Ülken aǧam – Qalihan Rahmetollaūly Qairannyŋ ruhyna arnadym.
Avtor
Attaryn etekke tūsap tastaǧan ekı jıgıt ekı iınınen dem alyp, tık qiia betke zorǧa örmelep keledı. Myltyqtaryn taiaq etıp taiansa da, susyp jatqan qorymtas tabandaryna tiianaq taptyrar emes. Säl joǧary köterılgen soŋ qorymtastan qūtylǧandai bolyp edı, köp ūzamai-aq jaqpar-jaqpar jalama tastar jolyǧyp, ol da adymdaryn aştyra qoimady.
Qatty eseŋgırep, qara terge malynyp kele jatqan ekeuı bır-bırıne qarap-qarap qoiyp, örge qarai örşelene ūmtylsa da, bıraz toqtap, tynystap alǧandy jön körıp kele jatqandary bep-belgılı. Bıraq, būl ūsynysty būryn aituǧa ekeuı de namystanady. Küzdıŋ qara suyǧynan qorynyp, Älihan taijaqysyn, Qoilybai şolaq qara tonyn kiıp şyǧyp edı, endıgı jerde sol kiımderı özderıne sor bolǧandai, ekı iınderınen basyp, ystyqtatyp barady.
Būlar östıp yrsyldap-kürsıldep qiia bettıŋ orta şenıne jetkende, alda ketıp bara jatqan Qoilybai tösek kölemındei jap-jalpaq taqtatastyŋ üstıne ytqyp şyqty.
– Äi, Älihan! Myna tasty qaraşy! Tura qoldan qiyp jasaǧandai! – dedı ol masatty dauyspen.
Aitsa aitqandai, tık törtbūryşty jalpaq tastyŋ betı tep-tegıs, qalyŋdyǧy tört elıdei ǧana.
– Bızdei baiqūstar azdap bolsa da dem alsyn dep, jaratuşy iemız jasap qoiǧan ǧoi, – dedı Älihan taqtatastyŋ üstıne şalqasynan jata ketıp.
Qasyna Qoilybai da jantaidy.
Ol ekı qolyn jelkesıne qoiyp, qaraşa aiynyŋ qarasūr aspanyna kırpık qaqpai tesıreie qaraidy. Äldenenı oilap jatqan siiaqty.
– Osy... «Kiık matauy» qaşan bastalady? – dedı bır kezde.
– Jaŋa jyldan keiın. Qaŋtardyŋ on-onbesterınde. Ürker batqan soŋ. Sol kezden bastap kiık pen arqar mahabbat oiynyn oinaidy. Qūlja bıtken qan maidanǧa tüsedı. «Ürker batqanda, tauteke tastan ūşady» degen söz sodan qalǧan.
– Osy... Ybyrai aqsaqal byltyr aitypty ǧoi: «Biyl ürker tasqa tüstı. Qiynşylyq bolady» dep. Sol ne söz?
– Ol kısı bılıp aitady. Soŋǧy jūldyzşynyŋ bırı ǧoi. Täuelsızdık alǧaly täuır bolamyz desek, jauyr bolyp baramyz. Körıp jürsıŋ, – dedı Älihan tereŋ kürsınıp, – Täuelsız bolǧanymyzǧa bes jyl boldy. Jūmys joq. Küiıs joq. Bar malymyzdy barterge salyp bıtırdık.
– İä-ä, – dedı Qoilybai basyn köterıp otyryp, – Sen dürıldep tūrǧan zootehnik edıŋ, men jazda jūmys ıstep, qysta demalatyn agronom edım. Endı eşkımge de keregımız joq. Ybyrai aqsaqaldan sūrau kerek edı – «Ürker jylda-jylda tasqa tüse bere me?» dep.
– Ürkerdıŋ suǧa da tüser kezı keler älı! – dedı Älihan.
– Ol ne söz?
– Ürker suǧa tüsse, yrys qonady, bärı dūrys bolady.
– Äumin! Aitqanyŋ kelsın! Qoi, tūraiyq. Bız myna qūzdyŋ basyna şyqqanşa, arqarlarymyz özenge qarai ötıp te keter.
Ekı jıgıt taǧy da tastan tasqa tyrmysyp, sirek-sirek qurai, būtanyŋ tübınen tyrmysa ūstap, örmelei jöneldı. Uaqyt bolsa siyr säskeden auyp barady. Auyldan taŋerten erte şyǧyp edı, dıttegen jerlerıne jetkenderı –osy. Arqar, ädette, jaiyluǧa taŋ ata jäne ymyrt üiırıle ǧana şyǧady.
Älihannyŋ aituynşa, taŋnan berı jaiylǧan arqar mynau biık qūzdyŋ astyndaǧy jıŋışke sürleumen Köktal özenıne qarai tüs bolmai tūryp ötuge tiıs. Byltyr ǧana ekeuı Qazan aiynda osy araǧa kelıp, oljaly bolyp qaitqan.
İä, sol bır jolǧy aŋşylyq saiattary, äsırese, Qoilybaidyŋ esınen şyqpaidy. Öitkenı... Öitkenı, üiırın bastap bara jatqan qūljany atyp tüsırdı ǧoi! Öitıp qūlja atqany qūrysyn! Älihannan estımegen sözı, estımegen boqtyǧy qalmady. «Qandai qazaq qūljany atady?! Senı mūnyŋ kiesı atady!» dedı-au, sonda!
Qoilybai da qarsy tūryp: «Endeşe, senıŋ syrtqy esıgıŋnıŋ maŋdaişasynda qūljanyŋ müiızı nege tūr?» dep edı, Älihan: «Äi, milau, ol – qartaiyp ölgen qūljanyŋ müiızı. Üige barǧan soŋ körseteiın, müiızınde on üş saqinasy bar. Bılesıŋ be, ol saqinalar on üş jasta ekendıgın aityp tūr. Arqar degen ūzasa on bes-aq jyl jasaidy. Ūǧyp al, Qūlja müiızı kielı bolyp sanalady. Babalarymyz, tıptı, terısın de tösenış retınde paidalanbaǧan. Astyna tösegenderdıŋ erkegı belsız, äielı bedeu bolyp qalady dep oilaǧan. Mıne, kördıŋ be?!.» dep bıraz jerge baryp edı-au, sonda.
Älihannyŋ özı müiızı tūp-tūqyl şıbeşegın atqan edı, sonyŋ özın būlar ekı jaqtap atqa salǧanmen, qūljany ornynan qozǧau da mümkın bolmady. Auyldan arnaiy at sailaǧan jıgıtterdı äkelıp, üiıne zorǧa jetkızgende, qyzyq üşın tarazyǧa salyp, ölşep körıp edı, qūljanyŋ salmaǧy bır sentner, toqsan kelı tartty.
Äi, sol künı būl da auyl jıgıtterın qara quyrdaqqa bır toiǧyzdy-au! Bıraq... ne aitary bar, sol oljasy basyna päle bolyp jabysqandai edı! Säl sätsızdıkke ūşyrai qalsa boldy, köz aldyna iır müiız qonyr qūlja elesteidı de tūrady. Äielı azdap syrqattanyp jatyp qalǧanda da, tuǧan ınısı töbelesıp, sottalyp kete jazdaǧanda da, jien qaryndasy küieuden qaityp kelgende de... älgı qūlja oiyna sap ete tüsedı. Müiızınıŋ özın bır kısı zorǧa köteretın ülken bastyŋ ekı közı alaryp, tüsıne de kırdı-au, bırde! Sonda qorqqanyn-ai! Şoşyp oianǧan.
Aitpaqşy, sol qūljanyŋ basyn mynau Älihan auylǧa apartpai, älgı bır körnektı sandyqtastyŋ üstıne jaiǧastyryp kettı ǧoi. Sol müiızdı bas qaŋqiyp älı tūrǧan şyǧar. Kım bılsın, äldekım köre qalyp, Älihan siiaqty esıgınıŋ maŋdaişasyna qaǧyp qoidy ma eken? Sol qūljanyŋ basy qoiylǧan tasty özı de bıledı ǧoi! Eger älı tūrǧan bolsa, üiıne alyp baryp, būl da maŋdaişasyna qaǧyp qoisa qaitedı?.. Bıraq... Mūnyŋ būl ısı el men jūrtqa taǧy da aŋyz bop ketuı mümkın. Onyŋ üstıne «Qūlja atqan Qoilybai» degen jaman ataǧy sodan berı artynan qalmai kele jatyr.
Būlardyŋ auylynda taǧy bır Qoilybai bar. Ony «Qara Qoilybai» dep baiaǧydan aitady. Al, būnyŋ basyna bailanǧan jaman ataq joq edı, qūlja atqannan berı jabysty. Tıptı, jıgıtter bırıgıp arqar atuǧa şyǧyp bara jatsa, bırıne-bırı: «Qoilybaişylap qūljany atyp jürmeŋder!» dep qataŋ eskertu jasaidy eken.
Älihan da qyzyq, sol joly arnaiy aŋ atuǧa şyǧyp bara jatqanda qūljany atuǧa bolmaitynyn eskertpei me?.. Qastyǧy bar ma?..
Kenetten qatar örmelep kele jatqan Älihan «Oi, äkeŋ!» dep şorşyp tüstı.
- Ne? – dedı Qoilybai aŋtarylyp.
– Äne, jylan!.. – dedı Älihan aldyŋǧy jaǧyn nūsqap. Qoilybai anyqtap qarap edı, qamşy örımındei ǧana jyp-jyltyr qaraşūbar jylan jaqpar tastyŋ quysyna qarai janūşyryp öŋmendep barady eken. Älihan älgı jylandy myltyqtyŋ ūşymen ysyryp, özınıŋ aldyna qarai ikemdep aldy da, moiyn tūsynan aiaǧymen basa qoidy. Sodan soŋ jylannyŋ arandai aşylǧan auzyna myltyǧynyŋ ūşyn tyǧyp jıberdı.
– Endı jönıŋe ket, sūluym! – dedı sonsoŋ köŋılı jailanǧandai bolyp. Jylan älsırep qalǧan eken, sozalandai şūbalaŋdap tömen qarai jyljyp kettı.
– Mūnyŋ ne? – dedı Qoilybai aŋ-taŋ bolyp, – Özınıŋ auzy keŋ eken.
– Mūny «myltyq auzyn jalatu» deidı. Bızdıŋ aŋşy atalarymyz aŋǧa şyǧarda, eger kezıge qalsa, myltyǧynyŋ auzyn jylanǧa jalatyp alady eken. Sonda myltyqtyŋ auzy uly bolyp, atqan aŋy jalp ete tüsetın körınedı. «Myltyq auzyn qandau» degen de bar. Aŋşylar atqan aŋynyŋ qanyna myltyǧynyŋ auzyn jalatady. Qandy auyz bolsyn dep.
– E – e, aita beredı ǧoi. Qazır körermız, – dedı Qoilybai terıs ainala berıp.
Būlar qojyr qūzdyŋ basyna şyqqanda küzdıŋ küngırtteu künı säske tüske taiaŋqyrap qalǧan. Serek tastardyŋ sazyraiǧan betterın jalap-jūqtap, tynbai soǧyp tūrǧan sumaqai suyq jel qurap qalǧan būtalardyŋ älsız sabaqtaryn dır qaqqyzady. Terleŋkırep jetken ekı aŋşy, suyq tiıp qalmasyn dep, qalyŋ şalmalaryn maiyndaryna ekı qaitara orap, syrt kiımderınıŋ joǧarǧy tüimesıne deiın salyp, jaǧalaryn köterıp qoidy. Malaqailarynyŋ qūlaǧyn tüsırıp, bauyn bailady. Qūz basynda sirek ösetın quraǧan būtalar men qurailardy syndyryp-syndyryp jinap alǧan soŋ, astylarynan syz ötpeitındei oryn sailaǧan boldy. Ekı qoldary tynym tappai ıs tyndyryp jürse de, bükıl nazarlary qūz ırgesındegı jıŋışke sürleude. Äzırşe qylt etken qara körınbeidı.
– Älihan, – dedı Qoilybai qalyŋdap salynǧan qūraidyŋ üstıne şyntaqtap jatyp, – Osy... Osy senıŋ mergendıgıŋ tabiǧi talantyŋ ba, älde Jüsıp ataŋnyŋ üiretuınen be?
– Qūdaiǧa şükır talant bar ǧoi, ärine. Bıraq, üirenbeseŋ, maşyqtanbasaŋ, qūr talantyŋ boqqa tūra ma?! Özıŋ bılesıŋ, menıŋ Jüsıp atam naǧyz mergen boldy ǧoi. Qol mergen. Jaryqtyq, at üstınde tūryp-aq ūşqan qūsty atyp tüsıruşı edı. Ondai qol mergender tym sirek jaratylady. Özıŋ bıletın şyǧarsyŋ, ol kısı menıŋ äkemnıŋ aǧasy ǧoi. Bıraq, men sol kısınıŋ bauyrynda östım de, tuǧan balasyndai bolyp kettım.
Atam menı segız jasymnan mergendıkke baulydy. Ol kezde myna senıkı siiaqty malopulka qyryq bes somǧa satylatyn. Bırtalai aqşa. Būl da kışı kalibrlı vintovka ǧoi. Osynyŋ bıreuın maǧan satyp äperdı. Al özınıŋ aŋǧa şyqqanda ūstaityny, mıne, myna vintovka. Besatar. Dūrystap közdeseŋ, myŋ qadam jerdegını qalpaqtai ūşyrady. Men osy vintovkany atamnyŋ közındei körıp ūstap kele jatyrmyn. Qairan, atam! – dedı Älihan tamaǧyna öksık tyǧylǧandai, dauysy būzylyp. Ekı közıne jas tolyp ketıptı.
Onyŋ betındegı būl qūbylysty baiqai qoimaǧan Qoilybai esıne äldene tüskendei, oqys sılkınıp:
– Älihan, osy sen vintovkanyŋ köp oǧyn qaidan alasyŋ? – dep, bajyraia qalyp edı, Älihan: – Semeidegı jer auyp kelgen Fedor Mihailovich degen orystan, – dep jauap bere saldy.
– Osy... Osy sen orystarmen de dossyŋ. Äŋgımenı de qatyryp aitasyŋ, ei! Bala kezderıŋ turaly aitşy! – dedı Qoilybai Älihanǧa emıne qarap. – Alǧaş ret arqardy qaşan attyŋ?
– On üş jasymda... Seksennıŋ şaǧaly degen jer bar. Osy ara siiaqty qiyn jer. Arqar mekendeidı. Atam menı sonda alyp bardy. Oǧan deiın jailauda suyr atyp, bergı tauda kekılık, şıl, qoian atyp jüretınmın. Sen bılesıŋ be, bılmeisıŋ be, bızdıŋ Tarbaǧataidyŋ ışkı jailauynda Keregetas degen jer bar. Qazaq at qoiuǧa şeber emes pe! Jaiylǧan kerege siiaqty tızılgen jartastar. Alystan köz tartady. Mıne, osy jerde kışkentai köl bar. Sonyŋ aty joq qoi deimın. Älde, bar ma eken? Sony sūramappyn ǧoi. Özı jazdyŋ basynda qar suymen molaiady. Jaz ortasy aua suy azaiǧanmen, qūrǧap qalmaidy. Tübınde közı bar. Osy köldı saryalaqaz mekendeidı. Jartastardyŋ quysyndaǧy sarşūnaqtyŋ ınderıne ūia salady. Men sonda ädeiı baryp, saryala qazdardyŋ bırneşeuın atyp aldym. Quanyşym qoinyma syimai älgılerdı üige alyp barsam, atam körgen jerde-aq şorşyp tüstı. «Būl qūstardy atuǧa bolmaidy. Etın de eşkım jemeidı. Endı atuşy bolma!» dep, älgı oljamnyŋ bärın aidalaǧa apartqyzyp tastady. Atamnyŋ aşuy basylǧannan keiın mūnyŋ mänısın sūrap edım, saryalaqaz aram qūs eken. Ūiasyn tek ınderge ǧana emes, eskı zirattardaǧy oiylyp qalǧan körlerge de salady eken. Özınıŋ tūmsyǧynda tesık te bolmaidy eken. Būl da aramdyqtyŋ nyşany körınedı.
– Osy... Sonda qūsty qonyp otyrǧanda atasyŋdar ma, älde, ūşqanda ma?
– Ūşyp köterılgende nemese ūşyp kele jatqanda atamyz. Atam maǧan: «Qarsy ūşyp kele jatsa, keudesıne jetkızbei közde, köldeneŋ ūşsa, moiyn tüpten at» dep üiretetın.
– Sen turaly aitatyndar «Tarbaǧataidyŋ arqaryn ǧana emes, kekılıgın de Älihan qyryp bıttı» deidı ǧoi.
– Būiyrǧanyn attyq qoi... Men saǧan mynandai äŋgıme aityp bereiın. On üş-on tört jastaǧy kezım. Bız Qarǧyba özenınıŋ boiyndaǧy Kökjol degen jerde tūramyz. Aǧam Baqaşar – ferma meŋgeruşısı.
Ol kezde senı eşkım bala eken dep aiamaidy. Sabaq bıtıp, kanikulǧa şyqtyŋ boldy, kolhozdyŋ jūmyskerısıŋ. Taudyŋ sai-salasynan, Qarǧyba, Naryn özenderınıŋ jaǧasynan şöp şabamyz. Bır at jegılgen şöp taraǧyşty «at taraq» deidı. Şöp tasuǧa arnalǧan qos ögız jegılgen arbany «yrduan» deidı. Men şöp mäşinedemın. Oǧan da qos at jegıledı.
Bır jerde tūraqtamaimyz, syǧandar tobyryndai köşemız de jüremız. Tösek-oryn, ydys-aiaǧymyz arbada. Qystaular jaqyn bolsa, sonda baryp qonamyz, alys bolsa, dalada tüneimız.
Bız üşın eŋ qiyny – şöp şabu da, şöp tarau da, şömele salu da emes, oraq qairaityn şaryqty ainaldyru . Öte auyr. Üş bala kezek-kezek ainaldyramyz. Ekı iyqty taldyryp jıberedı. Zärezap bolamyz. Jūmys uaqyty qataŋ tärtıppen jüredı. Taŋerteŋ altyda jūmysqa şyǧamyz. Tüskı üzılıs – on ekıden üşke deiın. Üşten keşkı toǧyzǧa deiın jūmystamyz. Aspaz – men. Onyŋ özındık sebepterı de bar. Qazır aitamyn. Tüs bolmai, saǧat ondar şamasynda menı jūmystan bosatyp, qoia beredı. Sebebı – men qūs aulaimyn. Özıŋ bılesıŋ, Tarbaǧataida kekılıkten köp qūs joq qoi. Är üiırınde qyryq-eluden jüredı. Öte sezımtal qūs. Tūraǧymyzǧa jetkenşe sonyŋ on şaqtysyn atyp alamyn. Qystaularda qi köp, özen jaǧasynda aǧaş köp. Şelekke sudy qainatyp jıberıp, qūstardy soǧan bır-bır batyryp alyp, jünderın jūlyp-jūlyp, tazalap alamyn. Arşyp, juyp, lezde bylqytyp pısırıp qoiamyn. Tek būl ǧana emes, eger özen jaǧasynda bolsaq, balyq ta aulap jıberemın. (Myltyǧym men qarmaǧym ärdaiym – özımmen bırge jüredı). Ülken qara tabamyz bar. Balyq bolǧanda da jai balyq emes, qazaqtar mai balyq, orystar forel, sarskaia ryba dep ataityn ataqty balyq. Quyryp ta, sorpa da jasap ışemız. Baiqaǧan bolarsyŋ, qoregımız – ylǧi «delikates».
Mıne, bız osylai ala jazdai jūmys ısteitınbız. Jetpısınşı jyldardyŋ ortasyna deiın auyl balalarynyŋ tırlıgı osylai boldy.
– Qazırgı balalarǧa osynyŋ bärı ertegı siiaqty körınedı. Sol tärbienıŋ eş ziianyn körgen joqpyz. Kerısınşe, şyŋdalyp, şynyǧyp östık! – dedı Qoilybai keudesın kere kürsınıp, – Mergendıktıŋ rahatyn bala kezıŋnen körgen ekensıŋ ǧoi...
Ekı aŋşy qaidaǧy-jaidaǧyny äŋgıme etıp otyrǧanda, qarasūr būltty qalqalap alǧan jylusyz Kün batysqa qarai aunaŋqyrap ta ketıptı. Jıŋışke sürleu jym-jyrt tynyştyq qūşaǧynda şūbalaŋdaǧan küiınde sūlq jatyr.
– Men bärın endı tüsındım, – dedı Älihan tūr-tūŋǧiyq, tap-taza qara közderıne oi tūnyp, – Arqarlar biyl tömenge erte tüsıp ketken eken. Būl – qys qatty bolady degen söz. Qaraşy endı... byltyrǧydai qazan aiynda-aq keluımız kerek edı. Keş qalyppyz. Amal ne!..
Osy kezde jıŋışke sürleudıŋ joǧarǧy jaǧynan äldeneler qaraŋdaǧandai boldy. Ekı aŋşynyŋ tört közı ottai janyp, sürleu boiyna qadala qaldy. Jaqyndap qalǧanda baiqady – eseiıp qalǧan üş böltırıgın ertken ölekşın men arlan eken. Ölekşın – aldynda, arlan – soŋynda.
Qoilybai myltyǧyn kezep, közdei bastap edı, Älihan: – Äi, sen oq şyǧarma. Men arlan qasqyrdy atyp tüsıreiın. Ölekşın kışkentailaryn ertıp, jaiyna kete bersın, – dedı.
– Nege? Nege? – dep Qoilybai küigelektenıp qalyp edı, Älihan oǧan: – Arlandy atyp tüsırem de, qazaq jolymen saǧan bailaimyn, – dedı.
Qoilybai myltyǧyn aldyna köldeneŋ salyp, meŋ-zeŋ bop otyryp qaldy.
Qasqyrlar öz tūstaryna jetken kezde-aq sailanyp otyrǧan Älihan şürıppenı basyp qalyp edı, arlan qasqyr aspanǧa qarǧyp baryp, moiynyn astyna ala toŋqalaŋ asty. Tosyn şyqqan myltyq dausy bükıl taudy jaŋǧyryqtyryp, bıraz uaqytqa deiın sol bır qaharly ündı jartas bıtken qaitalaumen boldy. Būl dauystan şoşyp ketken ölekşın men böltırıkter qūlaqtaryn tıkıreitıp, joǧary qarap tūra qaldy da, arlan qasqyrdyŋ qūlaǧanyn körıp, «amanymyzda qūtylaiyq» degendei, yldiǧa qarai qūldyrai jöneldı.
Qoilybai qūz basynda tūrsa da tynym tappai, sūlap jatqan arlanǧa emınıp: – Äleke, anau kökjal menıkı ǧoi? – dep edı, Älihan oǧan küle qarap: –Menıŋ ekı söilegenımdı körıp pe edıŋ? – dep qarsy sūraq qoidy.
– Äi, Äleke, naǧyz jıgıtsıŋ ǧoi! – dep qaryq bolǧan Qoilybai Älihannyŋ arqasynan qaqty.
Ornyna qaita jaiǧasqan Älihan temekısın tūtatyp alyp, auzy-mūrnynan kök tütındı būrq-būrq etkızıp otyryp:
– Men baǧana dūrys aityppyn, – dedı Qoilybaidyŋ jüzıne oilana qarap, – Arqalardyŋ tömenge tüsıp ketkenı ras boldy. Endı, mıne, olardyŋ soŋynan qasekeŋder ketıp barady.
Qoilybai bır tal şöptı tıstelep, qarsy bettegı qūz jartastyŋ etegındegı döŋbektastarǧa qadala qarap sūlq otyr. Älihannyŋ aitqan sözın estımegendei nemese qūlaq salmaǧandai. Būl qylyǧyna taŋyrqap qalǧan Älihan: – Äi, sen kereŋ bop qaldyŋ ba? – dedı şydamai.
– Äleke! – dedı Qoilybai Älihanǧa oşaryla būrylyp, – Qazaqta «syi qylsaŋ – sypyra qyl» degen söz bar ǧoi. Ana kökjaldy Qoilybai atyp aldy deseŋ qaitedı. Qyrttardyŋ bärı menı «Qūlja atqan Qoilybai» dep jür ǧoi, endı «Kökjal atqan Qoilybai» desın. Keremet bolar edı, a?! Qaljyŋym emes! Şynym!
Älihannyŋ jüzınen kekesınge ūqsas külkı jügırıp öttı de, ornynan atyp tūryp, tömende jatqan qasqyrǧa qadala qarady.
– Özı naǧyz kökjal eken! – dep, basbarmaǧyn şoşaitty, – Jatysyn qaraşy, jolbarystai bolyp!
– Mūny men attym ǧoi! Solai ǧoi! – dedı Qoilybai.
– İä, sen attyŋ. Senıŋ kökjalyŋ. Bıraq osy oljaŋdy maǧan bailaityn jönıŋ bar.
– Ömırımde bır atqan qasqyrymdy boilaǧanym qalai bolar eken? Äleke?! Sen siiaqty elge belgılı, känıgı aŋşy da emespın. Meselım maiyrylyp, talanym qaiyrylyp qalmas pa eken? – dedı Qoilybai.
Jüzı qabarjyp, auzy salpiyp ketıptı.
– Özıŋ aiaq astynan şeşen bop kettıŋ ǧoi. Kökjalyŋdy özıŋ al. Sen attyŋ. Men qaldym. Sodan bolar, auyryp ta tūrǧan siiaqtymyn. Auylǧa qaitpasam bolmaidy. Jür, tömen tüseiık, – dedı Älihan keiıstı qabaqpen. – Ana jatqan kökjaldy özıŋ apar auylǧa!
***
Aŋşylar attaryna mıngen soŋ, salqyn qoştasyp, ekıge aiyryldy. Degenmen, Qoilybai säl ūzaŋqyrap baryp toqtai qaldy da:
– Äleke! – dep aiǧai saldy, – Kökjaldy men atqanymdy ūmytpa!
Älihan oŋ qolyn köterıp, basyn izedı de, auylǧa qarai salyp ūryp jele jöneldı.
Qūz tübındegı jıŋışke sürleudıŋ üstınde jatqan ölı qasqyrǧa baru üşın sonau tūmsyqty ainalyp ötu kerek ekenın bıletın Qoilybai atyn qamşylap, şoqyraq şabyspen kele jatyr. Malaqaiynyŋ qos qūlaǧy qara qarǧanyŋ qanatyndai qalbaŋ-qalbaŋ etedı. Tūnjyr qaralau betıne küreŋıte börtıp qan teuıptı. Döŋgelek közderı jylt-jylt etıp, aldyŋǧy jaǧyna sūǧyna, emıne qaraidy. Ol taudyŋ iır tūmsyǧyn ainalyp baryp kökjaldyŋ jatqan jerıne jetkende, astyndaǧy atynan beter özı qatty alqynyp qalǧan edı.
Tūmsyǧynan qūiryǧynyŋ ūşyna deiın bır jarym qūlaştai bolatyn alyp kökjal aldyŋǧy aiaqtaryn bükken küiınde ūzynynan sūlap jatyr eken. Qyp-qyzyl közı şoqtai jainap, tırı qasqyrdai qaraidy. Oq oŋ jaq iyǧynan tiıptı. Jaradan aqqan qan joǧarǧy qoltyǧynan tömen syrǧyp, tap-taqyr sürleu üstımen eŋıske qarai ekı-üş qadamdai jerge jylǧalanyp aqqan.
Qoilybai myna jatqan ölı kökjaldan at üstınde tūryp seskenetındei. Yrsiǧan ezuınen soidaq-soidaq bolyp körınıp jatqan azu tısterı qandai qorqynyşty! Jelkesınen jauyrynyna deiıngı qarakök qyldary älı de dır-dır etıp qimyldaityndai. Jelmen jelbıregenı ǧoi, sırä. Mynau astyna mıngen aqymaq tory aty kökjal qasqyrdyŋ qasynda tūrǧanyn sezınbeidı-au! Selt etseşı! Jylqy degen sezımtal, sergek bolmauşy ma edı?! Mynau tūr sümıreiıp!
Qoilybai tory atty qamşymen bır salyp jıberdı de, qaitadan tızgının tartyp, qūz jartastyŋ qojyr tastaryna nazar saldy. Däl osy sätte onyŋ esıne Älihannyŋ tasqa qoiyp ketken qūljanyŋ basy tüse qalǧany!
Ol erden sypyrylyp tüsıp, atyn tūsai saldy da, qūlja basy qoiylǧan biık sandyqtasqa qarai örmelei jöneldı. Däl tapty. Sandyq tastyŋ üstındegı qūlja basy aq süiektenıp, söŋkelenıp qalǧan eken.
Mūryn tūsy säŋıreiıp, ekı közınıŋ aŋǧalaǧy üŋıreiıp tūr. Jaq süiekterıne jaǧalai bıtken qazqatar appaq tısterı ana jatqan kökjaldyŋ tısterındei qorqynyşty emes, adam közın qyzyqtyra, süisındıre tartatyn siiaqty. Serkenıŋ bas süiegıne ūqsaityn mynau bas süiekke anau alyp müiız qalai bıtken deseŋşı! Endı būl müiız künı erteŋ-aq Qoilybaidyŋ üiınıŋ syrtqy esıgınıŋ maŋdaişasynda tūratyn bolady! Kelgen-ketkennıŋ bärı qarasyn bır, tamaşalap!
Qoilybai müiızdı basty zorǧa köterıp tömen tüspekşı bolyp edı, şamasy jetpeidı eken. Äure bolam dep jürıp, tastan özı ūşyp ketuı mümkın. Säl oilanyp tūrdy da, müiızdı basty tömen qarai aiaǧymen iterıp, domalatyp tüsırdı. Ony kökjaldyŋ basynyŋ qasyna qoiyp, qos myqynyn taianyp, üzaq qyzyqtap tūrdy.
«Qoi, menıŋ būl tūrysym ne?! Kün de eŋkeiıp kettı. Qimyldaiyn!» dep, tory atty kökjal men qūljanyŋ basy jatqan jerge jaqyndatty. «Qasqyrdy böktergende şoşynyp, ürkıp jüre me?» dep, atty myqtap tūsap, tızgındı ortasynan şort tüiıp, erdıŋ qasyna ıldı de, tūqyrta qaŋtaryp qoidy.
Kökjal qasqyrdy köteru de oŋai emes eken, äupırımdep jürıp ertoqymnyŋ artyna saluǧa ikemdei berıp edı... Kenetten oŋ jaq sanyna bırdeŋe sart ete tüstı. Jany şyǧyp kete jazdady. Bır-aq sätte dünienıŋ ne bop ketkenın de sezbegen. Bıletını – qūşaǧyndaǧy qasqyrmen bırge qūlap tüskenı ǧana.
Esın jinasa, kökjal qasqyr mūnyŋ qara sanynan qapqan küiınde sūlq jatyr. Baǧanaǧy şoqtai jainaǧan qyzyl közderı jūmylǧan eken. «Ötırık ölgen eken ǧoi» dep kübırledı Qoilybai.
Qoilybai qasqyrdyŋ azuyn qara sanynan aiyrmaq bolyp qanşa jantalassa da, qarysyp qalǧan jaq süiektı ajyrata almady. Aqqan qan qalyŋ şalbardyŋ syrtyna şyǧyp, küreŋıtıp ketken.
Qaŋtaruly juas torysy oqyranǧandai boldy.
***
Şynymen suyq tiıp qalǧan ba, älde Qoilybaidyŋ qylyǧyna qatty renjıgendıkten be, öne boiy sal tartyp, köŋıl küiı mülde tömendep, üiıne zorǧa jettı. Kertailaqty jappanyŋ astyna kırgızıp bailady da, onyŋ moinynan qaǧyp, kekılınıŋ astynan sipady. «Bır saǧattai suyp tūr. Şyda. Sodan soŋ jıberemın» dedı attyŋ qūlaǧyna sybyrlap. Kertailaq ta tüsıngendei bolyp, auyzdyǧyn kemırıp, basyn şūlǧyp-şūlǧyp qoiady.
Üige kırerde bas kiımın şeşıp, maŋdaiyna alaqanyn tösep edı, janyp tūr eken. «Osy men şynymen-aq auyraiyn dep tūrmyn-au!» dep kübırledı özıne-özı.
Älihan kırıp kelgende, bır qyzy men ekı ūly «o-o, papamyz keldı!» desıp, äkelerıne qarai lap qaiysqan. Üstel basynda ettıŋ qamyryn jaiyp tūrǧan zaiyby Būlbūl ǧana oqtauyn ekı qoldap ūstap, qalt tūryp qalypty. Ol küieuınıŋ päs qabaǧynan oljasyz oralǧanyn bırden bılıp qoiǧandai:
– Qanjyǧaŋ qandabaǧan-au, mergen?! – dep, ıstep jatqan jūmysyn jalǧastyryp kettı.
– Qandandy... Joq, menıkı emes, Qoilybaidıkı... Ol kökjal qasqyr atyp aldy, – dedı Älihan zorlana jymiyp.
– Bärekeldı! Jaqsy bolǧan eken! – dedı Būlbūl.
– Arqar tömenge tüsıp ketıptı. Keşıgıp qalyppyz, – dedı syrt kiımderın şeşınıp tūryp, – Biıkte otyrǧanymyzda suyq tiıp qalǧan siiaqty, menıŋ därımdı äkelşı. Qara būryş qosyp ışeiın. Sodan soŋ sorpalanam ǧoi.
Būlbūl qos alaqanyn şapattap jūqqan ūnyn qaqqan boldy da, toŋazytqyşta tūrǧan araqty alyp, üstel üstıne qoidy.
Älihan ädetten tys tez qimyldap, ülken aiǧyr staqanǧa aq araqty toltyra qūidy da, oǧan qara būryşty molynan salyp, şäi qasyqpen aralastyryp-aralastyryp, tıkesınen tık tūrǧan küiı jūta saldy.
– Em bolsyn! – dedı Būlbūl.
Jasaǧan emı janyna jaqqan Älihan ettı de jep, sorpany da ışıp, endı äbden suyp bolǧan Kertailaqty suǧaryp, bosatyp jıbereiın dep dalaǧa şyqsa, Qoilybaidyŋ äielı Ǧaliia osylai qarai ūşyp keledı eken.
– Äi, Älihan, Qoilybai qaida? Özıŋ baǧana kelıpsıŋ ǧoi. Ol älı joq! – dedı ol aman-sälemsız.
Älihan:
– Men auyryp erte qaityp kettım. Al Qoilybai qasqyr atyp alǧan! Sony äkele jatqan şyǧar. – dedı qabaǧyn tyrjityp.
– Aŋǧa bırge şyǧyp, janyndaǧy joldasyn jalǧyz tastap ketken degendı senen kördım! – dep Būlbūl terıs ainaldy da, üiıne qarai jöneldı. Özı bırdeŋe-bırdeŋe de doldanyp bara jatyr.
Älihan «tfu» dep, jerge bır tükırdı de, Kertailaqtyŋ qasyna baryp, ertoqymyn aldy. Sodan soŋ nauaǧa nasos qūdyqtan su aǧyzyp, atyn suǧardy da, endı bosatyp jıbermek bop tūryp, äldene oiyna tüse qalǧandai tez toqtalyp qaldy.
Özınıŋ üige oralǧanyna ekı saǧattai uaqyt bolypty. Qoilybaidyŋ mūnşa keşıkkenı nesı? Älde... bır bälege ūşyrap qaldy ma? Qasqyr atyp ap, quanyşy qoinyna syimai tūrǧan kısı aldy-artyna qarauşy ma edı?! Kökjal qasqyrdy bökterıp, baǧana jeter edı ǧoi.
«Qoi, mynauym bolmaidy! Ony ızdeuım kerek. Kele jatsa, qarsy ūşyrarsarmyz» dep tez şeşım qabyldaǧan Älihan ker atty qaitadan erttep qoidy. Özı üige kırıp tez kiındı de, «qazır kelem» dep, asyǧys-üsıgıs şyǧa jöneldı.
Būl kezde köz bailanyp, qaraŋǧy tüsuge ainalǧan.
Tızgın tartpai tez jürıp, kökjal qūlaǧan jerge jetse, qaŋtaruly tory at tūr, sereiıp-sereiıp qasqyr men Qoilybai jatyr. Jüregı keudesıne syimai atqaqtap ketken Älihannyŋ esı şyǧyp kettı. Attan qarǧyp tüsıp, Kertailaqty qaŋtara saldy da, Qoilybaiǧa jetıp kelıp, betıne üŋıldı. Tonynan qymqyra ūstap, jūlqyŋqyrap körıp edı, baiqūs jıgıttıŋ yŋyrsyǧan dybysy estıldı. Tırı eken! Älihan qasqyrdyŋ Qoilybaidy qapqan küiınde jatqanyn körıp, onyŋ qarysyp qalǧan jaǧyn aşamyn dep köp äurelendı. Aqyry qaltasynan bäkısın alyp, ekı ezuın bırdei tılıp tastaǧannan keiın ǧana, qasqyrdyŋ jaǧyn zorǧa aiyrdy. Moinyndaǧy ūzyn şalmasymen Qoilybaidyŋ jaraly sanyn qatty tartyp tanyp tastaǧan soŋ ǧana, keudesın kerıp tūryp keŋ tynystaǧandai bolǧan. Qany köp ketıp, älsırep qalǧan ırı jıgıttı atqa qalai köterıp mıngızerın oilap, köŋıl küiı qaitadan tömendep, abyrji bastap edı, sol kezde sūlq jatqan jaraly: «Basymdy köterşı! Atqa mıngızşı» dep yŋyrsyǧandai boldy. Quanyp ketken Älihan ekı qoltyǧynan tık kötergende, Qūdai dem bergendei, Qoilybai sol aiaǧyn jerge tırep, tık tūra qaldy. Oŋ jaq qolyn iyǧynnan asyra salyp ony tory atynyŋ qasyna aparǧanda, Qoilybai attyŋ jalyna jarmasa ketıp: «Köter! Mınem!» dedı. Älihan Qoilybaidyŋ sol jaq qara sanynan qūşaqtap, bar küşımen demep jıberıp edı, auyr jaralanyp, qatty qansyraǧan jıgıt qairat körsetıp, er üstıne dık ete qaldy.
– Jaraisyŋ, Qoileke! Naǧyz jıgıtsıŋ! Er qazaqsyŋ! – dedı dän riza bolǧan Älihan.
– Älihan! – dedı Qoilybai älsız dauysyn kötere tüskısı kelıp, – Ana qasqyrdy özıŋ al. Endı ony körgım de kelmeidı!
Älihan ün-tünsız jürıp, jıŋışke sürleu üstınde jatqan qūljanyŋ müiızdı basyn qūz etegındegı döŋbek tastardyŋ arasyna aparyp qoidy. Sodan keiın kökjaldy köterıp alyp, Kertailaqqa salaiyn dep edı, ol osqyrynyp, tıptı, qaşyp ketuge yŋǧailanǧan soŋ, ony Qoilybaidyŋ artyna böktırıp berdı.
Älihan Qoilbaidyŋ dym sezbes, momyn torysyn jetelep auylǧa bettegende, jap-jaqyn jerden qasqyr ūlydy. Sırä, arlanyn joqtap ainalsoqtap jürgen ölekşın bolsa kerek.
«Endı böltırıkterıŋdı özıŋ ösır, baiqūs! Arlanyŋdy atqan men edım! Aiybymdy keşe kör!» – dep kübırledı Älihan.
Äbubäkır Qairan
"Adyrna" ūlttyq portaly
