Semeı topyraǵyna tabany tıgen jazýshy, jıhanger, ǵalym bitkenniń dúnıege aty máshhúr bop shyǵa keletin ádeti. F.Dostoevskııdiń «Óli úıden jazylǵan hat» shyǵarmasy jańylmasaq týra osy qalada dúnıege kelgen syńaıly. Qazirgi tilmen aıtqanda Shoqannyń ǵylymı jobalarynyń negizi osynda oılastyryldy. «Abaı jolynyń» elesi týra osy shaharda qylań bergeni aıtpasa da belgili. Qasıetti jerdi kıeli oılar ıekteıtinine Tynyshtyqbek Ábdikákimulynyń myna jazbasy aıǵaq bola alady-aý. Senbeseńiz, oqyp kórińiz.
Bizdiń qolǵa qalam alǵandaǵy basty maqsatymyz – «úshtuǵyrly Til» saıasaty» atalmysh memlekettik mádenı baǵdarlama jóninde óz kózqarasymyzdy bildirý. Birden aıtaıyq, biz «úshtuǵyrly Til» formýlırovkasynyń «abrakadabralyǵyna» da; «úshtuǵyrly Til» máselesiniń nelikten saıasat sanalatyndyǵyna da arnaıy toqtalyp jatpaımyz. Saıasat – áleýmettik ǵylymdardyń arsyzdyqsyz esh múmkin emes eń bir jeksuryn salasy. Onyń kóptegen túrleri bar: «aldanysh» (ózin- ózi aldap jubatý) mashyǵy; sanaly túrde qýlyq-sumdyqqa qurylar ıdeologııa; «Alyp Alańǵasaruly Alyp Arsalań» (Arsalań: Iıesine erkelegen ıtteı ersi jaırańdaǵysh ashyqaýyz aqymaq) atalmysh ańqaýtobyrlyq psıhozdan qozdanatynbuqaralyq elikpe-elirme áreket, t.b. Sońǵysynyń óte qaýipti ekendigin «Orys – oıyna kelgenin isteıdi, Qazaq – Orystan kórgenin isteıdi», «Ańqaý ańdamaıdy, Áńgúdik tyńdamaıdy» naqyldary aıtyp turady. Al, saıasatker ustanymy: «bir saýsaqty ishke búgip qalý». Biz saıasatpen aınalyspaımyz. Sondyqtan, Ulttyq Til týraly eń taǵdyrly máselelerdiń qoǵamda osy kúnge deıin talqyǵa múlde túspegen teologııalyq, mıstıkalyq, teleologııalyq, etnologııalyq, psıhologııalyq, t.b. qyrlaryn sál-sál bolsa da asha túsý úshin, maqalamyzdy Tildi qudaı kórip, kýlt tutynǵan kóshpeli dana babalarymyzdyń Haq Dúnıetanymy negizinde jazýǵa tyrysqandyǵymyz sebepti, aıtar áńgimemizdiń rýhanı kóne qundylyqtarymyzdan esh habary joq, ony tanyp-bilýge de esh qulqy joq, ári el erteńine de óte soraqy túrde beı-jaı qaraıtyn oısyz jandarǵa uǵynyqty hám jaǵymdy bolmasyn da eskerte ketkimiz keledi.
Qosh, paıda bolýyna Elbasymyzdyń osydan bes jyl burynǵy ınııatıvasy zor yqpal etken «úshtuǵyrly Til» saıasatynyń ıdeıalyq negizi Elbasymyzdyń «Jańa álemdegi Jańa Qazaqstan» atty Joldaýynda:
«Qazaqstan halqy búkil álemde úsh tildi paıdalanatyn joǵary bilimdi el retinde tanylýǵa tıis. Bular: qazaq tili – memlekettik til, orys tili – ultaralyq qatynas tili jáne aǵylshyn tili – jahandyq ekonomıkaǵa oıdaǵydaı kirigý tili».
Sonymen, «úshtuǵyrly Til» («jalpyǵa birdeı úshtildilik») saıasaty óz qareketin bastap ta ketti. Mádenı-áleýmettik baǵdarlamasy o r y s t i l d i Joǵarǵy Biıligimiz tarapynan qolǵa alynyp, «ózinshe mánerde» túzilgen memlekettik osy eksperıment-naýqannyń mazmuny – «urpaqty ú sh jasynan bastap, jappaı, úsh tilde birdeı oqytyp, tárbıeleý». Budan mynadaı suraq týyndaıdy: «osyndaı «balabaqshalyq eksperımentpen» bastalyp ketken «kóptildilik» saıasatynyń bolashaqtaǵy nátıjesi qandaı bolmaq?». Oǵan jaýap berý úshin, aldymen «TIL degenimizdiń ózi ne ıa kim?» degen suraqqa jaýap bermek kerek. Árıne, Til týraly «akademııalyq» jan-jaqty anyqtamalar qaı-qaı túsindirme sózdikterde de bar. Sondaǵy eń basty ári óte mańyzdy tujyrym: «Til – kommýnıkatıvtik hám ekspressıvtik qural, qoǵamdyq qarym-qatynas quraly». Buǵan qanaǵattaný qıyn. Sebebi, Tildi «qajetti qural» dep taný durys bolsa, onda Ony «qaterli qarý» dep te taný kerek. Óıtkeni, TIL – jasampazdyǵy da, joıympazdyǵy da joıdasyz rýhanı tylsym qubylys. Tilmen adamdy baqytty etýge de, aýyrtýǵa da, emdeýge de, óltirip jiberýge de; tipti, álginde ǵana ólgen adamdy, «Dem salý» arqyly, qaıta tiriltip alýǵa da ábden bolady.
Sonymen, Til degenimiz ne ıa kim? Muny qarapaıym kópshilikke jan-jaqty, túbegeıli túsindirý úshin, ata-baba dúnıetanymynan aptalap dáris oqý qajet. Sondyqtan Til jaryqtyqty bul maqalada qarapaıym túrde qarastyrýǵa týra keledi. Mysaly, bizdiń «Til» dep júrgenimiz – ony on túrli on sezim múshesi bar Aqyl-Estińsyrtqy ortaǵa sóıleýi. Al, Aqyl-Es – «ó z i sh i n d e de sóıleı alatyn» ǵajap. Ondaǵy «sóılener» árbir «Sóz» – «túpnusqa» OI. Syrtqy ortaǵa sóılený úshin, Ol áýeli «aǵymdaǵy» OI beınesine enedi. Ol óz kezeginde, SÓZ (Abaısha aıtqanda, «aýyzdan shyǵa, óńi qashatyn Kóńúldegi kórikti Oı») keıpinde de, IS(sanaly qımyl-áreket túrindegi Oı) keıpinde de tirlik ete alady. Túpki úlgisi –JÚZE (túpki nátıje túrindegi Oı). Sonda k e r i t r a n s f o r m a ı ıa l y qmyna kóne b e s t i k aıqyndalmaq:
RÝH basqarymyndaǵy ES: aǵymdaǵy Oı Sóz → Is → Júze.
Al, «túpnusqa» Oı bolsa da, «aǵymdaǵy» Oı bolsa da, kez kelgen Oı – dybyssyz sóılenetin Sóz. Demek, Adamnyń Oıy – qaripsiz, daýyssyz Sóz. Iaǵnı«Allanyń Sózi – qaripsiz, daýyssyz» (Abaı) bolatyny sekildi, Adamnyń Sózide – qaripsiz, daýyssyz. Adamnyń ishteı Oı oılaýynyń – «Aqyl-Es retinde, «tilsiz Tilmen sóıleýi» bolyp tabylatyndyǵy da sondyqtan. Alaıda, k v ı n t e s s e n ı ıa (besinshi bolmys) retindegi Estiń ózi óz betinshe oılaı da, sóıleı de almaıdy. Ony s a n a l y t ú r d e oılantyp-sóılentip turatyn Patsha-Qudaı-Iıe-Biı bar.
«A l t y n sh y» keremet. Rýh degenimiz – sol «Biı». «Biı» bolatyn sebebi, Ol – biılik Iıesi. Biılik Iıesi retindegi Rýh – Esti, Es – Tildi sóıletedi. «Til – Rýhtyń Sózi hám sóılep turǵan Rýhtyń Ózi» ekendigin bizge osylaısha túsinbek abzal. Desek te, Aqyl-Estiń eshqandaı Rýhsyz-aq, óz betinshe «sóıleı beretin» kezderi de bolady. Onyń olaısha «sóıleýi» – Rýh basqarymy arqyly sanaly túrde «sóıleý» emes, betaldy ylaǵyp «sóıleý». Ondaı Es – «anarhııa», ıakı «baǵýsyz, betimen ketken jurttyń sor tirligi». Máselen, oılanýdy doǵaryp, tátti uıqyǵa bas qoıa qalǵyp bara jatqan adamǵa, keıde avtomatty túrde, óz Esiniń solaısha «ylaǵyp sóılenilgen Sózderi» (basqarýsyz Oılary) «sańq-sańq dybystala» estilip qalyp jatady. Iaǵnı uıqymen «qarańǵylanyp» bara jatqan Es ishinde qandaı da bir «bógde adamdar» kádimgideı «sóılep júredi». Biraq ol Oılardyń «tilsiz Tilmen sóılenýshi» sol sózdik úlgilerin estıtin «apparatyńyz» kádimgi qulaq emes – qalǵyp bara jatqan Rýh. Uıqyda jatqan adamnyń sandyraqtaýy da, Tús kórýdiń fantasmagorııalyq kóptegen túrleri de (Tústi kóretin de kádimgi kóz emes –«Tóbekóz»-Rýh) – Estiń Rýh basqarymynan tys sondaı ylaqpasynan. Óziniń uıqyda kórer Túsin de ádemi basqara alatyn kemel Rýh – Aıan Tústerdi de kóre alatyn qabiletke ıe. Eger Rýh dertke dýshar bolyp, Óziniń basqarýshy iıelik fýnkııasynan aıyrylar bolsa, ondaı adam óńinde de ne bolsa sony albaty sóıleı beredi. «Jyndy-esalań».
Aıta bersek, RÝH pen ES (ıakı JAN; Rýh ta «Jan» dep atala beredi) jáne TILtýraly sóz – qısapsyz. Ókinishtisi sol – biz qazir, m u q y m
a d a m z a t bolyp, R ý h pen J a n n y ń (ıakı Aqyl-Estiń) nendeı ǵajaptar ekendigin tanýdan múldem qaldyq. T i l d i ń de nendeı keremet ekendigin bilmeıtindigimiz sondyqtan. Al, bizdiń kóshpeli ata-babalarymyz sonyń bárin bilgen. Mysaly, «Til – Estiń (Adam-Rýhtyń) on eki múshesiniń biri» (munyń bertingi hrıstıandyq jalǵandyqtaǵy personıfıkaııasy: «Iýda – Iısýstyń on eki shákirtiniń biri»). Jaǵymsyz sıpatynyń bir formýlasy «Basqa pále – Tilden»maqaly bolyp tabylatyn mundaǵy «Til» – aýyz qýysyndaǵy kádimgi til, s ó ı l e ý múshesi. Qol-aıaq – i s t e ý múshesi. Osy eki múshe hám «o ı l a ý múshesi» retindegi Estiń (Myıdyń) qyzmetin qosa atqaratyn Rýhtyń s e z i m d i k on múshesi –«ADAMNYŃ ON EKI MÚShESI» atalady. Biz bul «on eki»-degi joǵarǵy «tórt Kóz»(Júrek, Ókpe, Emshek jáne kádimgi Kóz) ben tómengi «alty Kóz»-di de, «Rýh Kózi»(Abaı men Shahkerimshe, «Oı Kózi», «Aqyl Kózi», «Jan Kózi») retindegi jalǵyz«Tóbe Kóz»-di de (ekinshi ataýy: «Tóbetesik»), hrıstıandyqty da taldap jatpaımyz. Biraq «Tóbekóz + on Kóz» ǵajabyna qatysty ańqymalyq kóne danalyqtardyń myna bir parasy udaıy esimizde bolsyn: «Tórt Kóz». «Tórt Kózi – túgel». «Tórteýi túgel (tórt Kózi kemel) bolsa, Tóbedegi (Tóbekóz) kóredi; altaýy (alty Kózi) ala bolsa, aýyzdaǵy (Sóz-Til) óledi».
Mundaǵy «tórteýi túgel bolsa, Tóbedegi kóredi» túrinde aıtylatyn «tórt Kóz + Tóbe Kóz» (4+1) birtutastyǵy «bes – beresi» atalsa, «alty baqan – alaýyz»sanalatyn «alty ala Kóz» «alty – alasy» atalady.
Bul qaǵıdalardyń óztanymdyq kóne mánisterin de biz ártúrli joramaldarǵa salyp, ábden búldirip boldyq. Óıtkeni, «Qazaq Tiliniń Ózin bilýshi joq, mánisin bilýshi de joq. Burynǵy ata-babamyz Qazaq Tilin tegis bilýshi edi, mánisin de túsindirip aıtyp otyrýshy edi. Sondyqtan bári á ý l ı e bolyp, aıtqany aıtqanyndaı kelip otyrýshy edi» (Máshhúr Júsip. Shyǵarmalary. 9-t. Pavlodar – 2006. Qulyq týraly. 295-b.).
«Til – Rýh basqarymyndaǵy Aqyl-Es («Bastaǵy Baq» ıa «Bastaǵy Sor»)áleminen ushyp keletin habarshy Perishte». Mundaǵy «Til» – «qanatty Qonaq-Sóz». «Sózge qonaq berý», «Sózge qonaq bermeý», «qanatty Sóz» tirkesteri sony bildiredi. «TIL – Rýhtyń Sózi hám sóılep turǵan Rýhtyń Ózi» degendi osylaısha da túsinemiz. Iaǵnı Til degenimiz – sóılep turǵan Es, Es degenimiz – sóılep turǵan Rýh. Budan «Rýh = Es = Til (Sóz)» teńshebi anyqtalady.
«Til – Aqyl-Es áleminen ushyp keletin habarshy Perishte» tanymynyń basty bir kóne formýlasy: «Bas – Baq, aýyz – darbaza, Sóz – samal». Samal degenińiz – jupar jel. Babalarymyz ertede jeldi «Jyn» sanaǵan (Mahmut Qashqarı. «Túrik sózdigi»). Demek, atalmysh naqyldaǵy «Sóz – samal» degendi «Sóz – jupar Jyn» dep te uqpaq lázim. «Jupar Jyn» degenimiz – Ańqyl («AN+Q+UL»; jupar leb; kúntekti-aspantekti Jupar Perishte-Ul) keremeti: «Bas – Baq, aýyz – darbaza, Sóz – Ańqyl».
«TIL – Rýhtyń Sózi hám sóılep turǵan Rýhtyń Ózi» degenniń kezekti bir mánisi osyndaı kóne tanymdar arqyly da kámil ashylmaq. Sondaı-aq, «Samal-Sóz»(juparjeldi Jyn-Sóz), ıakı «Jel-Sóz» degen uǵymnyń asa qasıetti uǵym ekendigin bilý úshin, ejelgi Jyraýlar men erterektegi arqaly Aqyndar poezııasyn da zerdelep oqý kerek bolady. Al, «Samal-Sóz», ıakı «Jupar Jyn-Sóz» degennińJupar Rýh (IS) ekendigin biz maqalanyń sońynda túıindemekpiz.
«Bas – Baq, aýyz – darbaza, Sóz – samal» naqylynyń qazirgi qazaq qoldanatyn jarymjan úlgisi: «aýyz – darbaza, sóz – samal, qudaı urǵanǵa ne amal?»(Qazaqtyń maqaldary men mátelderi. QMKÁB. Almaty. 1959. 81-b.). Shynynda da «qudaı uryp», naqyldaǵy qasıetti «Bas – Baq» (BAQ: Jupar Rýh pen Jumaq Es-Aqyl) uǵymyn da múlde umytqan bizdeı paqyrlarǵa ne amal endi.
Jalpy, joǵaryda aıtylǵandardyń birde-bireýin durys uqpaýymyzdyń ıa uqqymyz kelmeýiniń sebebi – baǵzy kóshpeli dana babalarymyzdyń Tildi qudaı kórip, kýlt tutynǵandyǵynan soraqy túrde beıhabarlyǵymyzda. Al, onyń sebebi – halqymyz bastan ótkergen sońǵy eki myń jyldaıǵy tarıhı taqsyretter men keıingibodandyq kesirinen týyndaǵan kembaǵaldyq kompleksi. Biz solaısha máńgúrttendik. Onyń ústine, «Asyly, Qazaq Tili – jumbaq: ne aıtsa, báriniń sheshýi bar; sheshýin bilýge tyrysý kerek» (Máshhúr Júsip. Shyǵarmalary. 9-t. Pavlodar. 2006 j. Qulyq týraly. 315-b.). Mundaǵy «jumbaq» («JUM+b+AQ»;taına; zagadka) sóziniń M+b sımbıozy arqyly ózgere túzilgen «JUMAQ» (Raı) Sózi ekendigin eskersek, Qazaq Tiliniń «Jumaq Tili» («Basynda Baǵy bar» Eldiń Tili)ekendigi de aıqyndalmaq. Iaǵnı «Bas – Baq, aýyz – darbaza, Jumaq Til – Ańqyl».Ata-babalarymyzdyń Ańqyldaq (juparperishteshe qosh oılaıtyn, qosh sóıleıtin adal jan) bolǵandyǵy da sodan.
Babalarymyzdyń Tildi kýlt tutynýy – kemel Aqyl-Esti, dana Rýhty kýlt tutyný. Dana Rýhty kýlt tutyný – El parasattylyǵynyń táńirlik kepili. Tildi kýlt tutynǵan, Ataly Sózge toqtaı bilgen parasatty Eldiń ıýrısprýdenııasynyń formýlasy: «Erdiń quny – eki aýyz Sóz»; Ataly Sózdi ardaqtaýdaǵy keńpeıildiliginiń formýlasy: «Aldyńa kelse, – Atańnyń qunyn kesh!». Tildi, Sózdi qasterleýde k ó sh p e l i babalarymyzǵa ǵana tán bolǵan mundaı arlylyq pen márttik (rýhanı ryarlyq) fenomeni ózimiz qazir essiz eltip júrgen «ó r k e n ı e t t i otyryqshy elderdiń» qaı-qaı zamanda da úsh uıyqtasa túsine kirgen emes. Olardyń sot proesteriniń, kóp jaǵdaıda, bitip bolmaıtyn «azaly proessııaǵa» aınalyp ketetindigi de – sol, Ataly Sóz sóıleter Parasattyń joqtyǵy – bir, Ataly Sózge júgindirer Ar-Uıattyń joqtyǵy – eki, Kóshpelige tán keńpeıildiliktiń joqtyǵy – úsh. Ataly Sóz demekshi, «Ataly Sóz», «Ataly Sózge toqtaý», «Ataly Sózge arsyz ǵana toqtamas», «Sóz Atasy», «Atasy tegin Jel Sóz», «Atasy arzan qara Sóz», «Sóz Sózge kelgende aıtylmasa – Sózdiń Atasy óledi», «Túgel Sózdiń Túp Atasy», t.s.s. túrlerde bastalyp beretin kóne frazeologızmder men maqaldarda ne qupııa jatqandyǵyn da ózge túgil, ózimiz aıta almaımyz. Eger, Til tirligindegi «Ata» kategorııasyna oraıǵy osynaý naqyldar men tirkesterdiń syryn uqsaq, olardaǵy kóptegen metafızıkalyq qubylystar zańdylyqtarymen qatar, qazirgi «Ana Tili» dep júrgen Tilimizdiń atamzamannanATA TIL bolyp eseptelgendigin de naqty biler edik. Al, atamzamannan kele jatqan A t a k ý l t i n e oraıǵy «Kún-Ata» (kerisinshe, «Jer–Ene»), «Ata Jurt», «Ata meken», «Ata qonys», «Ata joly», «Ata salt», «Ata dástúr», «Ata mura», «Ata kásip», «Jeti Ata», «Arǵy Ata», «Bergi Ata», «Ata saqal», «Ata dos», «Ata Balasy», «Sóz Atasy», «Sý Atasy», «Jol Atasy», «Kúsh Atasy», zoomorfızmdik «Bes Ata», t.s.s. túrlerde bastalyp berer sansyz «a t a l y q» uǵymdardyń (ata-babalarymyzdyń jaýynyń ózi de jaı jaý emes – «Ata jaý», kegi de jaı kek emes – «Ata kek») basty biri bolyp tabylatyn ejelgi «ATA TIL» uǵymynyń «Ana Tili» túrinde keri transformaııalanýynyń basty sebebin ejelgi a t a l y q Ult Rýhynyń, kerketken zamanalar kesirinen, kele-kele «q a t y n b a s sh a l a n y p ketkendiginen» izdeý qajet. Mánisi alda aıtylar formýlasy:«Kej Ege+ (QATYNBASShY RÝH) +Qosh Ege». Mine, tabandatqan júz on jyl boldy,«Jalyn men Ottan jaralǵan Sózdi uǵatyn qaısyń bar? (Abaı) suraǵyna búkil qazaq bolyp bir tushymdy jaýap qaıtara aldyq pa? Joq. Uly Baqsy babalarymyz S ó z d i ń (Oıdyń) qudyretimen «kún jaılatqan» (Tabıǵatty basqarǵan). Bul turǵyda «Oqyǵan – qara sýdy teris aǵyzar, oshaqqa qara tastan maı tamyzar» naqylyn da týra maǵynasynda túsingen abzal. «Dem salý», «Til tiıý», «Segizqyrly ótkir Sóz» («Ólóń – segizqyrly peren-myltyq». Aqyn Mádeli Júsipqojauly), tirkesteri men «segiz tutam Jar-Sadaq – sekirgen ańdy sulatar, segiz qyrly ótkir Sóz – aqyrǵan Erdi qulatar»; «qaharly Sóz – qamal buzar» syndy sandaǵan maqaldardaǵy mıstıkalyq tylsym ǵylymdardan da jurdaımyz. «Qazaq Tili – jumbaq: ne aıtsa, báriniń sheshýi bar; sheshýin bilýge tyrysý kerek». Mysaly, sońǵy naqylda Sózdiń rezonanstyq joıqyndylyǵy aıtylyp tur. Jasampaz da joıympaz Sózdiń (Tildiń) «Tili kemel damyǵan» degen elderdiń birde-bireýiniń til ǵylymynda joq «se-
g i z q y r l y l y ǵ y» týraly ámbebap tanymnyń astarynda da búkil álemge áli kúnge deıin beımálim tańǵajaıyp ǵylymdar bar. Dana babalarymyzdyń Jumbaq-Jumaq Tiline esh mán bermeı, sanamyzdyń múldem qarańǵylanyp qalǵandyǵy sonshalyqty, tarıhy jyl sanaýymyzdan arǵy zamanalarǵa ketetin «Túgel Sózdiń Túbi – bir, Túp Atasy – Maıqy Biı» (analogy: «túgel Sózdiń Túbi – bir, Túp Atasy – Jupar-dúr») mátelindegi «MAIQY BII» Mártebesin de, kúni-keshe ǵana ejelgi «KÚN+TAÝ» [«Kún+Taý» kórkemtanymynyń analogtary: «Bas+Dene», «Han+El», «Kún+Álem» (O Dúnıe + Bu Dúnıe), «Táńiri+Kosmos»] kýltine oraıǵy «Taý basyna Han kóterý» atalmysh kóne ınaýgýraııa boıynsha, Esýgeıuly Temýjindi atamzamanǵy «Jan Ós» («Shan g+Ós»; Dýh-Dýsha – Solne) Mártebesine ylaıyq «Kún-Han» saılaǵan Tóbe Biılerdiń birine ǵana telip, túpkilikti mórlep qoıdyq. Ádiletinde, atalmysh ejelgi máteldegi «Túbi (Tegi) bir – túgel Sóz» degenimiz –«Qudyret Kúnniń, ıakı Kúnderdiń Kúniniń Iıesi retindegi Túp Táńiriniń shetsiz-sheksiz Sózi» bolyp tabylatyn jaryqtyq Kos-
mos. Al, «MAIQY BII» mártebesindegi «MAIQY» (túbiri: «Umaı»; «Baı» úlgisi de bar) komponenti – «Sóz ataýlynyń Qudyret Iıesi» retindegi Túp Táńiriniń, ıakıQudyret Rýhtyń kónedegi bir ataýy. «BII» komponenti – Biıleýshi retindegi Qudyret Rýhtyń myń san kóne tıtýldarynyń biri ǵana. «Baqshy» («Baqsy»),«Jaqshy» («Jaqsy»), «Ós» («A+b+z»), «Jan Ós» («Shyńǵys»; Dýsha – Solne),«Ós-Ón» («Uzan»), «Shash Ón («Sheshen»), «Iam Ón» («Shaman»), «Aq Ón» («Aqyn»; «Agnı»; «Ogon»), «Jan» («Han»; «Qahan»), «Jaratýshy Yra» («Zaratýshtra», «Zoroastra»; Tvore – Solne), «Jan Yra» («Táńiri». Dýh – Solne), «Kún Biı»,t.s.s. bolyp kete baratyn ondaı myń san tıtýldar ertede «Kún-Esti basqarýshy Sóz Iıeleri» retindegi Qudaı-Rýh ataýlyǵa ortaq bolǵan. Iaǵnı «Kún+Tóbe» («Kún+Taý» uǵymynyń analogy) kýlti boıynsha, «Kúl Tóbe» («Kúltóbe»), «Jaı Tóbe»(«Taıtóbe»), «Umaı Tóbe» («Maıtóbe»), «Mar Tóbe» («Martóbe»; «Mártebe»sózi osy ataýdan), t.s.s. atalmysh Kúndik qasıetti Tóbeler basynda, Eldiń «Kún-Basy» bolyp b i ı l i k aıtar Biılerdiń biri retindegi esimi belgisiz úısindik «Tóbeıuly» Tóbe Biıdiń de, odan myń jyl burynǵy «Mánuly» Tóbe Biıdiń de Biı kýltine («BII+BIIIK) oraıǵy «MAIQY BII» Mártebesiniń mánisi – «TóbeKózi» ashylǵan Olardyń «BIIIK»-Kosmos tóbesindegi Maıqy BII» retindegi Túp Táńiriniń jerdegi «ókil-elshisi» sanalǵandyǵynda. Túpki biılik – «Qudyret BII»retindegi Túp Táńiriniń quzyrynda. «Biılik» («BII+lik»: Biı quzyry) termıniniń de«BII» (quzyrly ádil Sóz Iıesi) Mártebesinen shyǵatyndyǵy sodan. Demek, kóneden kelip jetken «Túgel Sózdiń Túbi – bir, Túp Atasy – Maıqy Biı» naqylyn durys uqpaq kerek:
«Kosmostaǵy dáttik-zattyq sheksiz qubylystardyń («Sózderdiń») Tegi – bir, Túp Atasy – «Maıqy Biı» atalmysh Túp Táńiri»
Maqala kólemi shekteýli bolǵandyqtan, «Qudaı-Kún + Taý-Álem» kýltine oraıǵy osynaý «BII+BIIIK («BII+ik»: Biıge arnalǵan qasıetti joǵarǵy oryn) nemese «BII+BIILIK», «BII+BIIE» kýltterin de taldap jatpaımyz. «BII» mártebesi – óte kóne Mártebe. Desek te, kóshpeli baǵzy babalarymyzdyń Tildi nelikten kýlt dárejesine kótergendiginiń táńirlik túpki mánisin, meıli, eki aýyz sózben bolsa da, naqtylap aıta ketpek kerek. Másele tómendegideı.
Túp Táńiri – Qudyret Rýh. Jupar Iıe. Onyń basqarymyndaǵy tańǵajaıyp nurlyQudyret Es-Aqyl – Qudyret Kún (teginde, Kún ataýlynyń bári – Es-Aqyl), sheksiz Kosmostyń tańǵajaıyp jasampaz «ıadrosy». «Janymyz (Rýhymyz. – T.Á.) – Kúnnen kelgen Nurdan…» (Shahkerim) postýlatyna súıensek, Túp Táńiri basqarymyndaǵy sondaı Qudyret Kúnniń Nurynan (emanaııa – Ó l ó ń k i d e n) shet-shegi joq Kosmostyń udaıy taralǵy-jaralǵy bolyp jatqandyǵy aıqyndalmaq. «Rýh=Es=Til (Sóz)» teńshebin eskersek, Kosmos degenimiz – Túp Táńiriniń «Qudyret Kúnniń Nury» túrinde «sóıleýmen» bolatyn ushy-qıyrsyz Sózi». Ol «Sózderdiń» júzege asqan eń kemelderi – qısapsyz Kún Júıeleri. Solardyń biri – Ortańǵy Rýh (Qosh Bit – «Gos Pod»; «Ortańǵy Táńiri») basqarymyndaǵykádimgi Kún Júıesi. «Janymyz – Kúnnen kelgen Nurdan, tánimiz – Topyraq pen Sýdan» (Shahkerim) postýlatyna oraı, «Ortańǵy Táńiri» basqarymyndaǵy kádimgi Kúnniń N u r y n a n («Jalyn men Ottan jaralǵan Sózden») jerbetindik Tabıǵat (basty sıpaty OT: Ósimdik Álemi) taralǵy-jaralǵy bolýda. Iaǵnı jerbetindik Tabıǵat – Ortańǵy Táńiriniń, bizdi tikeleı Jaratýshy Qosh Bittiń kádimgi Kún Nury túrinde «sóıleýmen» bolatyn ushy-qıyrsyz Sózi». Ol «Sózderdiń» eń kemelderi – «Kishi Táńiri» bolyp tabylatyn adamdyq kemel Rýhtar. Ár «Kishi Táńiri» (Qosh Ege) óz basqarymyndaǵy «Kishi Kúnniń» («Aqyl degen – ólsheýsiz bir jaryq Nur». Shahkerim) Nury túrinde, kádimgi qısapsyz Sózdi (Tildi) jaratýmen bolady. Qysqasy, baǵzy kóshpeli babalarymyzdyń Tildi kýlt tutynǵandyǵynyń mánisi olardyń «Sózdi jaratýshy jáne Sóz» kýlti jaıyndaǵy kóne kemel tanym-seniminde jatyr:
«Qudyret Kúnniń Iıe-Qudaı-Rýhy (Túp Táńiri-Adam) – «qısapsyz Sóz» retindegiKosmosty; «Ortańǵy» Kúnniń Iıe-Qudaı-Rýhy («Ortańǵy» Táńiri-Adam) –«qısapsyz Sóz» retindegi jerbetindik Tabıǵatty; «Kishi» Kúnniń Iıe-Qudaı-Rýhy («Kishi» Táńiri-Adam) kádimgi qısapsyz Sózdi úzdiksiz jaratýmen-taratýmen bolady».
Iá, tanyǵymyz kelsin-kelmesin, báribir, «ıerarhııalyq baılanystaǵy birtekti úsh Qudaı-Adam» (ÚSh BAQ) bar. «Sózdi taný – Ózdi taný» uǵymynyń analogy retindegi «Sózine qaraı, Kisini al» (Abaı) postýlaty boıynsha, kádimgi SÓZ-Tildi qasıettep tanyp-bilý arqyly – «Kishi Qudaı-Adamdy»; jerbetindik «SÓZ»-Tabıǵatty qasıettep tanyp-bilý arqyly – «Ortańǵy Qudaı-Adamdy»; «SÓZ»-Kosmosty qasıettep tanyp-bilý arqyly, «Túbi bir – Túgel Sózdiń» Túp Atasy»retindegi «Qudyret Qudaı-Adamdy» tanyp-bilýge bolady. Ortaq mánisi «Sóztanym – Qudaıtanym» bolyp tabylatyn osy Tanym Ǵylymdarynyń jalpy reti:«Sóztanym (Tiltaný) → Óztanym (Adamtaný) → Tabıǵattaný → Kúntaný → Kosmostaný → Táńiritaný». Osynyń ózi – «Sóztanym+Bestanym» (BESTANYM: Óztanym Tabıǵattaný Kúntaný Kosmostaný Táńiritaný)»hıkmeti. Iaǵnı «Bestanymnyń negizi – Sóztanym» degen sóz. Sondaı Tanym Ǵylymdary arqyly tanylatyn «ıerarhııalyq zańdylyqtaǵy birtekti Qudaı-Adamdar» retindegi úsh Rýhtyń sınonımııalyq basty «Esimderi» de belgili: JUPARIIE («Jaffar» Iıe), QOSh BIT («Gos Pod») jáne QOSh EGE. Úsheýiniń de ortaq maǵynasy – «q o sh- jupar ańqýshy QUDAI IS» (IS: Jupar Rýh – Jupar Tek).
Osynaý ÚSh BAQ jasampazdyqtarynyń analogııalyq bestikteri:
QUDYRET KÚN → Ólóńki → Ýaqyt → Qozǵalys → Keńistik (Kosmos)
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
ORTAŃǴY KÚN → aǵylǵan Nur → Aýa aǵyn → Sý Topyraq (Jer)
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
KIShI KÚN (ES) → aǵymdaǵy → Oı → Sóz → Is-áreket → Júze («Zat»).
Birinshisi (mundaǵy «Ólóńki»: emanaııa) – «Bes Jaqsy», ortańǵysy – «beskúndik Jalǵan», sońǵysy «Erdiń yrystyq bes Qarýy» nemese «Bes Ene» (Besene; Peshene) dep te atalmysh bul birtutas b e s t i k úsh formýla bizdiń k ó sh p e l ibaǵzy dana babalarymyzdyń «ÚSh BAQ» («ushpaq». 1. úsh Qudaı. 2. úsh Qudaı basqarymyndaǵy úsh Jumaq Kún-Es) jónindegi kóne konepııasynan alynyp otyr. Osy úsheýi «órkenıetti» otyryqshy jurttardyń búginge deıingi barsha teologııalyq paıymdary men fılosofııalyq oı-pikirlerin de, tehnıkalyq ǵylymdarynyń materıalızmge ǵana súıengen syńarjaq tujyrymdaryn da, alýankonfessıonaldyq bútkil dinı dogmattaryn da t a s – t a l q a n etedi.
Bul oraıda, myna Sózdi de keltire ketelik: «Ǵylym-bilim nemen bolady? Eń aldy – Qudaıdy tanymaq. Ol Qudaıdy qaıtse tanymaq? «Árkim Ózin tanysa, sonda Táńirisin tanıdy» (Máshhúr Júsip Kópeev. Almaty. «Ǵylym». 1992. 75-b.).Qazaqtyń «árkim Ózin tanysa, sonda Táńirisin tanıdy» (Óztanym Táńirtanym)naqylynyń ózi – ońtransformaııalyq tizbekti reti «Sóztanym → Óztanym → Tabıǵattaný → Kúntaný → Kosmostaný → Táńiritaný» túrindegi birtutas Tanym Ǵylymdarynyń «Sóztanym → Óztanym», «Tabıǵattaný → Kúntaný»jáne «Kosmostaný → Táńiritaný» túrinde úshke bóline júıelener ú sh túrinińortaq anyqtamasy bolyp tabylady: Sóztanym → Qudaıtanym. «Sóz – Shyndy tabar» (Qazaqtyń maqaldary men mátelderi. Almaty. 1959) naqyly da sony aıtady. «Kókireginde oty bar oıly adamǵa bul Sózimniń sýreti turar daıyn»(Abaı); ıaǵnı senim ataýlyǵa negiz bolatyn tanym ataýlynyń basynda TILDI tanyp-qasıetteý (SÓZTANYM) tur! Ókinishke qaraı, «Qazaq Tiliniń Ózin bilýshi joq, mánisin bilýshi de joq». Máselen, Sóz ózegine «qurt» (madanqurt) bolyp túsetin parazıt «i» (i, y) dybysy saldarynan, oq ıakı ýq (strela) Sózi ýyq [«Ý+y+Q»; ýnıny (vognýtye jerdı, na kotoryh derjıtsıa verhnıı kýpol ıýrty); Shańyraq – sımvol Solna] túrinde de búline tirlik etedi. Ýyqtyń «oq» sanalǵandyǵy kónedegiKún Iıesi – «Jaqshy», Kún – «Jaq», Kún Nury – «jebe» kórkemtanymyna baılanysty. Sol sııaqty, «ıissabyn», ıissý» sózderinde qoldanylatyn ıis («I+i+S»; aromatnyı zapah) sózi de – IS (aromatnyı zapah; dýshıstyı Dýh; dýshıstoe proıshojdenıe) Sóziniń madanqurt «i» dybysy saldarynan búlingen bir túri. Kópmaǵynaly ES (aromatnoe dýnovenıe; dýshıstyı Ým-Razým.,) Sóziniń týyndy-qubylǵy bir úlgisi retindegi IS Sóziniń basty maǵynasy: «Jupar Rýh – Jupar Tek». «Isi – Qazaq» frazeologızminiń «Jupar Rýhy, Jupar Tegi – Qazaq»degendi bildiretindigi sondyqtan. Óte kópmaǵynaly ES termıniniń de bir maǵynasy –IS (IIE retindegi Jupar Rýh – Jupar Tek). Ony «Es kórý», «Es tutý», «Es bolý»tirkesteri aıtyp turady. Iaǵnı ortaq maǵynasy «Jupar Iıe – Jupar Rýh» degendi bildiretin RÝH, IS, ES, IIE (EGE) termınderi – sınonımııalyq birlikte. «Iis IS»túziliminiń áńgime sońynda keltiriler kóptegen analogtarynyń ekeýi: «dýhı → DÝH»,«rıh → RÝH» (ar. veter – Dýh).
Degenmen, osy aıtylǵandar da qazirgi Qazaqqa múlde túsiniksiz. Ol zańdy da, «Qazaq Tili – jumbaq: ne aıtsa, báriniń sheshýi bar; sheshýin bilýge tyrysý kerek», «Qazaq Tiliniń Ózin bilýshi joq, mánisin bilýshi de joq». Qazirgi Qazaqtyń qasıetti«Isi – Qazaq» (Jupar Rýhy, Jupar Tegi – Qazaq) tirkesin «ıisi qazaq» túrinde soraqy qoldanyp, ony «túgel, barsha qazaq» dep qate túsinetindigi de sodan. Kópmaǵynaly kóne «ES» termıniniń keıingi týyndy tilderde «vest» («v+ES+t»), «Avesta» («a+v+ES+t+a»), sondaı-aq, personıfıkaııalyq «Isa» («IS+a»), «Aısa» («a+IS+a»), «Ǵaısa» («ǵ+a+IS+a»), «Iesýs» («ı+ES+ýs»), «Iısýs» («ı+IS+ýs»), «Iegoshýa» («ı+e+g+OSh+ýa»), t.t. q u b y l ǵ y – b ú l i n g i túrleri bar ekendigin bilmeıtindigimiz de – kónedegi Sóztanym-Bestanym Ǵylymdarynan jurdaılyǵymyzdyń bir dáleli.
Qosh, endi, «úshtuǵyrly Til» saıasatyn kóshpeli ata-babalarymyzdyń Bu Jalǵanda teńdesi joq kóne Dúnıetanymyndaǵy (Onda aıdaı álemge áli beımálim telegeı-teńiz ilim bar!) sansyz postýlattardyń birnesheýi boıynsha ǵana, túrli aspektide qarastyrýǵa kóshelik. Maqala kóleminiń shaǵyndyǵyna oraı, biz bul turǵyda da «myń Oıdy bir Sózdiń qaýyzyna syıdyrýǵa» tyrysamyz.
B i r i n sh i q a ǵ ı d a negizinde aıtylar syr.
IS – androgındik (qosjynysty) Jalǵyz. Sáıkesinshe, Onyń Esi de, Tili de – Jalǵyz. Muny uǵyný úshin, aldymen Sóztanymǵa júgingen jón, Sóztanym – Óztanymnyń negizi. Máselen, «Kósegeń kógersin!» batasyndaǵy kóne «Kósege»Sóziniń de mánisin bilerlik qazaq joq. Sóztanym Ǵylymy bizge Til tirligindegi «Sóz – Sózden týady, sóılemese, qaıdan týady?» atalmysh zańdylyq boıynsha týyndaǵan birikken qos sóz retindegi q u b y l ǵ y «KÓSEGE» Sózi negiziniń «QOSh EGE» (Jupar Erkek-Perishte-Iıe-Rýh) ekendigin aıtyp turady. Iaǵnı Qosh EgeMártebesindegi «Qosh» komponenti «Kós» túrine ózgeredi. Mysaly, AL JAR QOShMártebesindegi Qosh komponenti de qazaq mıfologııasynda dál solaısha jetilme«Kóse» («Kós+e») túrine qubylyp ketedi: «Al Dar Kóse». Taǵy bir búlingi úlgisi:«Al d+Iar Kós+e».
QOSh EGE – Aqyl-Esti baǵyp-qaǵýshy, basqarýshy Jupar Erkek-Perishte Istiń (Is qabyletiniń) kónedegi sansyz ataýlarynyń basty biri. KÓSEGE – Qosh Ege baǵymy men basqarymyndaǵy «BASTAǴY BAQ», ıakı J u m a q Es-Aqyl. «Kósegeń kógersin!» batasynyń «Jumaq Aqyl-Esiń jupar ańqı, ósip-órkendeı bersin!»degendi bildirmegi de sodan. Jumaq Estiń óte kóp maǵynaly kóne «JAN» (IAN;gorı; Solne – Dýsha) termınimen atalmaǵy da, «Jan» termıniniń arab tilinde nndıftongysy men jetildirme a dybysy arqyly, búlingi «Janna» («JANn+a»; ar. Jumaq) keıpine enbegi de, «ulyp, jurtqa qaıtqan Oı» retindegi ony qazaqtardyń«Jannat» («JANn+a+t») túrinde odan saıyn búldire qoldanbaǵy da sondyqtan;«Jaqsynyń Jany – Jánnát» (Jaqsynyń Aqyl-Esi – jupar ańqyǵan Jumaq).«Jan» termıniniń ekinshi máni: «Rýh». Al, Sóztanymǵa júginsek, «Erkek Qosh Egeniń qudaıy qosaǵynyń» ejelden «KEJ EGE» (qyrsyq, qyńyr urǵashy-saıtan Ege-Rýh) atalǵandyǵy da málim bolmaq. «Bastaǵy Sordyń (Estiń «tamuq» bóliginiń)Egesi». Onyń Qosh Egege antagonıst ekendigin «Kej Egesi keıin tartyp»frazeologızmi aıqyndaıdy. Kóne Istaný Ǵylymynan dym sezbeıtin biz ańqymalyq«Kej Ege» termınin de metatezalyq «kegeje» ıa «kejege» (Bastyń jelke jaǵy; shúıde, qaraǵus, moıyn) túrinde ǵana túsinemiz, sol jańsaq mániste ǵana qoldanamyz. Sebebi belgili, «Qazaq Tiliniń Ózin bilýshi joq, mánisin bilýshi de joq…».
Sonymen, «Perishte» de, «Saıtan» da – adamnyń bir ózinde. Mysaly, «Shaıtan» degen nárse – ózińniń Oıyń. Oı Iıesi-Shaıtan júregińe neshe túrli Oı salady» ((Máshhúr Júsip. Shyǵarmalary. 11-t. Pavlodar – 2006. Qulyq týraly. 74-b.). «Perishteni», sáıkesinshe, «izgi Oı», «izgi Oı Iıesi» dep túsingen ilázim. Iaǵnı,IS degenimiz – «Perishte» (Qosh Ege) men «Saıtan» (Kej Ege) birtutastyǵy: «Qosh Ege + (IS) +Kej Ege». Ekeý, ekeý bolsa da, – bireý. Bul oraıda «Qosh Ege + Kej Ege» analogtarynyń «Ańqyl+Jerit», «Ańqyr+Múńkir» (musylman mıfologııasyndaǵy úlgisi: «Nakýr+Mýnkar») ekendigin de bilgenimiz jón. Iaǵnıjalǵyz Istiń «qos beınesi» (qos ıpostasy) ıa «qospolıýsti» qabyleti bolady: «izgilik ataýlyny týyndatatyn erkektik-perishtelik Qosh Ege» hám «zulymdyq ataýlyny týyndatatyn urǵashylyq-saıtandyq Kej Ege». ÚSh BAQ Ǵajaptarynyń úsheýi de – sondaı qossıpatty Ister. Soǵan oraı, kez kelgen IS qaramaǵyndaǵy Aqyl-Es álemi de «A ń q y l» («AN+Q+UL»; kúntekti-aspantekti Jupar Ul-Perishte; álemdik kóptegen nusqalarynyń orystilindik úlgisi: «Angel») jáne «J e r i t» («JE+R+I+T»; jertekti jalmaýyz sasyq Urǵashy-Saıtan; orys tilindegi úlgisi: «Chıort») ısharasyndaǵy qos sıpatqa ıe: «Ańqyl+ (ES) +Jerit». Olaı bolmaǵanda, Istiń qarama-qarsylyq zańdylyqtaryn tanyp-bilý qasıeti de, Is baǵymyndaǵy Estiń izgilik pen zulymdyqty salǵastyra qarastyrarlyq oılaý fýnkııasy da bolmas edi. Máselen, shash oraıynyń [shashtyń ózi – ISbasqarymyndaǵy Aqyl-Estiń, ıakı «Kishi Kúnniń («Aqyl degen – ólsheýsiz bir jaryq Nur») aınalaǵa taratar Nurynyń» sımvoly] kindik tusy Isti nyshandasa, onyńaınalaıyn (krýgovorot, vraenıe) sıpaty IS basqarymy boıynsha udaıyAınalaıyn (vraenıe – dýhovnoe perevoploenıe) kúı keshetin Aqyl-Esti ısharalaıdy. Shash oraıy, ádette, jalǵyz bolady. Qos oraı – «Qosh Ege + Kej Ege»juptyǵynyń sımvoldyq kórsetkishi. Istiń «tándik» bolmysy – Myıdyń naq kindik-ortasyndaǵy «epıfız» deýge keler «Tóbekóz» bezi, Aqyl-Estiń jasampaz «ıadrosy». Sondaı-aq, «Qosh Ege + (IS) +Kej Ege» formýlasy – Rýhtyń birlik, juptyq hám úshtik sıpatyn da aıqyndap turatyn ámbebap formýla.
Shynaıy Óztanym osylaı da osylaı deıdi. Qazirgi qoǵamymyzda «Óztanym»atalyp júrgen pán – sol Óztanymnyń «elesi» ǵana.
Analogy óte kóp «erkek-Qosh Ege+ (IS) +urǵashy-Kej Ege» birtutastyǵynyń ámbebap juptyq kórkem formýlasy – «Eki jarty – bir bútin, erli-zaıyp – bir tútin». Istiń «androgındik
J a l ǵ y z «MEN» (EGO) bolatyndyǵy da, soǵan oraı, Onyń Aqyl-Esiniń de, Tiliniń de j a l ǵ y z bolmaqtyǵynyń zańdy ekendigi de sondyqtan.
«Men» (Ego) degennen shyǵady, árqaısysy ózinshe bir «MEN» bolyp tabylatyn Rýhtar, jalpy alǵanda, eki túrli kategorııaǵa bólinedi: ortaqshyl izgi iıelik «Men»-Rýh jáne menshikqumar menmen qojalyq «Men»-Rýh. Onyń mánisi mynada; Rýh basqarymyndaǵy Esti qalyptastyratyn jáne damytatyn hám jasampaz (ıa joıympaz) bolýyna áser etetin jaqsy-jaman barsha «ınformaııalar» –qorshaǵan ortadan. Ol Oılar Estiń sharapatty «Qosh Ege»-qabyleti men kesapatty-«Kej Ege» qabyletiniń ózara úılesimdi ortaq tirliginiń arqasynda ǵana jınaqtalady. «Ańqyl+Jerit» birtutastyǵy retinde Esti basqarýshy Rýhtyń «Biz!» deýshi jalǵyz «IZGI MEN» bolýǵa mindettiligi de, qorshaǵan orta aldyndaǵy qaryzyn udaıy óteýge tıis boryshkerligi de sodan. Biraq, kejegelik(saıtandyq-urǵashylyq) qabyleti ústem qojalyq Rýh – óz basqarymyndaǵy Aqyl-Es turmaq, ony qalyptastyrýshy qorshaǵan ortany da ó z i n i ń m e n sh i g i kóretin menmen-aqymaq EGO. «Egoıst» uǵymynyń syry da sonda. «Men! Men!» deýdi ǵana biler ondaı menmenqojalyq Egonyń «MÚŃKIR» (qarsylasa sasýshy urǵashy-saıtan, ıakı Kej Ege) súgiretinde bolmaqtyǵynyń bir kórkem anyqtamasy:«menmendiktiń ıisin keltire kórme murynǵa!» (Shoraıaqtyń Omary). Iaǵnı Qosh Ege – AŃQYR, Kej Ege – MÚŃKIR. «Qosh Ege» men «Kej Ege» termınderindegi«EGE» komponenti – kóne «IIE» («II+e») termıniniń I ~ G qubyly arqyly túzilgen bir úlgisi: IIE ~ IGE (tolyqshalanǵan úlgisi: EGE). IIE men EGE ekeýi – bir Sóz. «IIE»termıniniń tolyqshalanǵan «IIA» úlgisiniń orys tilinde «M e n» degendi bildiretin –IA (Ia) túrinde, qubylǵy EGE formasynyń latyn tilinde «M e n» degendi bildiretin«EGO» túrinde qoldanylatyndyǵy da sodan. Sóztanym Ǵylymy solaı deıdi.
«Qosh Ege+ (IS) +Kej Ege» túrinde bolatyn IS – «juparıisti qamqorshy dana Qosh Egesi «sasyqıisti qyńyr aqymaq» Kej Egesine turaqty túrde, udaıy rýhanı j e t e k sh i» bolatyn IS. D u r y s R ý h t y ń tutastaı alǵanda «IS» (Jupar Rýh – Jupar Tek) atalmaǵy da, ondaı Istiń qoshegelik hám kejegelik qabyletteriniń «ózara ortaq bir ǵana qoshegelik o r t a q Jupar Tilde sóılespegi» de sodan. Sol «qoshegelik ortaq Jupar Tildiń» negizinde adamnyń «Basyna B a q(jupary ańqyǵan Jumaq Es-Aqyl) qonady». «KÓSEGE» degenimiz – sol. Iaǵnı «Qosh Ege+ (IS) +Kej Ege» formýlasyndaǵy «IS»-tiń bir sıpaty – «Erkek Qosh Ege men Urǵashy Kej Ege ekeýiniń ortaq balalary» retindegi qısapsyz jupar Oılar(dybyssyz sóılenetin qısapsyz qosh Sózder) álemi. Al, «Rýh=Es=Til (Sóz)» zańdylyǵy boıynsha, «qısapsyz jupar Oılar álemi» – Es, Es degenimiz – sóılep turǵan Jupar Til.
Kez kelgen taza Rýhtyń (Adamnyń) Óziniń de, Esiniń de birtutastyǵynyń, Tiliniń de jal- ǵyz bolmaqtyǵynyń osyndaı buljymas táńirlik tabıǵı zańdylyqtary bar. Al, polıglot (chelovek, vladeıýıı mnogımı ıazykamı) máselesi she? «Kóp tildi meńgerý – Rýhtyń kóptildiliginiń kórsetkishi» dep oılaýǵa áste bolmaıdy.Kóptildi Rýh – múlde múmkin emes qubylys. Rýhtyń kóp tildi meńgerýi – birbasqa, ómir súrýi – birbasqa. «Qosh Egesi Kejegesine jetekshi» kez kelgen kemel Rýh ta tek bir Tilmen ǵana ómir súredi. Kez kelgen polıglot ómiriniń qaınar kózi de – bir ǵana ulttyq Til. Rýhtyń ózge Tilderdi meńgerýi – Onyń ómir súrýge qajetti j a d t y q arsenalyndaǵy ulttyq rýhanı qazynany baıytatyn, jasampazdyǵynyń(ıa joıympazdyǵynyń) potenıalyn arttyratyn ıntellektýaldyq – erýdıııalyq f a k t o r l a r ǵana bolyp tabylady. Iaǵnı Rýhtyń óz Tili –«Men» kategorııasyna, Onyń meńgergen ózge tilderi «meniki» kategorııasyna jatady.«Men» men «meniki»-niń» maǵynasy – eki» (Abaı). Mysaly, Qazaq úshin, «jeti jurttyń tilin bil, jeti túrli ilim bil» (Júsip Balasuǵyn), «jeti tildi bilgen ul – jeti jurttyń qamyn jer» naqylııattaryndaǵy «jeti túrli til – jeti túrli ilim» de, ıaǵnı «ushtuǵyrly Til» saıasatyndaǵy orys pen aǵylshyn tilderi de –«m e n i k i» kategorııasynan. Osy turǵydan kelgende, ózge tilderdi meńgerý, onda da, shyn yqylaspen meńgerý – qajet-aq. Biraq bizge «Ózge tildiń bárin bil, óz Tilińdi qurmette!» (Qadyr Myrza- Álı) ósıetin «ózge tildiń bárin bil, Óz Tilińmen ómir súr!» túrinde durys uǵynbaq jón – bir; ekinshiden, ózge tilderdi jas urpaqqa úıretýdi qaı jas mólsherinen bastaǵanda ǵana tıimdi-nátıjeli bolmaqtyǵynyń naqty ǵylymı-psıhologııalyq, fızıologııalyq jón-josyǵyn anyq bilmek kerek – eki. Sońǵysy ózge elderde (mysaly, Japonııada) jyldar boıǵy ǵylymı talqydan ótip baryp qana sheshimin tapsa, bizdiń elde ondaı kúrdeli de jaýapty máselelerdi bıýrokratııalyq Kanelıarııa, arnaıy ókim túrinde, áp-sátte «sheship» bere salady. Sondyqtan Egosynan «onekide bir nusqa joq» jas býyndy «úsh tilde qatar tirlik etýge» májbúrleıtin «ushtuǵyrly Til» saıasaty» degen soıqandyqtyń soıylyn soǵyspaı, «memlekettik Tilmen ómir súrý jáne qos tildi qosa meńgerý» dep atalýǵa tıis ı g i l i k t i i s t i júzege asyrýǵa tyryspaq abzal. Óıtpeıinshe, Qazaq Tiliniń memlekettik aıyryqsha mártebesi múlde eskerýsiz qalyp, aǵylshyn, orys tilderimen bir deńgeıde qoldanylar, qatardaǵy til bolyp qalyp ketpek. Ondaı shendestirýdiń sońy Qazaq Tiliniń túbirimen quryp ketýine aparatynyn bilý úshin, áýlıe bolýdyń qajeti shamaly. KSRO zamanynda da «úshtildilik» (qazaq, orys jáne bir shet tili) saıasaty bolǵan; nátıjesinde, «kommýnızm tiliniń keremettiliginen» qazaqtyń teń jartysyna jýyǵy túbegeıli orystanyp tyndy. Al,«ushtuǵyrly Til» saıasaty» degen paryqsyzdyq pen «memlekettik Tilmen ómir súrý jáne qos tildi qosa meńgerý» atalýy tıis ádiletti istiń aıyrmasy – Kók pen Jerdeı. Ókinishke qaraı, bizdiń qoǵamda Sózdi durys uǵynbaý hám durys qoldanbaý derti – memlekettik masshtabqa deıin asqynyp ketken qasyret.
Saıasat tilinde qasaqana «kópultty» delinetin Qazaqstan, áýeli – qyryq san túrki jurttaryna ortaq Qara Shańyraq. Desek te, Ol – Qazaqtyń tól Shańyraǵy. Sh A Ń Y R A Q [«Shan Yra+q», týyndy «ShańYraq» termıniniń túpnusqasy: «TÁŃIRI»túrinde de qoldanylyp júrgen kópmaǵynaly kóne «JAN YRA» (DÝH – SOLNE)ataýy] – «b i r t i l d i Is + Es» bolyp tabylatyn Kún ataýlynyń sımvoly. Demek, Qazaqtyń memlekettik Shańyraǵyna, ózge jat tilder turmaq, túrkitekti baýyrlas jurttar tilderiniń de ústemdik etýge esh haqysy joq. Ata Zańymyzda orys tiline berilgen memlekettik erekshe statýstyń ádilet boıynsha – múlde z a ń s y z, saıasat boıynsha ǵana «durys» ekendigi sodan shyǵady. Sol «durys» saıasattyń astarynda Joǵarǵy Biıligimizdiń «joldasyń (kórshiń) soqyr bolsa – kózińdi qys, dókir bolsa – k… qys» májbúrliginiń de jatqandyǵyn nesine jasyramyz. Onyń ústine, qazirgi qazaqtyń deni – kóp maǵynaǵa ıe atamzamanǵy «Shańyraqqa qara!»aıbaty men «Jaman úıdi qonaǵy biıleıdi» taǵylymynan da birjola aıyrylyp tynǵan sorly buqara.
Oraıy kelip turǵanda, qazaqstandyq dıasporalardyń «tilderi» jóninde de bir-eki sóz aıta ketelik. «Dıasporalyq tilderdiń» qaı-qaısysynyń da ómir súrýge tolyq haqysy bar. Ár dıaspora (sáıkesinshe, olardyń kez kelgen ókili) j e k e ó m i r i n óz tilinde súrýi tıis. Kez kelgen adam shyn mánisinde «Men» (Ego) bolamyn dese, tek óz Ultynyń Tilimen ǵana ómir súrýi qajet. Biraq QazaqstandaǵyMemlekettik Rýh Muraty aıasyndaǵy úılesimdi ortaq tirliktiń kepili retindegi«Shańyraq Iıesiniń» Tilin (Qazaq Tilin) el azamattarynyń bári, sanaly túrde, jappaı, ózderiniń «bir Shańyraq astyndaǵy» ortaq ıgiligi úshin, shyn yqylaspen súıip qoldanýǵa m i n d e t t i. Kez kelgen jeke El-Rýh syndy, Qazaqtyń da derbes El-Rýh retindegi amandyǵy men jasampazdyǵynyń ádiletti sharty sondaı. Qazaq Tilin memlekettik Til retinde qazaqstandyq barsha azamattardyń shyn yqylaspen súıip qoldanýǵa mindettiliginiń ekinshi syry(Qazaq Tiliniń «g ı p e r b o r e ı l i g i») áńgime sońynda aıtylady.
Já, osy oraıda, «ımperııalyq Til saıasaty» dep atalýǵa ylaıyq saıasattyń da bar ekendigin aıta ketken jón. Reseı Federaııasyndaǵy orys Tili – sondaı saıasattyń (ádilettiń emes) sany basym orystar men orystildilerge qajettiligi ári tıimdiligi arqasynda ǵana memlekettik Til statýsyn ıelenip otyr. Aǵylshyn tiliniń álemdik ekspansııasyn da «ımperııalyq Til saıasaty» turǵysynan bezbendegen durys. Al, Reseı Federaııasyndaǵy orys Tili, aqıqatynda, memlekettik Til emes, – federaııalyq Til. Iaǵnı ádilet boıynsha, Reseı Federaııasyndaǵy ár Ult-Rýhtyń memlekettik óz Tili bolýy – zańdylyq. «Qostildi» memleketter de bar. Biraq ondaı elderdi «qostildi memleket» dep ataý jónsiz. Aqıqatynda, ondaı ár el – konfederaııalyq memleket, derbes eki El-Rýhtyń ózara odaǵy.
E k i n sh i q a ǵ ı d a negizinde aıtylar syr.
Rýh = Es (Jan) = Til (Sóz) zańdylyǵy boıynsha, kez kelgen náreste, óziniń ulty men násiline qaramastan, essiz kúıinen bastap qandaı tildik ortada tárbıelenedi, sol tildik ortada qalaısha ósip-jetiledi, solaısha, ol sol tilde sóıleıtin ulttyń ǵana ókili bolyp qalyptasady. «Orystildi qazaqtar» atalmysh qaýym – sondaı rýhtyq-tildik, psıhıkalyq qubylystardyń bir nátıjesi. Iaǵnı «orystildi qazaqtar»Qazaq sanatyna qosylmaıdy, olar – «mongoloıd» orystar. Ondaı transformaııanyń kóptegen ózindik saldary bar. Óıtkeni, ár adam – belgili bir qasıetterimen erekshelenetin genetıkalyq Jadqa ıe jaratylys. Onda«genealogııalyq Baıterek» ǵajabynyń myńdaǵan jylǵy teleologııalyq bútkil «jazbalary» saqtaýly bolady. Al, «Qazaq mongoloıd Orys» sekildi transformaııaǵa dýsharlanǵan ár Rýhta «genealogııalyq Baıterek» attymáńgilik jazmysh hronıkasynyń aǵyny kilt ózgeriske ushyrap, múlde basqa sıpatta «jazyla» bastamaq. Basqasha aıtsaq, «orystildi qazaq» óziniń myńdaǵanjyldyq úzilissiz jazmyshynyń tektik, tildik, sezimdik qasıetter bastatqan genezıstik, genealogııalyq, ulttyq barsha rýhanı qazynalarynan ajyrap, múlde bóten Rýh sıpatyna kóshedi. Soǵan oraı, bir mysal. Qazaqtyń ul ıa qyz bolsyn, áli esi kirmegen kez kelgen sábıin moınyńyzǵa alyp kóterseńiz-aq, ol ózin beıne bir at ústinde otyrǵandaı sezinip, kádimgideı tebinip, eki ıyǵyńyzdan «tizgindep» tartqyshtaý arqyly, ózińizdi «jylqy kórip», anyq «basqara» bastaıdy. «Haıýanǵa bas bildirýdiń» kóshpelilerge ǵana tán myńdaǵanjyldyq ǵylymı qareketiboıynsha myqtap qalyptasqan ımmýnogenetıkalyq refleks zańdylyǵy sondaı. Sonyń ózi «Rýh kentavrıstıkasy» ǵylymynan shyǵady. Óıtkeni, Kej Egeniń sansyz sıpattarynyń biri – «urǵashy haıýan»; ıaǵnı «Iıe» retindegi Qosh Ege-qabylet «Kiıe» retindegi Kej Ege-qabyletke «bas bildirgende», ol «urǵashy haıýanyńyz» Qosh Ege súgiretindegi Adamdy m u r a t q a jetkizer «kólikke» aınalady. Mysaly, kentavrıstıkalyq «BII+BIIe» sıpatyndaǵy Adamnyń zulym («haı-
ýan») qabyleti izgi qabyletine solaısha qyzmet etpek. Orystildi qazaqtar urpaǵynyńondaı tektik-rýhtyq erekshe túısik pen qasıetten múlde ada ekendigine kóz jetkizýge ábden bolady. Al, shala qazaqtarda – bári de «shala».
Ú sh i n sh i hám t ó r t i n sh i q a ǵ ı d a negizinde aıtylar syr.
«Mongoloıd orys» Qazaqqa qaıyra aınala ala ma? Aınala alady. Biraq ol úshin, oǵan eń áýeli óziniń Qazaq Tiline degen i ń k á r l i g i n (Sóztanym Ǵylymyna júginsek, «kúntekti-aspantekti Jupar Erkek-Perishte» degendi bildiretin kóne«AŃQYR» termıniniń «Ańǵyrt», «Angýr», «Angır(as)», «Nakýr», «Nóker», t.s.s. túrleriniń biri bolyp tabylatyn týyndy qubylǵy «IŃKÁR» úlgisi «qosh mahabbattyń kúntekti Jupar Perishtesi» degendi aıtady) oıatpaq shart. Ondaı ińkárligi oıanǵan «orystildi qazaq» Qazaq Tilin tegis bilýge, sol Tilmen ómir súrýge umtylady. Al, Rýhtyń bir sıpaty bolyp tabylatyn Tilde Ulttyq Rýhtyń barsha qazynasy saqtaýly: «Eger, Qazaq Tilin bilse edi: din de – osynda, ǵylym-bilim de – osynda, áýlıeshilik te – osynda. Solaı bolǵany úshin, burynǵy ótken ata-babalarymyz (bári jaqsy bolyp) áýlıe bolyp ótti» (Máshhúr Júsip). Munyń da naǵyz a k s ı o-
m a ekendigi áńgime barysynda aıqyndalady desek te, osyndaǵy «din» men «ǵylym-bilim» jáne «áýlıeshilik» týrasynda da bir-bir sóz qozǵaı ketelik. Áýlıe aıtyp otyrǵan «Qazaq Tilindegi «din»-di eshatologııalyq ıslam dinimen shatastyrmaý kerek, «Dúnıe – tolǵan kóp shataq din. Bári – birdeı shatpyraq» (Shahkerim).«Qazaq Tilindegi «din» – Bestanym Ǵylymdaryn tutas qamtıtyn TÁŃIRIZM. Jalǵan ilimder bolyp tabylatyn barsha monoteıstik dinderdiń de, býddızmniń de, basqalarynyń da túpnegizi – sol Ilim. Iaǵnı Tamam dinniń túbi – bir, boıanǵan-buzǵan, salyp túr» (Shahkerim) aqıqatynyń bir traktovkasy: «Tamam dinniń túbi – Táńirızm, boıanǵan-buzǵan, salyp túr». Al, «Qazaq Tilindegi «ǵylym-bilim» –Bestanym Ǵylymdary, «áýlıeshilik» – adamdyqtyń eń joǵarǵy dárejesiretindegi baqshylyqtyń óneri.
B e s i n sh i d e n, Án (Ólóń) – mýzyka óneriniń Atasy. Biz mýzykanyń Aqyl-Esti qalyptastyryp, Rýhty shyńdaýdaǵyorasan róli haqynda da azǵana sózben shektelemiz. Mýzyka – Sezim Tili (Sózi). Al, Oılar Álemi retindegi Aqyl-Es – ony on túrli s e z i m músheleri arqyly qalyptasatyn ǵajap. Sonyń ózi: «Sezim → Oı» transformaııasynan. Iaǵnı qorshaǵan ortadaǵy barsha «ınformaııalar» «sezimdik on múshe ishindegi Patsha-Múshe» bolyp tabylatyn Júrekte «toǵysyp», julyn boıymen aǵyla, Myıdaǵy Júrek ortalyǵynda «patshalyq SEZIM» túrinde paıda bolyp qana qoımaıdy, sol ortalyqtan ol Myıdyń oılaý-sóıleý hám eske saqtaý ortalyqtaryna patshalyq OI (SÓZ) túrinde transformaııalanady. «AQYL» (ES) atalmysh ǵajabyńyz úzdiksiz tasqyndaıtyn sondaı «Sezim → Oı» (Jalyn → Ot) transformaııalary arqyly qalyptaspaq. «Jalyndaǵan Ot» túrindegi Myıdan «jalyn» túrinde qaıyra Júrekke «aǵylatyn» keritransformaııalyq «Oı → Sezim» qubylysyndaǵy«Sezim» keremeti «KÓŃÚL» (juparperishtelik Patsha-Sezim) dep atalady.
Biz «jaılaý → qystaý → jaılaý» ısharatyndaǵy «Sezim → Oı → Sezim» (Kóńúl → AQYL → Kóńúl) túrindegi sondaı m á ń g i l i k AINALAIYN-KÓSh(Aınalaıyn: vraenıe; krýgovorot; dýhovnoe perevoploenıe; Kósh: kochevka;perevoploenıe) ǵajabyna da, onyń táńirlik mánisine de, «Men» ólmekke taǵdyr joq áýel-bastan» (Abaı) aksıomasyna da jan-jaqty toqtalyp jatpaımyz. Biz qarastyrar basty másele: «SEZIM → OI» túrindegi j a r a l ý transformaııasy. Iaǵnı OI (Aqyl-Es; Til; Oı-Sóz) degenimiz – s e z i m n e n qalyptasatyn kvıntessenııa. Al, Sezim Tili – mýzyka. Demek, Rýh-Es-Tilkeremetiniń qandaı bolyp qalyptaspaǵy tikeleı mýzykaǵa qatysty. «Ánniń de estisi bar, eseri bar» (Abaı) demekshi, urpaǵy «esti» mýzykamen sýsyndap ósken eldiń Aqyl-Esi de kemel, izgi bolmaq. Mysaly, qazaqtyń folklorlyq Án men Kúıi hám halyq kompozıtorlarynyń shyǵarmalary – sheksiz Kosmos Mýzykasymen tamasha úılesetin erekshe qudyretti Mýzyka. SEBEBI: Tabıǵattaǵy sýdyń býlanýy men qanyǵýy túrindegi a ı n a l y s t y qaıtalaıtyn hımııalyq elementteraınalaıyny (onyń ishinde fotosıntez qubylysy da, kómirtek pen azottyń aınalaıyny da bar), maýsymdyq ıkl, kez kelgen planeta men Kúnniń óz kindiginenaınalýy, onekijyldyq kúnjúıesindik aınalym, tumandyqtar men galaktıkalaraınalymy túrlerinde ómir súrer sheksiz Aınalaıyn Tabıǵat bolyp tabylatyn Kosmos ta – «Sezim → Oı → Sezim» zańdylyǵyndaǵy máńgilik A I N A L A I Y N (vraenıe – dýhovnoe perevoploenıe) «K Ó Sh» (kochevka – perevoploenıe) keremeti. Jaılaý → Qystaý → Jaılaý Aınalaıyn-Kóshi boıynsha ómir súrgen k ó sh p e l i ata-babalarymyzdyń telegeı-teńiz dástúrli mýzykalyq murasynyńkosmostyq qudyrettiligi de (soǵan oraı, olardyń Aqyl-Esiniń de kosmostyq izgi, kemel Es bolǵandyǵy) sondyqtan. Kóshpeliler Mýzykasynyń kosmostyq qudyrettiligin ejelgi otyryqshy elderdiń keleshekte jappaı moıyndamaǵy da sózsiz. Al, kópmaǵynaly «Aınalaıyn» termıni týraly Sóz – ózinshe bir jeke ǵylym.
Sonymen, tutastaı alyp qarastyrǵanda, kóshpeliler Mýzykasy – KÓK (Jumaq; Aspan – Kosmos) Mýzykasy. Onyń «jerlik» notaǵa kóne bermeıtindigi de sondyqtan. Al, aspantekti kóshpelilerge antagonıst jertekti otyryqshylar mýzykasy – jetinotalyq j e r l i k (JER: 1. objora; Zemlıa) m ý z y k a. «Ári Anam – bul Jer – ári molam, denemdi jutpaı tynbaǵan» (Shahkerim). Jalpy alǵanda, otyryqshylar mýzykasynyń klassıkalyq úlgilerinen de «j e r l i k saıran men oıran» ıisiniń burqyrap turatyndyǵy» – olardyń «j e r ó ń d e ý sh i j e r t e k t i l i g i n e n». Kapıtalıstik qoǵamnyń barynsha damýyna (shyntýaıtynda,meılinshe irip-shirýine) qaraı, ol «j e r l i k» mýzykanyń j e r i t t i k («ChIoRT» ıakı JERIT: j e r t e k t i jalmaýyz sasyq urǵashy-Saıtan) mýzykaǵa ulasatyndyǵy da sondyqtan. Qoǵamdy «ESI – AÝYS» etetin – sondaı eser mýzyka. Óziniń shekten shyqqan kóktemirli-elektrli tarsyl-gúrsilimen, anaıy qyshqyrys-shyńǵyrys túrindegi jeksuryn saz-áýenderimen erekshelenetin ondaı «jyn-saıtandyq» mýzyka, búldirshinder turmaq, aqylsyz, alańǵasar, arsalań eresekterge de óte qaýipti. Óıtkeni, ondaı mýzyka da, kez kelgen mýzyka sekildi, eldiń «Júreginen alyp, Myıyna shabady». Iaǵnı «jynoınaq SEZIM → jyndy OI»(azǵyryndy KÓŃÚL → azǵyn AQYL) transformaııasy iske qosylady. Keshegi KSRO-nyń ydyraýynyń da, bizdiń qazirgi eldik Esimizdiń barǵan saıyn «ESI – AÝYS» kúıge jyldam ushyraı bastaýynyń da basty bir faktory – ábden «saıtandanǵan» otyryqshylardyń Aqyl-Esti psıhıkalyq deformaııaǵa shapshań ushyratatyn surapyl «deımalyq» delquly joıympazdyqqa ıe sondaı elirtpe «jyn-saıtan» mýzykasy. Qıratqyshtyǵy jaǵynan, ol – sol «órkenıetti» otyryqshylardyń azǵyndyq pen qanisherlikti nasıhattaıtyn vıdeo hám baspa ónimderinen asyp túspese, kem túspeıtin ibilistik. Bizdiń jartylaı jalańash túrde, bir ornynda tura almaı, alqyn-julqyn anaıy qoıanshyqtana, mán-maǵynadan jurdaı ánsymaq-sazsymaqtardy shyrqyraı shyńǵyryp júrgen «ánshilerimiz» de – sondaıotyryqshylyq «jyn-shaıtan» mýzykasynyń «sarbazdary». Olar, tipti, ulttyq barsha Án men Kúıimizdi de «baıyrǵy órkenıetti otyryqshy elderdiń mýzykalyq joǵary ǵylym-biliminiń talaptaryna saı túrde jetildirýge, kóshpelige tán ejelgi jabaıylyq ıirimderden aryltýǵa» belsene kirisýde. Barlyq jaǵynan «órkenıetti otyryqshylarǵa» essiz eliktegish qoǵamymyzdyń tele-radıolyq barsha efırin tutastaı derlik jaýlap alǵan sondaı «estradalyq qaıratker ánshi-mýzykant-kompozıtor juldyzdar» kiıeli Qobyzymyz ben Dombyramyzdy da ózderiniń sol shaıtandyq mýzykasyna zorlap «ylyqtyra» bastady. Olardyń erkekkindiktileriniń kóbisiniń «qatyndaýysty» bolyp keletindigi de – sondaı mýzykanyń qojasy retindegi «Saıtannyń» «u r ǵ a sh y» ekendiginde. Al, Egosy Jupar (IS) ulttyń Tili de –«ÁN» (dýshıstaıa angelskaıa Pesnıa), Áni de – JUPAR TIL. Biraq ony túsinerlik jurt joq; dástúrli Án-Kúı men olardy oryndaýshylar aıdalada umyt qalyp barady. Qazaq Janyn ábilet menshikteı bastaǵandyǵynyń o da bir belgisi. Sonyń bárin, «múńkirlik ónerdi úıren de, – jıren!» ustanymy boıynsha búgin tártipke keltirmesek, erteń múlde kesh bolmaq. Egosy qalyptaspaǵan jas býynnyń A d a m ıakı IS (Jupar Rýh – Jupar Tek) bolyp qalyptasýy úshin, olardy, Ene jatyrynda paıda bolǵannan bastap, ulttyq Til (Rýh=Es=Til) juparyn eseleı túsetin «kosmostyq Aınalaıyn-Kósh» Mýzykasymen, ÁN keremetimen barynsha sýsyndatyp ósirýdiń asa mańyzdylyǵy da, múlde jónsiz «úshtuǵyrly Til» naýqanyna bosqa keter esil ýaqytty sondaı izgilikke jumsaýdyń paıdalylyǵy da sonda. Bul oraıda biz bir-aq máseleni ǵana aıtamyz. ÓLÓŃ ıakı ÁN (dýshıstaıa angelskaıa Pesnıa) degenimiz – mańyzy (maǵynasy) men samaly ( j u p a r áýeni) ǵajap úılesken JUPAR SÓZ. Bastaǵy Baqqa ǵana tán ondaı Jupar Sózden (Ánnen) Kóńúl juparlanady. Kóńúl qoshy (Kóńúl jupary) óz kezeginde Bastaǵy Baqtyń juparyn eselemek. Jupary eselengen Bastaǵy Baqtyń jasampazdyǵy odan saıyn arta túsedi… Jalpy, Ánniń tylsym syryn bilý úshin, áýeli «Ándi súıseń, menshe súı!» dep ketken Abaıdyń Án haqyndaǵy jumbaq ósıetterin uǵynbaq kerek.
A l t y n sh y d a n, joǵaryda aıtylǵan jaratýshyyralyq («zaratýshtralyq») ÚSh BAQ jasampazdyqtarynyń túpki nátıjeleriniń biryńǵaı «ÓLÓŃ» (ÁN) bolatyndyǵy – «Sózdi jaratýshy Qudaı-Rýhtar» retindegi Olardyń úsheýiniń de eń áýeli AQYN bolyp tabylatyndyǵynda. Ony túsiný úshin, «Ólóń – Sózdiń Patshasy» postýlatyn durys uǵyný qajet, Ó l ó ń – Oı ataýlynyń Jupar Patsha-Qudaıy! Ondaı Jupar Oılardyń (kórkem de kósem Jupar Sózderdiń) basty Iıesiniń A Q Y N ekendigin «Kej Egesi keri ketken» aqymaqtar ǵana moıyndamaıdy. A Q Y N = ADAM = IS. Iaǵnı tirliktiń kez kelgen salasynda Adam bolýdyń (maman ıa kadr bolýdyń emes) kepili – Aqynǵa tán kórkem de kósem oılaı-sóıleı-isteı bilý óneri. A q y n d y q t y ń adamzatqa ortaq táńirlik mánisi de – sonda. Aqyndyq joq jerde – eshqandaı sheberliktiń de, adamdyqtyń da bolmaıtyndyǵy sol sebepti. Eger «qaripsiz, daýyssyz túgel Sózdiń Iıesi» retindegi Jupar Iıede kórkem de kósem Oı oılarlyq aqyndyq bolmasa, shetsiz-sheksiz Kosmos ta tań-ǵajaıyp tylsym, kórkem de kósem sheberlikpen júzege asyp jatpas edi. Jerbetindik Tabıǵattyń da ÓLÓŃ (jupar nur shasha ósip-órkendeýshi Ó s i m d i k Á l e m i) sıpatynda taratyla-jaratylýy – «qaripsiz, daýyssyz Sózdiń ortańǵy Iıesi» retindegi Qosh Bittiń aqyndyq darynynyń arqasy. Ólóń-TabıǵattaǵyÓlóń-jaratylystardyń eń kemelderi retindegi Basynda Baǵy bar Adamdardyejelgi kóshpeli Saq babalarymyzdyń «Ó L Ó Ń» (AL ÓN; Gerodot «Tarıhynda» –OLEN; baqsylyq-aqyndyq-abyzdyq Mártebeniń kóne bir úlgisi) dep te ataǵandyǵy sondyqtan. «Ólóńnen basqa sózi joq» (Aqyn Qajytaı Ilııasuly) ondaı Ólóń-Tulǵanyń tutas ómiriniń de Ólóń bolmaǵyn aıtyp jatýdyń ózi artyq. Ólóń-Tabıǵatpen úılese tirlik etken kóshpeli babalarymyzdyń tutas tarıhynyń da Ólóńbolǵandyǵy – olardyń shetinen Aqyn bolǵandyǵynda. Keshegi Isi-Qazaqtyń da túgeldeı Aqyn bolǵandyǵynyń aıqyn dáleli: «Ómirdegi qyzyǵyń, bári – Ólóńmen!» (Abaı). Ólóń degenimiz – Án, Án – óner ataýlynyń Atasy. Al, ejelgiańqymalyq bestik júıe boıynsha, Óner degenińiz – «Bastaǵy Baq» keremetine ǵana tán UNAR Ǵajabynyń Nury: «UNAR→ Óner → Bilim → Ǵylym → Eńbek».
Sóztanym boıynsha, «UN+A+R» túrinde jiktele, «perishtelik jupar minez-qulyq»degendi bildiretin ejelgi UNAR termınin orys baýyrlar teksizdengen b ú l i n g i norov («Nor+ov»), nrav («Nr+av») sózderi túrinde qoldanady.
Sonymen, tylsym jupar-qoshy eresen ańqyǵan ÚSh BAQ retindegi Jupar Iıe, QoshBit, Qosh Ege, úsheýi de – juparsózdi AQYN. Olardyń «qaripsiz, daýyssyz Sózderiniń» bastapqy túrleriniń de – biryńǵaı ÓLÓŃKI, túpki túrleriniń de biryńǵaıKÓK (juparly óskin; jupar Kosmos), ÓLÓŃ (jupar shóp; jupar Tabıǵat), ÓNER(jupar nur shasha, kóktep ósip shyǵar; jupar Iskýsstvo) bolatyndyǵy da, «Aqyn Sózinde, Jan turmaq, tándi de tazartatyn Jupar Ǵylym bar» bolatyndyǵy da sondyqtan. «Sóılesem, daýsym ańqyǵan! Sóıleýge júrek talpynǵan…»(Mahambet). Al, kapıtalızmge Aqynnyń ıa Jazýshynyń, jalpy, kórkem de kósem Jupar Sóz Iıeleriniń múlde qajeti joq, óıtkeni, onyń ıdeologııasy – aqsha,mańyzdy sanaıtyny «Sóz» emes – «Is». Baspa qojalarynyń qalamgerlerge zańdy qalamaqylaryn bermeı, zar ıletetindigi de, kapıtalıstik úkimet pen ókimetimizge Jazýshylar odaǵynyń qajetsiz bolyp qalǵandyǵy da sodan. Ádiletinde, El Rýhynyń – asqaq, El Esiniń kemel bolýy úshin, Jazýshylar odaǵynyń arnaıy ókilettigi bar Rýhanı Organ retinde mindetti túrde qajet ekendigine «Buqar jyraý + Abylaı han» tandemin mysal etsek te jetip jatyr. «Kókiregi – sezimdi, kóńili oılyǵa bári de anyq turmaı ma, oılaǵanda». Sondyqtan joǵaryda aıtylǵan qasıetti kóne tanymdardan da ada eldiń qaradomalaqtaryn úsh jasynan bastap «úshtuǵyrly Til» saıasaty» arqyly jappaı máńgúrttendirýge árekettenýdi «eldiń kózin birjolata qurtyp tynbaqqa tyrysqan dushpandyq» demeske ylaj joq. Eń soraqylyǵy – sol, sondaı saıasat úrdisi arqyly qalyptasar jappaı dúbáralyq qasyret – qazaqstandyq barsha búldirshinderge tónip tur ǵoı. Al, jalpy, tili áli durys shyǵyp ta úlgermegendikten, joǵarydan kúshtep tańylǵan «kóptildilik» saıasatynan salǵan jerden máńgúrttene bastaıtyn qazaqstandyq barsha sábılerdiń adamdyq haqy men quqyn kim qorǵamaq; sheteldikter me? Árıne, kóp tildi meńgerý – qazirgi zaman talaby. Oǵan eshkimniń de daýy bolmaýǵa tıis. Biraq bizdiń eldiń orystildi Joǵarǵy Biıliginde ózindik ıdeıa joqtyǵyn, kerisinshe, Qahannyń ár Sózin shala-pula qaǵyp alyp, el ishin jappaı alashapqyn qylatyn «shash al dese, Bas alar» sholaqbelsendilik qana barlyǵyn biz áńgimelep otyrǵan osy «úshtuǵyrly Til» saıasatynyń» ózi-aq dáleldep turady. Máselen, Bilim jáne ǵylym mınıstrligi aldaǵy ýaqytta qaıbir pánderdi barsha mekteptiń joǵarǵy synyptarynda biryńǵaı aǵylshyn tilinde ǵana oqytýdy jáne josparlap otyr. Ondaı «aǵylshyndyq talap» joǵary oqý oryndary baǵdarlamalaryna enip te úlgerdi. Aǵylshyn tili, quddy, «adamzatty aqyrzamannan qutqaryp qalyp, baqytqa jetkizetin birden-bir qudyret» sekildi. Sondaı shet tilderge tabynýshylyqtyń bári Adam qalyptastyrýǵa degen qushtarlyqtan emes – Aqyn Sháńgereı Seıitkereıulynyń «Edıson»-ynda «sh a ı t a n ı ó n e r» dep durys atalǵan tehnıka men tehnokratııaǵa qulshylyqtyń, biryńǵaı ekonomızmmen derttenýdiń álegi. Sonda deımiz-aý, qazaqstandyq urpaqtyń Adam bolyp shyǵýy úshin, olardy Aıǵa aparyp oqytpaqpyz ba?! «Qazaqstannyń bolashaǵy – Qazaq Tilinde!» dep Elbasymyz durys aıtady.ADAM bolýdyń búkil álem bolyp áli kúnge deıin taba almaı júrgen b e s t a n y m d y q barsha ǵylym-bilimi aǵylshyn ıa orys tilinde de emes, eshqandaı dinde de emes, Batystaǵy ıa basqa jaqtaǵy «avtorlyq fılosofııalarda» da emes –Qazaq Tilinde, Qazaq Dúnıetanymynda!
Bul jóninde osyǵan deıin aıtylǵan qaǵıdalardy tómende qorytyndylaımyz. Demek, bizge – qazaqstandyqtarǵa aldymen Qazaq Tili men ondaǵy Bestanym Ǵylymdaryn tanyp-bilip, kemel meńgermek shart. Ol oraıda, aldaǵy ýaqytta birjola bekıtin onekijyldyq oqý baǵdarlamasyn úshke bólip qarastyrý kerek bolady. Birinshi kezeń – jas býynnyń ulttyq EGO (MEN) bolyp qalyptasýynyń«on úshte – Otaý Iıesi» tabıǵı mejesine negizdelgen altyjyldyq taza ulttyq oqý júıesi. Ekinshi kezeń – ulttyq oqý júıesine qosymsha, ózge tilderdi meńgertý júıesiniń kezeńi. Tórt jylǵa sozylatyn ol ýaqyt úsh tildi meńgertýge qaptalynan jetedi; ustazdar jaǵynan – talap, oqýshylar jaǵynan ynta bolsa bolǵany. Qalǵan eki jylda gýmanıtarlyq pánderdi – biryńǵaı memlekettik Tilde, materıaldyq-tehnıkalyq ǵylymdarǵa qajettilerin aǵylshyn jáne orys tilderinde oqytpaq kerek. Álbette, joǵaryda aıtqanymyzdaı, onekijyldyq oqý júıesindegi basty shart – áli kúnge deıin j u m b a q qalyp kele jatqan Qazaq Dúnıetanymyndaǵy b e s t a n y m d y q ǵylym-bilimdi qazaqstandyq barsha mektepte tek qana qazaq tilinde jappaı oqytý. Óıtkeni, «ekonomıka+Saıasat» tandemi de, «Saıasat+ekonomıka» tandemi de kez kelgen qoǵamdy haıýandandyrady; «Rýhanııat+ekonomıka» tandemi ǵana adamǵa adal qyzmet etpek. Al, Rýhanııattyń adamzatqa ortaq barsha qundylyqtary – Qazaq Tilinde.
Demek, j e t i n sh i d e n, Qazaq Tilin «úshtuǵyrly Til» dodasynda zoryqtyrmaı, barsha qazaqstandyqtar bolyp, qos negizde súıip qoldanýymyz qajet; Qazaq Tili – qazaqstandyq jarasym Tili retindegi memlekettik Til – bir; «Haqıqatty jyrlaǵan keleshekte merzim bolyp shyǵýy – ǵaıyp emes» (Shahkerim)demekshi, Qazaqtyń Jumaq-Tili – keleshekte á l e m d i k ı d e o l o g ı ıa ǵ a aınalatyn Ulttyq Ideologııanyń qaınary, Adamdyq Ideologııanyń Ózi – eki.Sońǵysynyń mánisin qaıtalap aıtaıyq: Qazaq Tilinde eshqandaı dinde de, eshqandaı fılosofııada da joq BESTANYM (Óztanym + Tabıǵattaný + Kúntaný + Ǵaryshtaný + Táńirtaný) Ǵylymdarynyń barsha rýhanı qazynasy saqtaýly. Qazaq Tiliniń keleshekte, ádiletti túrde, álemdegi eń qasıetti Til sanalmaǵy da sondyqtan. Bul oraıda, «Aısa-Ahmet» aksıomasy» dep atalýǵa ylaıyq lıngvoentrıstik mynadaı haq tujyrymnyń da bar ekendigi este bolsyn:
«… Ia týt proıznes ımıa naroda – Kazahı. I vot pochemý. Na moı vzglıad, s pomoıý ıazyka etogo naroda mojno opredelıt proıshojdenıe chýt lı ne vseh drevnıh toponımov mıra, etnogenez plemen ı narodov zemlı, otlıchıt sobstvennye ımena mıfıcheskıh geroev ot ımen narıatelnyh, ýkazat pýtı dvıjenııa narodov v te dalekıe nezapamıatnye vremena ı predstavıt sebe chetkýıý kartıný voznıknovenııa drevneıshıh mırovyh ıvılızaıı».
(Aızahmetov A. «Kolybel areı chelovechestva». g. Taraz).
Dáp yras, segizqyıyr Shartaraptaǵy ataǵy álimsaqtan jer jarǵan álemdik barsha otyryqshy kóne jurttar tilderiniń, dúnıetanymdarynyń, salt-dástúrleriniń, ańyzdary men mıfteriniń hám soqyrsenimdik alýan dinderiniń atamzamanǵy túpki taza qaınar-bastaýynyń QAZAQ TILINDE-DÚNIETANYMYNDA ekendigin BESTANYM Ǵylymdarynyń «altyn kilti» retindegiSÓZTANYM ǵylym-bilimi naqpa-naq aıtyp berip turady. Qazaq Tiliniń álemdegisol barsha kóne órkenıetterge negiz bolǵan baǵzy dáýirdegi «DILMÝN» (bu da – búlingi ataý) ıakı «GIPERBOREI» (baıyrǵy grek ańyzdary boıynsha – teristik qyıyrdaǵy tań-ǵajaıyp qudyretti ertek-EL) Tiliniń negizgi sózdik qoryn taza saqtaı otyryp, meılinshe kórkem de kósem damyǵan álemdik birden-bir Tekti Til ekendigine jıyrma jyldaıǵy izdenisimizdiń sońǵy bes jylynda bizdiń de kózimiz anyq jetip boldy. Iaǵnı Qazaqtyń Jumaq-Tili – PROTOTIL (T ý m a T i l) súgiretindegi asyl Til. Bul oraıda bizdiń aıtarymyz: aǵylshyn tili de, keıingi salovıandyq («slavıandyq») til tobyna jatatyn orys tili de – týyndy búlingi «shiıe» tilder. Demek, «úshtuǵyrly Til» saıasatyna» oraı, Týma Jumaq-Tilde sóıleıtin Qazaqtyń týyndy-búlingi tildermen tirlik etýge asyq bolmaǵynan asqan absýrd bolar ma! Máselen, «orys tilindegi tıýrkızmder» degenimiz – kesheli-búgingi jaı ǵana nárse; orys tilindegi tutas sózdik qordyń negizgi bóliginiń (tipti, prıstavkalar men predlogtaryna deıin) etımologııalyq – t e k t i k barsha qupııasy Qazaq Tili arqyly ǵana bek aıqyndalyp turady. Sonyń ózi – «orys dúnıetanymynyń túpnegizi de – Qazaq Dúnıetanymynda» degen sóz.
Asylynda, Qazaq Dúnıetanymyndaǵy kóneden kele jatqan kemel ilim-bilimniń kólemi, shamamen, júz tomdaı bolatyn shyǵar; áıteýir, odan asyp túspese, kem bolmasyn jaqsy bilemiz. Bul maqalada biz, bar bolǵany, sondaǵy qısapsyz kanondardyń birnesheýiniń Tilge qatysty birneshe Sózin ǵana aıttyq.
Qosh, áńgimemizdi Rýh=Es=TIl (Sóz) teńshebinen bastap edik, sonymen aıaqtaıyq.«Bas – Baq, aýyz – darbaza, Sóz – samal» naqylyndaǵy «samal» sózi – «ıs»(aromatnoe dýnovenıe; aromatnyı zapah) sóziniń sınonımi. Al, «ıs» sóziniń kýlttik mániske ıe bolǵan táýesimdik nusqasy – «IS» (Jupar Rýh – Jupar Tek)termıni. Atalmysh naqyldyń bir ınterpretaııasynyń ««Bas – Baq, aýyz – darbaza, Sóz – Is» ekendigi de, soǵan oraı, Is=Es=TIl (Sóz) teńshebiniń aqıqattyǵy da, Isi–Qazaq ata-babalarymyzdyń Tildi kýlt tutynǵandyǵynyń bir mánisi de sonda. Atalmysh naqyldyń «Bas – Baq, aýyz – darbaza, Sóz – Ańqyl»(AŃQ UL: kúntekti Jupar Perishte-Ul) úlgisi jaıynda da aıtyldy. SÓZTANYM Ǵylymynyń basty formýlasy – sol. Ekinshi formýlasy: «Árkim – óz Oıynan habar berer». Iaǵnı Bastaǵy Jumaq Este nendeı hıkmet bar, sonyń bárin aýyzdan shyqqan «A ń q y l» retindegi «habarshy Perishte-Sóz» udaıy aıandap-baıandap berip turady. «Sóılesem, Daýsym ańqyǵan!..».
Sonymen, Rýhtyń basty bir sıpaty – s a m a l (jupar jel). Al, «Jupar jel» (samal) degen ortaq maǵynadaǵy sınonımııalyq úr, úrik, jupar, ıs sózderiniń kýlttik mániske ıe bolǵan ÚR, ÚRIK, JUPAR, IS túrindegi táýesimdik úlgileri de, sáıkesinshe, qoshy eren ańqyǵan kemel Rýhtyń sınonımııalyq ataýlary bolyp tabylady. Solardyń ózi – Rýhtyń kónedegi sansyz ataýlarynyń bir parasy ǵana. Biz Qazaq Tilindegi osy kóne termınderdiń ejelgi tilder sanalatyn grek, arab, evreı, latyn tilderindegi keritransformaııalyq qubylǵy-búlingi túrleriniń bir parasymen tanysaıyq; «kókireginde oty bar oıly adamǵa bul Sózimniń sýreti turar daıyn»:
IUPAR → Jaffar, Spırıt (ýs),
spırt, sýper, gıper, t.t.
ÚR → aer, aýra, Húr ıa Hor,
araq, Arg (ýs), t.t.
ÚRIK («ÚR+ik») → Rýakh, rıh, Rýh, t.t.
SAMAL («IAM UL») → Samýıl,
Samael, t.t.
«Aısa-Ahmet» aksıomasynyń aqıqat ekendiginiń kezekti bir dáleli retindegi osy mysaldardy Sóztanym arqyly taldaý isi bizdi Til (Rýh pen Es) ataýlynyń OTES zardaptary kesirinen qalaısha b ú l i n e t i n d i g i jaıly áńgimege bastap ketedi. Al, ol – múlde basqa maqalaǵa negiz bolatyn múlde basqa taqyryp. Mysaly,«Apollon», «lıng», «legenda», «land», «Alan», «Latyn», «Elena», «Lena»,t.b. búlingi túrlerde de áıgili kóne «ÓLÓŃ» (AL ÓN) termıniniń bir ǵana orys tilindegi búlingi týyndy úlgileri «molnııa», «Lýna», «lono», «olen», «lıon», «lın», «len», t.s.s. túrlerde bastalyp beredi. Bizge mańyzdysy: joǵarydaǵysınonımııalyq óte kóne IUPAR men ÚR termınderiniń qaıtalanba qos sóz retinde, qubylǵy-búlingi «GIPER-BOREI» («GIPER – b+OR+eı») etnonımi túrinde de tarıhta saqtalyp qalǵandyǵy. Mundaǵy IUPAR (aromat-Dýh) termıni kóne grek tilinde «Sparta» («Sypar+t+a») túrinde de tirlik etse, ÚR (aromatnoe dýnovenıe-Dýh) termıniniń sınonımi retindegi Iel (veter-Dýh) Sózi «Eol»túrinde tirlik etedi. Iupar («Sparta») da, Iel («Eol») de – grek órkenıetin túzisken kóne taıpalardyń ataýlary. Tipti, «Grek» etnonımi de – I ~ G qubyly arqyly, «Iaryq ~ Garyk ~ Gyrak (metatezalyq úlgi) ~ Grek» transformaııasyn bastan ótkergen ejelgi «Iaryq» (Solne-Dýh) ataýy. Sóztanymdyq osy mysaldar – grek órkenıeti negiziniń de «Gıperboreı» ekendiginiń, «Gıperboreı» Tiliniń birden-bir Mırasqorynyń da Qazaq Tili ekendiginiń kezekti bir dáleli. «Gıperboreı» Eliniń ulan-ǵaıyr aýmaǵynyń kindik tusy da – qazirgi Qazaqstan terrıtorııasy. Qazaq úshin «qorqynyshty túster kórý zamanalarynyń» toqtalar ýaqyty boldy. Qazaqqa oıanyp, oılanatyn ýaqyt keldi. Yqylymdaǵy «Gıperboreıden» álemdik barsha halyq tarap edi; endi, sol «Gıperboreıdiń» eń kemel Mırasqory retindegi Qazaq Elinen álemdik barsha halyqqa BAQ ILIMI taraıtyn bolady! Qazaq Tilinde!..
Tynyshtyqbek ÁBDIKÁKIMULY, «Qazaq ádebıeti».
