Bizdiń halyq kóshpeli ómir súrý mádenıetin ustanǵandyqtan aýa raıyna qatty mán bergen. Júgirgen ańnyń izinen, ushqan qustyń bıiktigine qarap-aq kóp dúnıeni boljaǵan. Sonyń ishinde qoldaryndaǵy tórt túlik malǵa qatysty boljamdary óte kóp.
Qazaq halqy jylqy malyna erekshe kóńil bólgen. Janýar basqa maldarǵa qaraǵanda sergek bolady. Sondyqtan da jylqynyń árbir qylyǵy men qımylyna qarap aýa raıyn aldyn ala boljaı alǵan.
Jylqy toptasa shaýyp, kisinesip oınaqtaı bastasa keshikpeı kún sýytyp, yzǵar jel, boran soǵyp ne bolmasa jaýyn jaýady dep eseptegen. Eger, jylqylardyń júni úrpıip, kózderi salyńqy bolyp, jaıylýǵa zaýqy bolmasa, onda birazdan keıin kún sýytyp, aýa-raıynyń buzylýyna daıyndala berińiz.
Astyńyzdaǵy atyńyz álsin–álsin pysqyrsa, jazda jel kúsheıip jaýyn jaýady degen sóz, al qysta qar jaýyp, qarly borasyn bolady dep boljanady. Jylqy yqqa jaıylsa, ózderińiz sezip otyrǵandaı yzǵyryq jel, nóser jaýyn, qarly borasyndar, bolady. Aıǵyr úıirin moıynyn jerge salyp jınasa, aýa raıynyń buzylýyna daıyndala berińiz.
Jylqy maly qysqy kúnderi nemese kóktemde kez-kelgen jaqqa qarap jaıyla berse, alda jaımashýaq kúnder kútip tur. Saýyndy bıeniń súti kenet azaıyp ketse jańbyr jaýatyndyǵyn bildirgen. Soǵym soıǵan kezde soıys jylqynyń baýyr qylshyǵy uzyn bolsa, sol jylǵy qysta qar kóp jaýyp, qalyń bolady degendi bildirgen. Jylqy maly ishin álsin-álsin tarta berse aýa raıy buzylady dep eseptelingen. Qystyń kúni jylqy oqyranyp, ernin jybyrlatsa kóp keshikpeı kún jylyp, qar sýyn ishetindigin bildiredi desedi.
Qazaq úshin jylqydan keıingi qolǵa ustaýǵa yńǵaıly maldardyń biri qoı bolyp eseptelingen. "Mal ósirseń qoı ósir, ónimi onyń kól-kósir" degen sózdi tegin aıtpaǵan. Qoıǵa qarap aýa raıyn boljaý belgilerine nazar aýdaraıyq. Qoı mazasyzdanyp, astyndaǵy qıyn tuıaǵymen shuqylaı bastasa qarly borasyn bolatyndyǵyn bildirgen. Tańerteń jeldiń baǵytyna qarap, mamyrajaı kúıde kúısep jatsa, aýa raıynyń jaqsy bolatyndyǵynyń belgisi. Qoı kóp túshkirinip-pysqyryna bastasa – bul jaýyn-shashynnyń belgisi. Keshkilik mezgilde qoı aýzyna shóp tistep kirse, onda ol jylǵy qystyń qatty bolmaǵynyń belgisi. Qystyń bastapqy kúnderi qoı qoradan shyǵyp, qora mańaıynda óz erkimen jatar bolsa, onda ol bul jylǵy qystyń jaıly bolýynyń belgisi. Tipti, úlkender buny juttyń belgisine de balaǵan. Jaıylymdaǵy qoı tuıaǵymen tósin qası berse, aldaǵy qysta qardyń qalyń bolatyndyǵyn bildirgen. Kúzge salym qozylar enelerinen bólinip, otardan jıi qalǵyshtaı bastasa qystyń qatty bolmaǵy, al, qozylar otar qoıdyń aldyna shyǵyp, ońdy-soldy oınaqtaı bastasa qystyń jaıly bolmaǵy degen boljamdar bar.
Qazaq halqy eshki malyn jaısyz aýa raıyna tózimsiz mal retinde sanap, eshkilerdiń áreketine qarap ta kóp dúnıeni boljaǵan. Eshkiler ádetinen jańylyp, tastyń, úıilgen tezektiń bıigine shyǵýdyń ornyna, yǵyna turyp alatyn bolsa, kóp kúttirmeı jaýyn-shashynnyń bolatyndyǵy dep boljaǵan. Keshki mezgilde eshki maly qoraǵa qaraı asyqsa, túnniń salqyn bolýynyń belgisi. Eshkiler quıryǵyn shybjyńdatyp, kóleńke izdese – kúnniń ystyq ári shybyndy bolmaǵy.
Bizdiń babalarymyz sıyrǵa qarap ta boljam jasaǵan. Tańǵy mezgilde sıyrlar jelge betin berip, mańǵazdana kúısep jatsa sol kúni jaýyn-shashynsyz, tymyq kún bolady. Kún buzylardyń aldynda sıyr maly óristen óz erkimen erte qaıtatyn bolǵan. Jańbyr jaýyp turǵan kezde buqa móńirep, ókirip júrse kóp uzamaı aspannyń ashylatyndyǵynyń belgisi. Saýyn sıyrlar buzaýlaryna qaraǵyshtap, qaıta-qaıta móńirese, kóp keshikpeı jańbyr jaýady dep eseptelingen.
Qazaq úshin túıeniń de mańyzy zor bolǵan. Túıe boıyna senip jyldan qur qalǵanymen bizdiń halqymyz úshin aýa raıyn boljap berý qasıetterinen kende emes. Úlkender túıelerdiń sezgishtik qasıeti aýa raıynyń qubylýynan eki-úsh kún erte bilinedi deıtin. Taılaq, botalardan bólek úlken túıeler, atandar taırańdar bolsa, bul kúnniń sýytatyndyǵyn bildiredi. «Atan túıe oınaqtasa jut bolar» degen maqal bizge tegin kelmegendeı. Egerde, túıe maly qysta ernin jybyrlata berse, kóktemniń erte shyǵatyndyǵynyń belgisi dep bilińiz. Túıeńiz shı nemese buta túbinde tómen qarap shógip jatsa, bul jaz bolsa jaýyn, qys bolsa boran bolatyndyǵynyń belgisi.
Biz keıde áldebir kitapty oqyp otyryp, bolmasa tanymdyq baǵdarlamany kórip otyryp "Oý, muny bizdiń qazekem baıaǵyda bilgen ǵoı" dep kisimsı qalamyz. Adamnyń rýhanı bolmysy rasymen de tabıǵat qubylystaryn tanyp-bilý arqyly qalyptasady. Túz taǵysynyń tabıǵatqa qoldaǵy janýarlarǵa qaraǵanda jaqyn júretindigi belgili. Ata-babamyz jabaıy jan-janýarlardyń áreketin zerdelep, sol janýarlardyń qupııa syrlaryna mán berip, ózderinshe qorytyndy tujyrym jasaǵan eken.
Bizde "Tasbaqa daýyly" degen uǵym bar. Qazaq tasbaqany kıeli dep eseptep, tasbaqanyń kıesinen qatty qoryqqan. Tasbaqa – qysta uıqyǵa ketetin jaratylys ıesi. Kóktemde, sáýir aıynda tasbaqalar uıqylarynan oıanyp, jer betine shyǵady. Dál osy aralyqta aýa raıy ózgeredi. Bul mezgilderde qatty daýyl, yzǵar jel soǵady. "Tasbaqa daýyly" degenimiz osy. Munyń syry mynada eken. Uzaq uıqydan oıanǵan tasbaqanyń boıynan ál ketedi. Tasbaqa saýytynyń ústine úıilgen topyraq, qumdardy osy daýyl úrlep túsirip, tasbaqanyń uıqysynan oıanýyna, óz betinshe júre alýyna septigin tıgizedi dep tujyrym jasaǵan.
Bizge qys bolǵandyqtan aýa raıynyń syrmalatýy, boran soǵýy zańdylyq sekildi kórinedi ǵoı. Babalarymyz bul tabıǵı qubylystardyń ár qaısysyna asa qatty mán bergen. Qazaqta "Bóri syrǵaq" degen uǵym bar. 15-17 aqpan aralyǵynda kún buzylyp, syrma júredi. Dáp osy mezgilde qasqyrlar juptasady eken. Minekeı, osyndaı qubylysty baqylaǵan dana halyq bul mezgildi "Bóri syrǵaq" dep ataǵan.
"Qumalaq qarǵa batty. Endi, jaz shyǵady" degen sózderdi úlkenderden talaı márte estidik. Sóıtsem, onyń máni mynada eken. Naýryzdyń 14 juldyzynda (eskishe jyl sanaý boıynsha bul birinshi naýryz bolyp eseptelinedi) qoıdyń qumalaǵyn kúnshýaqtaǵy qardyń betine qoıyp qoıasyz. Eger, keshke qaraı álgi qumalaǵyńyz qarǵa tereńdeı kirip ketse, onda qystyń aıaqtalýy jaqyn. Al, qumalaq qarǵa túspese qys aıaǵynyń sozylatyndyǵynyń belgisi.
Gazet betterinen, kóldeı maqalalardan "Qus qanat ǵumyr" syndy maqalalardy talaı oqydyq. Osy jerdegi "Qus qanaty" degenimiz ne? Árıne, bul jyl qustarynyń jyly jaqtan kelý-ketýin meńzep turǵany anyq. Kóktem mezgilindegi "Qus qanaty" naýryz aıynyń sońǵy aptasyna sáıkes keledi. Bizdiń ólkege eń alǵash keletin qustar qaratorǵaılar. Qustardyń sýsyldaǵan qanatynyń áserinen kún sýynyp, qar jaýady dep eseptegen. Qazaqtar muny sol jyldyń sońǵy qary dep eseptegen eken.
Baıaǵyda, bala kezimizde mamyr aıynda kún ysı bastaǵanda ózenge túskimiz keletin. Sol kezde úlkender Quralaı áli týǵan joq. Kún kúrkiremeı ózenge túsýge bolmaıdy" dep tıyp tastap otyratyn. "Quralaı salqyny" degen uǵymǵa toqtala ketsek. Mamyrdyń 17-25 aralyǵynda aq bókenderdiń, kıikterdiń jappaı laqtaıtyn mezgili. Osy aralyqta eptep kún salqyndap, jaýyn jaýady. Ushy-qıyry joq mań dalada kıikter qansha kóp bolsa da osy aralyqta barlyǵy jappaı laqtap bolady eken. Al, kıik laqtaǵan kezde jańbyrdyń jaýýyn úlkender "Kıik degen janýar óte kirpııaz, tákappar janýar. Ol qoı-eshki sekildi jańa týǵan laqtaryn jalap, jýyndyryp almaıdy. Muny tabıǵat ananyń ózi rettep beredi" dep túsindiretin. Ne desek te salqyn mezgilde týǵan tólder shıryǵyp, qatal tabıǵatqa tózimdi bolyp ósetini anyq.
"Quralaıdyń salqyny" jaıly aıtqannan keıin "Teke burqylyna" soqpaı kete almaımyz. Ózderińiz sezip otyrǵandaryńyzdaı bul janýarlardyń juptasý kezine baılanysty aıtylǵan uǵym. Bul shamamen jeltoqsan aıynyń sońǵy on kúndigine keledi.Keı aımaqtarda "Teke burqaq" dep te ataıdy eken. Osy aralyqta da kún raıy buzylyp, at qulaǵy kórinbes boran bolyp turady.
Minekeı, bizdiń halyqtyń jan-janýarlardyń tirshiligine qarap aýa raıyn boljaýy osyndaı bolǵan eken. Kóshpendi el budan bólek, aspan denelerine qarap ta kóp dúnıeni aıqyndaı bilgen desedi. Al, siz osy boljamdardy ómirińizde qoldanyp kórdińiz be?
Aqparat Bórili Baıraqtan alyndy
"Adyrna" ulttyq portaly
