باعىت-باعدار بەرۋ ءۇشىن، قازاقتى پسيحولوگيالىق جەتىمدىكتەن ساقتاندىرۋ ءۇشىن «جەتىم» ءسوزىن ولەڭىنە ۇيىتقى ەتكەن. بۇل ءسوز ونىڭ قازاق مادەنيەتىن جاقسى دا تەرەڭ بىلگەنى ءۇشىن پايدالانعانى انىق. ويتكەنى قازاق تىلىندە «جەتىم» ءسوزى ماعىنالىق اۋقىمى كەڭ ۇعىم. ونى ۇعا ءبىلۋ ءۇشىن ادام مەن ادام پسيحولوگياسىنىڭ باعىنا توقتالا كەتەيىك.
ادام جاراتىلىس تابيعاتىندا قوعاممەن ءومىر ءسۇرۋ ەرەكشەلىگىنە يە. سول سەبەپتى ادام بالاسى قوعامنان، توپتان ءبولىنىپ ءومىر سۇرە المايدى. ادام قوعامدىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قوعامدىق ورتاسىندا ءوز بويىنداعى عاجايىپ دارىنىن دا جانتۇرشىگەر قىلىقتارىن دا ءالسىز تۇستارىن دا كورسەتەدى. ءبىر كوڭىل بولەتىن جايىت بۇنداي ەرەكشىلىك وزگە ۇلتتاردان كورە قازاق حالقىنا كوبىرەك ءتان دەۋگە بولادى. سەبەبى قازاقتارعا بۇنداي پسيحولوگيالىق ەرەكشىلىك ونىڭ تاريحي جولىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. قازاق حالقىنىڭ بۇنداي قوعامدىق پسيحولوگياسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە سايكەس قوعامدىق ورتاعا مۇقتاج، ءارى سول قوعامعا كەرەكتىگىن سەزدىرۋگە مۇقتاج. مىنە وسىدان قازاقتىڭ قوعامعا مۇقتاجدىعى مەن قاجەتتىگى قاشاعان جىراۋدىڭ:
«بۇل دۇنيەدە نە جەتىم؟
كىم قاجەتسىز بولسا سول جەتىم»، دەگەن ولەڭ جولدارىنىڭ ءمانىن اشا تۇسەدى. ويتكەنى قازاقتىڭ كۇندەلىك تىرشىلىگىندەگى بارلىق جاعىمدى دا جاعىمسىز، ناتيجەلى دە ناتيجەسىز، پايدالى دا زياندى ءىس-ارەكەتى، قيمىل-قوزعالىسى، ايلا-ءتاسىلى قوعامداعى ءوز ورنىن. سول ءۇشىن اباي دا:
«سەن دە – ءبىر كىرپىش، دۇنيەگە
كەتىگىن تاپ تا، بار قالان» دەپ قازاقتىڭ سونداي تالپىنىسىن مەڭزەيدى. بۇل دا بولسا اباي مەن قاشاعان جىراۋدىڭ وي ۇندەستىگى، وي ساباقتاستىعى.
كەدەيلىك، تاعى باسقا سەبەپتەرمەن ءوز ورنىن قوعامدىق ورتاسىنان تابا الماعاندار وزدەرىن قوعامعا قاجەتسىز سەزەدى. ادامدار مۇقتاجدىق پەن كەرەكسىنۋ سەزىمدەرىن قالاي، قانداي جولمەن قاناعاتتاندىرادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ اسا كۇردەلى تاقىرىپ بولعاندىقتان بۇل ماقالانىڭ ماقساتى ەمەس. بىراقتا ماتەريالدىق كەدەيلىكتى رۋحاني بايلىق پەن ادامي سانا ارقىلى باقىلاۋعا الا بىلسە، ول ادام قوعامداعى ءوز كەتىگىن تابا الادى. ال، كەرىسىنشە جۇيەلى جولدار ارقىلى دۇرىس باعىتىن تاۋىپ قوعامدىق ورنىنا ورنىعا الماعان ادام اداسۋ جولىنا ءتۇسىپ كەتە بەرەدى. ەكىنشى جاعىنان قازاق بالاسى بيلىك پەن بايلىققا تاۋەلدى بولىپ پەندەلىك تاكاپپارلىق تابيعاتىنا ساي قانشاما قوعامعا مۇقتاج ادام ەكەندىگىن سەزە الماسا قازاق ۇعىمىنا ساي «جەتىم» كۇيىن كەشەدى. ول حالقىنىڭ قالاۋلىسى دا ەلەۋلىسى دە بولا المايدى. ونداي بيلەر مەن بايلار ءادىلسىز قوعامدىق قارىم-قاتىناستار ارقىلى قوعامنىڭ سورى بولىپ، ەلدى دە جەتىم كۇيگە تۇسىرەدى. قاشاعان جىراۋ ونداي جاعدايدى:
«حاكىمى ءادىل بولماسا،
بۇقارا بايتاق ەل جەتىم»، دەپ جىرىنا وزەك ەتەدى. جالپى العاندا ادام قوعامعا مۇقتاج. قوعام دا ادامعا مۇقتاج. ادام ءوز قابىلەتىنىڭ شەكتەۋلى ەكەنىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن ۇدايى اللا تاعالانى ەستەن شىعارماۋ كەرەك. ويتكەنى تەك قانا اللا تاعالا ەشكىمگە، ەش نارسەگە مۇقتاج ەمەس. ال، بارلىق جاراتىلىس اللا تاعالاعا مۇقتاج. سەبەبى اللا تاعالا بۇگىل الەمنىڭ جاراتۋشىسى. قۇران كارىمنىڭ ىقىلاس سۇرەسىندە بۇل جايىت اللا تاراپىنان انىق تا ايقىن ايتىلعان.
وسى تۇستا جىراۋ ادام مەن تابيعاتتىڭ دا ءوزارا بايلانىسىن ۇمىت قالدىرمايدى. جىراۋ:
«قاپتاعان ەلى قونباسا،
جايىلعان مالى بولماسا،
كوكوراي شىققان بالقاشى
جەۋسىز تۇرىپ سورلاسا،
ەل قونباعان جەر جەتىم.
ىشسەڭ سۋى قۇرساعىڭا جاقپاسا،
ادام مەنەن مال تۇگىل،
قاڭعىرعان قارساق تاتپاسا،
اششى داريا كول جەتىم»، دەگەن جولدارى ادام مەن تابيعاتتىڭ بولمىسى ءبىر-بىرىمەن توقايلاسىپ جاتقانىن نۇسقايدى. قاشاعان جىراۋ «بۇل دۇنيەدە نە جەتىم؟» ولەڭىندە اۋەلى تىرشىلىكتىڭ ءۇش تىرەگىن قاتارىنان انىقتايدى. ولار: ادام، قوعام، تابيعات.
ودان كەيىن قازاق قوعامىنىڭ ءوز زامانىنا ساي سالت-داستۇرىنە ورايلاستىرىپ قوعامنىڭ كوڭىلىن ارداگەر قاريالارعا اۋدارادى. قاريالاردىڭ قوعامنان وقشاۋلانىپ، كەيىنگى ۇرپاققا قاجەتسىز بولىپ قالعان جاعدايىن قازاقتىڭ پسيحولوگيالىق ۇعىمىنا سايكەس جەتىمدەرگە بالايدى. جىرىۋ:
«جەتپىستەن جاسى اسقاندا،
سەكسەنگە اياق باسقاندا،
جاستار ەلەپ كەلمەسە،
كەلىپ سالەم بەرمەسە،
قايعىسى كەلىپ كوڭرەنگەن،
كۇنىندە اسىل دەسەڭ دە،
قارتايعان كۇندە ەر جەتىم»، دەپ تۇيىندەگەنى دە ادام ءومىرىنىڭ ءبىر كەزەڭىندە كورىنىس تاباتىنى دا شىندىق. سول سەبەپتەن قازاق پسيحولوگياسىنىڭ وزگەرە قويمايتىن بۇل تۇيسىگىنە وراي ءار كەزەڭنىڭ قوعامى قاريالار ءۇشىن دۇرىس كوزقاراسپەن قابىلداعان شەشىمدەرى ولاردى جەتىمسىرەتپەيدى. ءومىر جولىن الدىڭعى ۇرپاققا ەرەن ەڭبەك ەتىپ وتكىزگەن قارتتار ەگەر دە جاڭا ۇرپاقتىڭ جادىندا قۇرمەتكە بولەنىپ جۇرسە، الداعى قىسقا ءومىرىن جەتىمسىرەمەي وتكىزەر دەگەن ۇمىتپەن قارتتاردىڭ پسيحولوگيالىق احۋالى جىراۋدىڭ ولەڭ جولدارىنا وزەك بولىپ وتىر. ويتكەنى ادامزات ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ەلەۋسىز قالسا، ءتيىستى سىي-سياپات كورە الماسا وتكەن ومىرىنەن ءمان-ماعنا تابا الماي ادامدىق بولمىسى تابا بولعانداي كۇي كەشەدى. ەلەۋسىز قالعان قازاقتىڭ كەمپىر مەن شالىنا ودان ارتىق قاسىرەت تە بولا قويماس. قاشاعان جىراۋدىڭ قارتتار جونىندەگى وي ساباقتاستىعىن مىنا ولەڭ جولدارىندا دا بايقاي الامىز:
«قىرعا شىقسا – بەلىم دەپ،
ويعا تۇسسە – تىزەم دەپ،
كەلىن مەنەن بالاعا
قوناق بولعان ۋاقىتتا،
باسىنان بيلىك كەتكەن سوڭ،
كەمپىر مەنەن شال جەتىم».
قاشاعان جىراۋ ادام مەن قوعام، قاعام مەن تابيعات اراسىنداعى پسيحولوگيالىق بايلانىستاردى تەرەڭدەتە كەلە، ەل باسشىعا مۇقتاج، باسشى تاققا مۇقتاج ەكەنىن جىر ەتكەن. ول:
«تاقتان تۇسكەن حان جەتىم،
باسشىسىز قالعان ءشار جەتىم»،دەيدى.ء(شار: شاھار- قالا، ەل، مەملەكەت) بۇل ولەڭ جولدارىندا جىراۋ حان مەن مەملەكەتتىڭ ءبىر-بىرىنە قاجەت ەكەندىگىن ناقتىلايدى. ويتكەنى حان تاعىندا حالقىمەن، ەلىمەن قاۋىشا الا الادى. تاقتان ايرىلعانى حاننىڭ ەلدەن قول ۇزگەنى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق تاعى جوق ەل، باسشىسى جوق ەل. باسشىسى جوق ەل جەتىم قالعان ەل دەمەك. قازاق تاربيە كورمەگەن ادامدى «بيباستاق» دەۋى دە وسىنداي تۇسىنىكتەن شىعادى. باسى جوق ەل بيباستاق ەلگە اينالادى.
قورىتا ايتقاندا قاشاعان جىراۋ ءوز زامانىنىڭ قوعامدىق پسيحولوگياسىنا تەرەڭ ۇڭىلە وتىرىپ، قازاق حالقى ءوز كەڭىستىگىندە ادام بولىپ ءومىر سۇرۋگە ءتيىس ەكەنىن، ناقتىلاپ بەرەدى. ادام بالاسىنىڭ تابيعاتىنداعى پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگى ونىڭ قوعامعا مۇقتاجدىعى، ءارى ونىڭ قوعامعا كەرەكتىگى. ال، ادامدار وسى ەكى باعىتتا ەلەۋسىز قالسا، ونىڭ سالدارىنان جەتىمسىرەي ءجۇرىپ باقىتسىزدىققا تاپ بولادى. سونداي-اق جىراۋ ادام، قوعام مەن تابيعتتىڭ تاعدىرى ءبىرى-بىرىنەن اجىراماس تاعدىر ەكەنىن ايقىندايدى.
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز: قاشاعان جىراۋدىڭ شىعارمالارى پسيحولوگيالىق، قوعامدىق، ساياسي، پەداگوگيكالىق، تىلدىك، كوركەمدىك تۇرعىدان قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن ءالى بولسا جان-جاقتى تەرەڭدەتە زەرتتەلۋگە ءتيىس دەمەكپىز.
يسلام جەمەنەي،
شىعىستانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
