Семей топырағына табаны тиген жазушы, жиһангер, ғалым біткеннің дүниеге аты мәшһүр боп шыға келетін әдеті. Ф.Достоевскийдің «Өлі үйден жазылған хат» шығармасы жаңылмасақ тура осы қалада дүниеге келген сыңайлы. Қазіргі тілмен айтқанда Шоқанның ғылыми жобаларының негізі осында ойластырылды. «Абай жолының» елесі тура осы шаһарда қылаң бергені айтпаса да белгілі. Қасиетті жерді киелі ойлар иектейтініне Тыныштықбек Әбдікәкімұлының мына жазбасы айғақ бола алады-ау. Сенбесеңіз, оқып көріңіз.
Біздің қолға қалам алғандағы басты мақсатымыз – «үштұғырлы Тіл» саясаты» аталмыш мемлекеттік мәдени бағдарлама жөнінде өз көзқарасымызды білдіру. Бірден айтайық, біз «үштұғырлы Тіл» формулировкасының «абракадабралығына» да; «үштұғырлы Тіл» мәселесінің неліктен саясат саналатындығына да арнайы тоқталып жатпаймыз. Саясат – әлеуметтік ғылымдардың арсыздықсыз еш мүмкін емес ең бір жексұрын саласы. Оның көптеген түрлері бар: «алданыш» (өзін- өзі алдап жұбату) машығы; саналы түрде қулық-сұмдыққа құрылар идеология; «Алып Алаңғасарұлы Алып Арсалаң» (Арсалаң: Ійесіне еркелеген йттей ерсі жайраңдағыш ашықауыз ақымақ) аталмыш аңқаутобырлық психоздан қозданатынбұқаралық елікпе-елірме әрекет, т.б. Соңғысының өте қауіпті екендігін «Орыс – ойына келгенін істейді, Қазақ – Орыстан көргенін істейді», «Аңқау аңдамайды, Әңгүдік тыңдамайды» нақылдары айтып тұрады. Ал, саясаткер ұстанымы: «бір саусақты ішке бүгіп қалу». Біз саясатпен айналыспаймыз. Сондықтан, Ұлттық Тіл туралы ең тағдырлы мәселелердің қоғамда осы күнге дейін талқыға мүлде түспеген теологиялық, мистикалық, телеологиялық, этнологиялық, психологиялық, т.б. қырларын сәл-сәл болса да аша түсу үшін, мақаламызды Тілді құдай көріп, культ тұтынған көшпелі дана бабаларымыздың Хақ Дүниетанымы негізінде жазуға тырысқандығымыз себепті, айтар әңгімеміздің рухани көне құндылықтарымыздан еш хабары жоқ, оны танып-білуге де еш құлқы жоқ, әрі ел ертеңіне де өте сорақы түрде бей-жай қарайтын ойсыз жандарға ұғынықты һәм жағымды болмасын да ескерте кеткіміз келеді.
Қош, пайда болуына Елбасымыздың осыдан бес жыл бұрынғы инициативасы зор ықпал еткен «үштұғырлы Тіл» саясатының идеялық негізі Елбасымыздың «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Жолдауында:
«Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі».
Сонымен, «үштұғырлы Тіл» («жалпыға бірдей үштілділік») саясаты өз қарекетін бастап та кетті. Мәдени-әлеуметтік бағдарламасы о р ы с т і л д і Жоғарғы Бійлігіміз тарапынан қолға алынып, «өзінше мәнерде» түзілген мемлекеттік осы эксперимент-науқанның мазмұны – «ұрпақты ү ш жасынан бастап, жаппай, үш тілде бірдей оқытып, тәрбиелеу». Бұдан мынадай сұрақ туындайды: «осындай «балабақшалық экспериментпен» басталып кеткен «көптілділік» саясатының болашақтағы нәтижесі қандай болмақ?». Оған жауап беру үшін, алдымен «ТІЛ дегеніміздің өзі не я кім?» деген сұраққа жауап бермек керек. Әрине, Тіл туралы «академиялық» жан-жақты анықтамалар қай-қай түсіндірме сөздіктерде де бар. Сондағы ең басты әрі өте маңызды тұжырым: «Тіл – коммуникативтік һәм экспрессивтік құрал, қоғамдық қарым-қатынас құралы». Бұған қанағаттану қиын. Себебі, Тілді «қажетті құрал» деп тану дұрыс болса, онда Оны «қатерлі қару» деп те тану керек. Өйткені, ТІЛ – жасампаздығы да, жойымпаздығы да жойдасыз рухани тылсым құбылыс. Тілмен адамды бақытты етуге де, ауыртуға да, емдеуге де, өлтіріп жіберуге де; тіпті, әлгінде ғана өлген адамды, «Дем салу» арқылы, қайта тірілтіп алуға да әбден болады.
Сонымен, Тіл дегеніміз не я кім? Мұны қарапайым көпшілікке жан-жақты, түбегейлі түсіндіру үшін, ата-баба дүниетанымынан апталап дәріс оқу қажет. Сондықтан Тіл жарықтықты бұл мақалада қарапайым түрде қарастыруға тура келеді. Мысалы, біздің «Тіл» деп жүргеніміз – оны он түрлі он сезім мүшесі бар Ақыл-Естіңсыртқы ортаға сөйлеуі. Ал, Ақыл-Ес – «ө з і ш і н д е де сөйлей алатын» ғажап. Ондағы «сөйленер» әрбір «Сөз» – «түпнұсқа» ОЙ. Сыртқы ортаға сөйлену үшін, Ол әуелі «ағымдағы» ОЙ бейнесіне енеді. Ол өз кезегінде, СӨЗ (Абайша айтқанда, «ауыздан шыға, өңі қашатын Көңүлдегі көрікті Ой») кейпінде де, ІС(саналы қимыл-әрекет түріндегі Ой) кейпінде де тірлік ете алады. Түпкі үлгісі –ЖҮЗЕ (түпкі нәтиже түріндегі Ой). Сонда к е р і т р а н с ф о р м а ц и я л ы қмына көне б е с т і к айқындалмақ:
РУХ басқарымындағы ЕС: ағымдағы Ой Сөз → Іс → Жүзе.
Ал, «түпнұсқа» Ой болса да, «ағымдағы» Ой болса да, кез келген Ой – дыбыссыз сөйленетін Сөз. Демек, Адамның Ойы – қаріпсіз, дауыссыз Сөз. Яғни«Алланың Сөзі – қаріпсіз, дауыссыз» (Абай) болатыны секілді, Адамның Сөзіде – қаріпсіз, дауыссыз. Адамның іштей Ой ойлауының – «Ақыл-Ес ретінде, «тілсіз Тілмен сөйлеуі» болып табылатындығы да сондықтан. Алайда, к в и н т э с с е н ц и я (бесінші болмыс) ретіндегі Естің өзі өз бетінше ойлай да, сөйлей де алмайды. Оны с а н а л ы т ү р д е ойлантып-сөйлентіп тұратын Патша-Құдай-Ійе-Бій бар.
«А л т ы н ш ы» керемет. Рух дегеніміз – сол «Бій». «Бій» болатын себебі, Ол – бійлік Ійесі. Бійлік Ійесі ретіндегі Рух – Есті, Ес – Тілді сөйлетеді. «Тіл – Рухтың Сөзі һәм сөйлеп тұрған Рухтың Өзі» екендігін бізге осылайша түсінбек абзал. Десек те, Ақыл-Естің ешқандай Рухсыз-ақ, өз бетінше «сөйлей беретін» кездері де болады. Оның олайша «сөйлеуі» – Рух басқарымы арқылы саналы түрде «сөйлеу» емес, беталды ылағып «сөйлеу». Ондай Ес – «анархия», яки «бағусыз, бетімен кеткен жұрттың сор тірлігі». Мәселен, ойлануды доғарып, тәтті ұйқыға бас қоя қалғып бара жатқан адамға, кейде автоматты түрде, өз Есінің солайша «ылағып сөйленілген Сөздері» (басқарусыз Ойлары) «саңқ-саңқ дыбыстала» естіліп қалып жатады. Яғни ұйқымен «қараңғыланып» бара жатқан Ес ішінде қандай да бір «бөгде адамдар» кәдімгідей «сөйлеп жүреді». Бірақ ол Ойлардың «тілсіз Тілмен сөйленуші» сол сөздік үлгілерін еститін «аппаратыңыз» кәдімгі құлақ емес – қалғып бара жатқан Рух. Ұйқыда жатқан адамның сандырақтауы да, Түс көрудің фантасмагориялық көптеген түрлері де (Түсті көретін де кәдімгі көз емес –«Төбекөз»-Рух) – Естің Рух басқарымынан тыс сондай ылақпасынан. Өзінің ұйқыда көрер Түсін де әдемі басқара алатын кемел Рух – Айан Түстерді де көре алатын қабілетке ие. Егер Рух дертке душар болып, Өзінің басқарушы ійелік функциясынан айырылар болса, ондай адам өңінде де не болса соны албаты сөйлей береді. «Жынды-есалаң».
Айта берсек, РУХ пен ЕС (яки ЖАН; Рух та «Жан» деп атала береді) және ТІЛтуралы сөз – қисапсыз. Өкініштісі сол – біз қазір, м ұ қ ы м
а д а м з а т болып, Р у х пен Ж а н н ы ң (яки Ақыл-Естің) нендей ғажаптар екендігін танудан мүлдем қалдық. Т і л д і ң де нендей керемет екендігін білмейтіндігіміз сондықтан. Ал, біздің көшпелі ата-бабаларымыз соның бәрін білген. Мысалы, «Тіл – Естің (Адам-Рухтың) он екі мүшесінің бірі» (мұның бертінгі христиандық жалғандықтағы персонификациясы: «Иуда – Иисустың он екі шәкіртінің бірі»). Жағымсыз сипатының бір формуласы «Басқа пәле – Тілден»мақалы болып табылатын мұндағы «Тіл» – ауыз қуысындағы кәдімгі тіл, с ө й л е у мүшесі. Қол-аяқ – і с т е у мүшесі. Осы екі мүше һәм «о й л а у мүшесі» ретіндегі Естің (Мыйдың) қызметін қоса атқаратын Рухтың с е з і м д і к он мүшесі –«АДАМНЫҢ ОН ЕКІ МҮШЕСІ» аталады. Біз бұл «он екі»-дегі жоғарғы «төрт Көз»(Жүрек, Өкпе, Емшек және кәдімгі Көз) бен төменгі «алты Көз»-ді де, «Рух Көзі»(Абай мен Шаһкерімше, «Ой Көзі», «Ақыл Көзі», «Жан Көзі») ретіндегі жалғыз«Төбе Көз»-ді де (екінші атауы: «Төбетесік»), христиандықты да талдап жатпаймыз. Бірақ «Төбекөз + он Көз» ғажабына қатысты аңқымалық көне даналықтардың мына бір парасы ұдайы есімізде болсын: «Төрт Көз». «Төрт Көзі – түгел». «Төртеуі түгел (төрт Көзі кемел) болса, Төбедегі (Төбекөз) көреді; алтауы (алты Көзі) ала болса, ауыздағы (Сөз-Тіл) өледі».
Мұндағы «төртеуі түгел болса, Төбедегі көреді» түрінде айтылатын «төрт Көз + Төбе Көз» (4+1) біртұтастығы «бес – бересі» аталса, «алты бақан – алауыз»саналатын «алты ала Көз» «алты – аласы» аталады.
Бұл қағидалардың өзтанымдық көне мәністерін де біз әртүрлі жорамалдарға салып, әбден бүлдіріп болдық. Өйткені, «Қазақ Тілінің Өзін білуші жоқ, мәнісін білуші де жоқ. Бұрынғы ата-бабамыз Қазақ Тілін тегіс білуші еді, мәнісін де түсіндіріп айтып отырушы еді. Сондықтан бәрі ә у л и е болып, айтқаны айтқанындай келіп отырушы еді» (Мәшһүр Жүсіп. Шығармалары. 9-т. Павлодар – 2006. Құлық туралы. 295-б.).
«Тіл – Рух басқарымындағы Ақыл-Ес («Бастағы Бақ» я «Бастағы Сор»)әлемінен ұшып келетін хабаршы Періште». Мұндағы «Тіл» – «қанатты Қонақ-Сөз». «Сөзге қонақ беру», «Сөзге қонақ бермеу», «қанатты Сөз» тіркестері соны білдіреді. «ТІЛ – Рухтың Сөзі һәм сөйлеп тұрған Рухтың Өзі» дегенді осылайша да түсінеміз. Яғни Тіл дегеніміз – сөйлеп тұрған Ес, Ес дегеніміз – сөйлеп тұрған Рух. Бұдан «Рух = Ес = Тіл (Сөз)» теңшебі анықталады.
«Тіл – Ақыл-Ес әлемінен ұшып келетін хабаршы Періште» танымының басты бір көне формуласы: «Бас – Бақ, ауыз – дарбаза, Сөз – самал». Самал дегеніңіз – жұпар жел. Бабаларымыз ертеде желді «Жын» санаған (Махмұт Қашқари. «Түрік сөздігі»). Демек, аталмыш нақылдағы «Сөз – самал» дегенді «Сөз – жұпар Жын» деп те ұқпақ ләзім. «Жұпар Жын» дегеніміз – Аңқыл («АН+Қ+ҰЛ»; жұпар леб; күнтекті-аспантекті Жұпар Періште-Ұл) кереметі: «Бас – Бақ, ауыз – дарбаза, Сөз – Аңқыл».
«ТІЛ – Рухтың Сөзі һәм сөйлеп тұрған Рухтың Өзі» дегеннің кезекті бір мәнісі осындай көне танымдар арқылы да кәміл ашылмақ. Сондай-ақ, «Самал-Сөз»(жұпаржелді Жын-Сөз), яки «Жел-Сөз» деген ұғымның аса қасиетті ұғым екендігін білу үшін, ежелгі Жыраулар мен ертеректегі арқалы Ақындар поэзиясын да зерделеп оқу керек болады. Ал, «Самал-Сөз», яки «Жұпар Жын-Сөз» дегенніңЖұпар Рух (ЙС) екендігін біз мақаланың соңында түйіндемекпіз.
«Бас – Бақ, ауыз – дарбаза, Сөз – самал» нақылының қазіргі қазақ қолданатын жарымжан үлгісі: «ауыз – дарбаза, сөз – самал, құдай ұрғанға не амал?»(Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. ҚМКӘБ. Алматы. 1959. 81-б.). Шынында да «құдай ұрып», нақылдағы қасиетті «Бас – Бақ» (БАҚ: Жұпар Рух пен Жұмақ Ес-Ақыл) ұғымын да мүлде ұмытқан біздей пақырларға не амал енді.
Жалпы, жоғарыда айтылғандардың бірде-біреуін дұрыс ұқпауымыздың я ұққымыз келмеуінің себебі – бағзы көшпелі дана бабаларымыздың Тілді құдай көріп, культ тұтынғандығынан сорақы түрде бейхабарлығымызда. Ал, оның себебі – халқымыз бастан өткерген соңғы екі мың жылдайғы тарихи тақсыреттер мен кейінгібодандық кесірінен туындаған кембағалдық комплексі. Біз солайша мәңгүрттендік. Оның үстіне, «Асылы, Қазақ Тілі – жұмбақ: не айтса, бәрінің шешуі бар; шешуін білуге тырысу керек» (Мәшһүр Жүсіп. Шығармалары. 9-т. Павлодар. 2006 ж. Құлық туралы. 315-б.). Мұндағы «жұмбақ» («ЖҰМ+б+АҚ»;тайна; загадка) сөзінің М+б симбиозы арқылы өзгере түзілген «ЖҰМАҚ» (Рай) Сөзі екендігін ескерсек, Қазақ Тілінің «Жұмақ Тілі» («Басында Бағы бар» Елдің Тілі)екендігі де айқындалмақ. Яғни «Бас – Бақ, ауыз – дарбаза, Жұмақ Тіл – Аңқыл».Ата-бабаларымыздың Аңқылдақ (жұпарперіштеше қош ойлайтын, қош сөйлейтін адал жан) болғандығы да содан.
Бабаларымыздың Тілді культ тұтынуы – кемел Ақыл-Есті, дана Рухты культ тұтыну. Дана Рухты культ тұтыну – Ел парасаттылығының тәңірлік кепілі. Тілді культ тұтынған, Аталы Сөзге тоқтай білген парасатты Елдің юриспруденциясының формуласы: «Ердің құны – екі ауыз Сөз»; Аталы Сөзді ардақтаудағы кеңпейілділігінің формуласы: «Алдыңа келсе, – Атаңның құнын кеш!». Тілді, Сөзді қастерлеуде к ө ш п е л і бабаларымызға ғана тән болған мұндай арлылық пен мәрттік (рухани рыцарлық) феномені өзіміз қазір ессіз елтіп жүрген «ө р к е н и е т т і отырықшы елдердің» қай-қай заманда да үш ұйықтаса түсіне кірген емес. Олардың сот процестерінің, көп жағдайда, бітіп болмайтын «азалы процессияға» айналып кететіндігі де – сол, Аталы Сөз сөйлетер Парасаттың жоқтығы – бір, Аталы Сөзге жүгіндірер Ар-Ұйаттың жоқтығы – екі, Көшпеліге тән кеңпейілділіктің жоқтығы – үш. Аталы Сөз демекші, «Аталы Сөз», «Аталы Сөзге тоқтау», «Аталы Сөзге арсыз ғана тоқтамас», «Сөз Атасы», «Атасы тегін Жел Сөз», «Атасы арзан қара Сөз», «Сөз Сөзге келгенде айтылмаса – Сөздің Атасы өледі», «Түгел Сөздің Түп Атасы», т.с.с. түрлерде басталып беретін көне фразеологизмдер мен мақалдарда не құпия жатқандығын да өзге түгіл, өзіміз айта алмаймыз. Егер, Тіл тірлігіндегі «Ата» категориясына орайғы осынау нақылдар мен тіркестердің сырын ұқсақ, олардағы көптеген метафизикалық құбылыстар заңдылықтарымен қатар, қазіргі «Ана Тілі» деп жүрген Тіліміздің атамзаманнанАТА ТІЛ болып есептелгендігін де нақты білер едік. Ал, атамзаманнан келе жатқан А т а к у л ь т і н е орайғы «Күн-Ата» (керісінше, «Жер–Ене»), «Ата Жұрт», «Ата мекен», «Ата қоныс», «Ата жолы», «Ата салт», «Ата дәстүр», «Ата мұра», «Ата кәсіп», «Жеті Ата», «Арғы Ата», «Бергі Ата», «Ата сақал», «Ата дос», «Ата Баласы», «Сөз Атасы», «Су Атасы», «Жол Атасы», «Күш Атасы», зооморфизмдік «Бес Ата», т.с.с. түрлерде басталып берер сансыз «а т а л ы қ» ұғымдардың (ата-бабаларымыздың жауының өзі де жай жау емес – «Ата жау», кегі де жай кек емес – «Ата кек») басты бірі болып табылатын ежелгі «АТА ТІЛ» ұғымының «Ана Тілі» түрінде кері трансформациялануының басты себебін ежелгі а т а л ы қ Ұлт Рухының, керкеткен заманалар кесірінен, келе-келе «қ а т ы н б а с ш а л а н ы п кеткендігінен» іздеу қажет. Мәнісі алда айтылар формуласы:«Кеж Еге+ (ҚАТЫНБАСШЫ РУХ) +Қош Еге». Міне, табандатқан жүз он жыл болды,«Жалын мен Оттан жаралған Сөзді ұғатын қайсың бар? (Абай) сұрағына бүкіл қазақ болып бір тұшымды жауап қайтара алдық па? Жоқ. Ұлы Бақсы бабаларымыз С ө з д і ң (Ойдың) құдыретімен «күн жайлатқан» (Табиғатты басқарған). Бұл тұрғыда «Оқыған – қара суды теріс ағызар, ошаққа қара тастан май тамызар» нақылын да тура мағынасында түсінген абзал. «Дем салу», «Тіл тію», «Сегізқырлы өткір Сөз» («Өлөң – сегізқырлы перен-мылтық». Ақын Мәделі Жүсіпқожаұлы), тіркестері мен «сегіз тұтам Жар-Садақ – секірген аңды сұлатар, сегіз қырлы өткір Сөз – ақырған Ерді құлатар»; «қаһарлы Сөз – қамал бұзар» сынды сандаған мақалдардағы мистикалық тылсым ғылымдардан да жұрдаймыз. «Қазақ Тілі – жұмбақ: не айтса, бәрінің шешуі бар; шешуін білуге тырысу керек». Мысалы, соңғы нақылда Сөздің резонанстық жойқындылығы айтылып тұр. Жасампаз да жойымпаз Сөздің (Тілдің) «Тілі кемел дамыған» деген елдердің бірде-біреуінің тіл ғылымында жоқ «се-
г і з қ ы р л ы л ы ғ ы» туралы әмбебап танымның астарында да бүкіл әлемге әлі күнге дейін беймәлім таңғажайып ғылымдар бар. Дана бабаларымыздың Жұмбақ-Жұмақ Тіліне еш мән бермей, санамыздың мүлдем қараңғыланып қалғандығы соншалықты, тарихы жыл санауымыздан арғы заманаларға кететін «Түгел Сөздің Түбі – бір, Түп Атасы – Майқы Бій» (аналогы: «түгел Сөздің Түбі – бір, Түп Атасы – Жұпар-дүр») мәтеліндегі «МАЙҚЫ БІЙ» Мәртебесін де, күні-кеше ғана ежелгі «КҮН+ТАУ» [«Күн+Тау» көркемтанымының аналогтары: «Бас+Дене», «Хан+Ел», «Күн+Әлем» (О Дүние + Бұ Дүние), «Тәңірі+Космос»] культіне орайғы «Тау басына Хан көтеру» аталмыш көне инаугурация бойынша, Есугейұлы Темужінді атамзаманғы «Жан Өс» («Шан г+Өс»; Дух-Душа – Солнце) Мәртебесіне ылайық «Күн-Хан» сайлаған Төбе Бійлердің біріне ғана теліп, түпкілікті мөрлеп қойдық. Әділетінде, аталмыш ежелгі мәтелдегі «Түбі (Тегі) бір – түгел Сөз» дегеніміз –«Құдырет Күннің, яки Күндердің Күнінің Ійесі ретіндегі Түп Тәңірінің шетсіз-шексіз Сөзі» болып табылатын жарықтық Кос-
мос. Ал, «МАЙҚЫ БІЙ» мәртебесіндегі «МАЙҚЫ» (түбірі: «Ұмай»; «Бай» үлгісі де бар) компоненті – «Сөз атаулының Құдырет Ійесі» ретіндегі Түп Тәңірінің, якиҚұдырет Рухтың көнедегі бір атауы. «БІЙ» компоненті – Бійлеуші ретіндегі Құдырет Рухтың мың сан көне титулдарының бірі ғана. «Бақшы» («Бақсы»),«Жақшы» («Жақсы»), «Өс» («А+б+з»), «Жан Өс» («Шыңғыс»; Душа – Солнце),«Өс-Өн» («Ұзан»), «Шаш Өн («Шешен»), «Йам Өн» («Шаман»), «Ақ Өн» («Ақын»; «Агни»; «Огонь»), «Жан» («Хан»; «Қаһан»), «Жаратушы Ыра» («Заратуштра», «Зороастра»; Творец – Солнце), «Жан Ыра» («Тәңірі». Дух – Солнце), «Күн Бій»,т.с.с. болып кете баратын ондай мың сан титулдар ертеде «Күн-Есті басқарушы Сөз Ійелері» ретіндегі Құдай-Рух атаулыға ортақ болған. Яғни «Күн+Төбе» («Күн+Тау» ұғымының аналогы) культі бойынша, «Күл Төбе» («Күлтөбе»), «Жай Төбе»(«Тайтөбе»), «Ұмай Төбе» («Майтөбе»), «Мар Төбе» («Мартөбе»; «Мәртебе»сөзі осы атаудан), т.с.с. аталмыш Күндік қасиетті Төбелер басында, Елдің «Күн-Басы» болып б і й л і к айтар Бійлердің бірі ретіндегі есімі белгісіз үйсіндік «Төбейұлы» Төбе Бійдің де, одан мың жыл бұрынғы «Мәнұлы» Төбе Бійдің де Бій культіне («БІЙ+БІЙІК) орайғы «МАЙҚЫ БІЙ» Мәртебесінің мәнісі – «ТөбеКөзі» ашылған Олардың «БІЙІК»-Космос төбесіндегі Майқы БІЙ» ретіндегі Түп Тәңірінің жердегі «өкіл-елшісі» саналғандығында. Түпкі бійлік – «Құдырет БІЙ»ретіндегі Түп Тәңірінің құзырында. «Бійлік» («БІЙ+лік»: Бій құзыры) терминінің де«БІЙ» (құзырлы әділ Сөз Ійесі) Мәртебесінен шығатындығы содан. Демек, көнеден келіп жеткен «Түгел Сөздің Түбі – бір, Түп Атасы – Майқы Бій» нақылын дұрыс ұқпақ керек:
«Космостағы дәттік-заттық шексіз құбылыстардың («Сөздердің») Тегі – бір, Түп Атасы – «Майқы Бій» аталмыш Түп Тәңірі»
Мақала көлемі шектеулі болғандықтан, «Құдай-Күн + Тау-Әлем» культіне орайғы осынау «БІЙ+БІЙІК («БІЙ+ік»: Бійге арналған қасиетті жоғарғы орын) немесе «БІЙ+БІЙЛІК», «БІЙ+БІЙЕ» культтерін де талдап жатпаймыз. «БІЙ» мәртебесі – өте көне Мәртебе. Десек те, көшпелі бағзы бабаларымыздың Тілді неліктен культ дәрежесіне көтергендігінің тәңірлік түпкі мәнісін, мейлі, екі ауыз сөзбен болса да, нақтылап айта кетпек керек. Мәселе төмендегідей.
Түп Тәңірі – Құдырет Рух. Жұпар Ійе. Оның басқарымындағы таңғажайып нұрлыҚұдырет Ес-Ақыл – Құдырет Күн (тегінде, Күн атаулының бәрі – Ес-Ақыл), шексіз Космостың таңғажайып жасампаз «ядросы». «Жанымыз (Рухымыз. – Т.Ә.) – Күннен келген Нұрдан…» (Шаһкерім) постулатына сүйенсек, Түп Тәңірі басқарымындағы сондай Құдырет Күннің Нұрынан (эманация – Ө л ө ң к і д е н) шет-шегі жоқ Космостың ұдайы таралғы-жаралғы болып жатқандығы айқындалмақ. «Рух=Ес=Тіл (Сөз)» теңшебін ескерсек, Космос дегеніміз – Түп Тәңірінің «Құдырет Күннің Нұры» түрінде «сөйлеумен» болатын ұшы-қиырсыз Сөзі». Ол «Сөздердің» жүзеге асқан ең кемелдері – қисапсыз Күн Жүйелері. Солардың бірі – Ортаңғы Рух (Қош Біт – «Гос Подь»; «Ортаңғы Тәңірі») басқарымындағыкәдімгі Күн Жүйесі. «Жанымыз – Күннен келген Нұрдан, тәніміз – Топырақ пен Судан» (Шаһкерім) постулатына орай, «Ортаңғы Тәңірі» басқарымындағы кәдімгі Күннің Н ұ р ы н а н («Жалын мен Оттан жаралған Сөзден») жербетіндік Табиғат (басты сипаты ОТ: Өсімдік Әлемі) таралғы-жаралғы болуда. Яғни жербетіндік Табиғат – Ортаңғы Тәңірінің, бізді тікелей Жаратушы Қош Біттің кәдімгі Күн Нұры түрінде «сөйлеумен» болатын ұшы-қиырсыз Сөзі». Ол «Сөздердің» ең кемелдері – «Кіші Тәңірі» болып табылатын адамдық кемел Рухтар. Әр «Кіші Тәңірі» (Қош Еге) өз басқарымындағы «Кіші Күннің» («Ақыл деген – өлшеусіз бір жарық Нұр». Шаһкерім) Нұры түрінде, кәдімгі қисапсыз Сөзді (Тілді) жаратумен болады. Қысқасы, бағзы көшпелі бабаларымыздың Тілді культ тұтынғандығының мәнісі олардың «Сөзді жаратушы және Сөз» культі жайындағы көне кемел таным-сенімінде жатыр:
«Құдырет Күннің Ійе-Құдай-Рухы (Түп Тәңірі-Адам) – «қисапсыз Сөз» ретіндегіКосмосты; «Ортаңғы» Күннің Ійе-Құдай-Рухы («Ортаңғы» Тәңірі-Адам) –«қисапсыз Сөз» ретіндегі жербетіндік Табиғатты; «Кіші» Күннің Ійе-Құдай-Рухы («Кіші» Тәңірі-Адам) кәдімгі қисапсыз Сөзді үздіксіз жаратумен-таратумен болады».
Иә, танығымыз келсін-келмесін, бәрібір, «иерархиялық байланыстағы біртекті үш Құдай-Адам» (ҮШ БАҚ) бар. «Сөзді тану – Өзді тану» ұғымының аналогы ретіндегі «Сөзіне қарай, Кісіні ал» (Абай) постулаты бойынша, кәдімгі СӨЗ-Тілді қасиеттеп танып-білу арқылы – «Кіші Құдай-Адамды»; жербетіндік «СӨЗ»-Табиғатты қасиеттеп танып-білу арқылы – «Ортаңғы Құдай-Адамды»; «СӨЗ»-Космосты қасиеттеп танып-білу арқылы, «Түбі бір – Түгел Сөздің» Түп Атасы»ретіндегі «Құдырет Құдай-Адамды» танып-білуге болады. Ортақ мәнісі «Сөзтаным – Құдайтаным» болып табылатын осы Таным Ғылымдарының жалпы реті:«Сөзтаным (Тілтану) → Өзтаным (Адамтану) → Табиғаттану → Күнтану → Космостану → Тәңірітану». Осының өзі – «Сөзтаным+Бестаным» (БЕСТАНЫМ: Өзтаным Табиғаттану Күнтану Космостану Тәңірітану)»хикметі. Яғни «Бестанымның негізі – Сөзтаным» деген сөз. Сондай Таным Ғылымдары арқылы танылатын «иерархиялық заңдылықтағы біртекті Құдай-Адамдар» ретіндегі үш Рухтың синонимиялық басты «Есімдері» де белгілі: ЖҰПАРІЙЕ («Жаффар» Ійе), ҚОШ БІТ («Гос Подь») және ҚОШ ЕГЕ. Үшеуінің де ортақ мағынасы – «қ о ш- жұпар аңқушы ҚҰДАЙ ЙС» (ЙС: Жұпар Рух – Жұпар Тек).
Осынау ҮШ БАҚ жасампаздықтарының аналогиялық бестіктері:
ҚҰДЫРЕТ КҮН → Өлөңкі → Уақыт → Қозғалыс → Кеңістік (Космос)
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
ОРТАҢҒЫ КҮН → ағылған Нұр → Ауа ағын → Су Топырақ (Жер)
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
КІШІ КҮН (ЕС) → ағымдағы → Ой → Сөз → Іс-әрекет → Жүзе («Зат»).
Біріншісі (мұндағы «Өлөңкі»: эманация) – «Бес Жақсы», ортаңғысы – «бескүндік Жалған», соңғысы «Ердің ырыстық бес Қаруы» немесе «Бес Ене» (Бесене; Пешене) деп те аталмыш бұл біртұтас б е с т і к үш формула біздің к ө ш п е л ібағзы дана бабаларымыздың «ҮШ БАҚ» («ұшпақ». 1. үш Құдай. 2. үш Құдай басқарымындағы үш Жұмақ Күн-Ес) жөніндегі көне концепциясынан алынып отыр. Осы үшеуі «өркениетті» отырықшы жұрттардың бүгінге дейінгі барша теологиялық пайымдары мен философиялық ой-пікірлерін де, техникалық ғылымдарының материализмге ғана сүйенген сыңаржақ тұжырымдарын да, алуанконфессионалдық бүткіл діни догматтарын да т а с – т а л қ а н етеді.
Бұл орайда, мына Сөзді де келтіре кетелік: «Ғылым-білім немен болады? Ең алды – Құдайды танымақ. Ол Құдайды қайтсе танымақ? «Әркім Өзін таныса, сонда Тәңірісін таниды» (Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Алматы. «Ғылым». 1992. 75-б.).Қазақтың «әркім Өзін таныса, сонда Тәңірісін таниды» (Өзтаным Тәңіртаным)нақылының өзі – оңтрансформациялық тізбекті реті «Сөзтаным → Өзтаным → Табиғаттану → Күнтану → Космостану → Тәңірітану» түріндегі біртұтас Таным Ғылымдарының «Сөзтаным → Өзтаным», «Табиғаттану → Күнтану»және «Космостану → Тәңірітану» түрінде үшке бөліне жүйеленер ү ш түрініңортақ анықтамасы болып табылады: Сөзтаным → Құдайтаным. «Сөз – Шынды табар» (Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. Алматы. 1959) нақылы да соны айтады. «Көкірегінде оты бар ойлы адамға бұл Сөзімнің суреті тұрар дайын»(Абай); яғни сенім атаулыға негіз болатын таным атаулының басында ТІЛДІ танып-қасиеттеу (СӨЗТАНЫМ) тұр! Өкінішке қарай, «Қазақ Тілінің Өзін білуші жоқ, мәнісін білуші де жоқ». Мәселен, Сөз өзегіне «құрт» (маданқұрт) болып түсетін паразит «і» (і, ы) дыбысы салдарынан, оқ яки уқ (стрела) Сөзі уық [«У+ы+Қ»; унины (вогнутые жерди, на которых держится верхний купол юрты); Шаңырақ – символ Солнца] түрінде де бүліне тірлік етеді. Уықтың «оқ» саналғандығы көнедегіКүн Ійесі – «Жақшы», Күн – «Жақ», Күн Нұры – «жебе» көркемтанымына байланысты. Сол сияқты, «йіссабын», йіссу» сөздерінде қолданылатын йіс («Й+і+С»; ароматный запах) сөзі де – ЙС (ароматный запах; душистый Дух; душистое происхождение) Сөзінің маданқұрт «і» дыбысы салдарынан бүлінген бір түрі. Көпмағыналы ЕС (ароматное дуновение; душистый Ум-Разум.,) Сөзінің туынды-құбылғы бір үлгісі ретіндегі ЙС Сөзінің басты мағынасы: «Жұпар Рух – Жұпар Тек». «Йсі – Қазақ» фразеологизмінің «Жұпар Рухы, Жұпар Тегі – Қазақ»дегенді білдіретіндігі сондықтан. Өте көпмағыналы ЕС терминінің де бір мағынасы –ЙС (ІЙЕ ретіндегі Жұпар Рух – Жұпар Тек). Оны «Ес көру», «Ес тұту», «Ес болу»тіркестері айтып тұрады. Яғни ортақ мағынасы «Жұпар Ійе – Жұпар Рух» дегенді білдіретін РУХ, ЙС, ЕС, ІЙЕ (ЕГЕ) терминдері – синонимиялық бірлікте. «Йіс ЙС»түзілімінің әңгіме соңында келтірілер көптеген аналогтарының екеуі: «духи → ДУХ»,«рих → РУХ» (ар. ветер – Дух).
Дегенмен, осы айтылғандар да қазіргі Қазаққа мүлде түсініксіз. Ол заңды да, «Қазақ Тілі – жұмбақ: не айтса, бәрінің шешуі бар; шешуін білуге тырысу керек», «Қазақ Тілінің Өзін білуші жоқ, мәнісін білуші де жоқ». Қазіргі Қазақтың қасиетті«Йсі – Қазақ» (Жұпар Рухы, Жұпар Тегі – Қазақ) тіркесін «иісі қазақ» түрінде сорақы қолданып, оны «түгел, барша қазақ» деп қате түсінетіндігі де содан. Көпмағыналы көне «ЕС» терминінің кейінгі туынды тілдерде «весть» («в+ЕС+ть»), «Авеста» («а+в+ЕС+т+а»), сондай-ақ, персонификациялық «Йса» («ЙС+а»), «Айса» («а+ЙС+а»), «Ғайса» («ғ+а+ЙС+а»), «Йесус» («й+ЕС+ус»), «Ййсус» («й+ЙС+ус»), «Йегошуа» («й+е+г+ОШ+уа»), т.т. қ ұ б ы л ғ ы – б ү л і н г і түрлері бар екендігін білмейтіндігіміз де – көнедегі Сөзтаным-Бестаным Ғылымдарынан жұрдайлығымыздың бір дәлелі.
Қош, енді, «үштұғырлы Тіл» саясатын көшпелі ата-бабаларымыздың Бұ Жалғанда теңдесі жоқ көне Дүниетанымындағы (Онда айдай әлемге әлі беймәлім телегей-теңіз ілім бар!) сансыз постулаттардың бірнешеуі бойынша ғана, түрлі аспектіде қарастыруға көшелік. Мақала көлемінің шағындығына орай, біз бұл тұрғыда да «мың Ойды бір Сөздің қауызына сыйдыруға» тырысамыз.
Б і р і н ш і қ а ғ и д а негізінде айтылар сыр.
ЙС – андрогиндік (қосжынысты) Жалғыз. Сәйкесінше, Оның Есі де, Тілі де – Жалғыз. Мұны ұғыну үшін, алдымен Сөзтанымға жүгінген жөн, Сөзтаным – Өзтанымның негізі. Мәселен, «Көсегең көгерсін!» батасындағы көне «Көсеге»Сөзінің де мәнісін білерлік қазақ жоқ. Сөзтаным Ғылымы бізге Тіл тірлігіндегі «Сөз – Сөзден туады, сөйлемесе, қайдан туады?» аталмыш заңдылық бойынша туындаған біріккен қос сөз ретіндегі қ ұ б ы л ғ ы «КӨСЕГЕ» Сөзі негізінің «ҚОШ ЕГЕ» (Жұпар Еркек-Періште-Ійе-Рух) екендігін айтып тұрады. Яғни Қош ЕгеМәртебесіндегі «Қош» компоненті «Көс» түріне өзгереді. Мысалы, АЛ ЖАР ҚОШМәртебесіндегі Қош компоненті де қазақ мифологиясында дәл солайша жетілме«Көсе» («Көс+е») түріне құбылып кетеді: «Ал Дар Көсе». Тағы бір бүлінгі үлгісі:«Ал д+Йар Көс+е».
ҚОШ ЕГЕ – Ақыл-Есті бағып-қағушы, басқарушы Жұпар Еркек-Періште Йстің (Йс қабылетінің) көнедегі сансыз атауларының басты бірі. КӨСЕГЕ – Қош Еге бағымы мен басқарымындағы «БАСТАҒЫ БАҚ», яки Ж ұ м а қ Ес-Ақыл. «Көсегең көгерсін!» батасының «Жұмақ Ақыл-Есің жұпар аңқи, өсіп-өркендей берсін!»дегенді білдірмегі де содан. Жұмақ Естің өте көп мағыналы көне «ЖАН» (ЙАН;гори; Солнце – Душа) терминімен аталмағы да, «Жан» терминінің араб тілінде нндифтонгысы мен жетілдірме а дыбысы арқылы, бүлінгі «Жанна» («ЖАНн+а»; ар. Жұмақ) кейпіне енбегі де, «ұлып, жұртқа қайтқан Ой» ретіндегі оны қазақтардың«Жаннат» («ЖАНн+а+т») түрінде одан сайын бүлдіре қолданбағы да сондықтан;«Жақсының Жаны – Жәннәт» (Жақсының Ақыл-Есі – жұпар аңқыған Жұмақ).«Жан» терминінің екінші мәні: «Рух». Ал, Сөзтанымға жүгінсек, «Еркек Қош Егенің құдайы қосағының» ежелден «КЕЖ ЕГЕ» (қырсық, қыңыр ұрғашы-сайтан Еге-Рух) аталғандығы да мәлім болмақ. «Бастағы Сордың (Естің «тамұқ» бөлігінің)Егесі». Оның Қош Егеге антагонист екендігін «Кеж Егесі кейін тартып»фразеологизмі айқындайды. Көне Йстану Ғылымынан дым сезбейтін біз аңқымалық«Кеж Еге» терминін де метатезалық «кегеже» я «кежеге» (Бастың желке жағы; шүйде, қарағұс, мойын) түрінде ғана түсінеміз, сол жаңсақ мәністе ғана қолданамыз. Себебі белгілі, «Қазақ Тілінің Өзін білуші жоқ, мәнісін білуші де жоқ…».
Сонымен, «Періште» де, «Сайтан» да – адамның бір өзінде. Мысалы, «Шайтан» деген нәрсе – өзіңнің Ойың. Ой Ійесі-Шайтан жүрегіңе неше түрлі Ой салады» ((Мәшһүр Жүсіп. Шығармалары. 11-т. Павлодар – 2006. Құлық туралы. 74-б.). «Періштені», сәйкесінше, «ізгі Ой», «ізгі Ой Ійесі» деп түсінген іләзім. Яғни,ЙС дегеніміз – «Періште» (Қош Еге) мен «Сайтан» (Кеж Еге) біртұтастығы: «Қош Еге + (ЙС) +Кеж Еге». Екеу, екеу болса да, – біреу. Бұл орайда «Қош Еге + Кеж Еге» аналогтарының «Аңқыл+Жеріт», «Аңқыр+Мүңкір» (мұсылман мифологиясындағы үлгісі: «Накур+Мункар») екендігін де білгеніміз жөн. Яғнижалғыз Йстің «қос бейнесі» (қос ипостасы) я «қосполюсті» қабылеті болады: «ізгілік атаулыны туындататын еркектік-періштелік Қош Еге» һәм «зұлымдық атаулыны туындататын ұрғашылық-сайтандық Кеж Еге». ҮШ БАҚ Ғажаптарының үшеуі де – сондай қоссипатты Йстер. Соған орай, кез келген ЙС қарамағындағы Ақыл-Ес әлемі де «А ң қ ы л» («АН+Қ+ҰЛ»; күнтекті-аспантекті Жұпар Ұл-Періште; әлемдік көптеген нұсқаларының орыстіліндік үлгісі: «Ангел») және «Ж е р і т» («ЖЕ+Р+І+Т»; жертекті жалмауыз сасық Ұрғашы-Сайтан; орыс тіліндегі үлгісі: «Чёрт») ишарасындағы қос сипатқа ие: «Аңқыл+ (ЕС) +Жеріт». Олай болмағанда, Йстің қарама-қарсылық заңдылықтарын танып-білу қасиеті де, Йс бағымындағы Естің ізгілік пен зұлымдықты салғастыра қарастырарлық ойлау функциясы да болмас еді. Мәселен, шаш орайының [шаштың өзі – ЙСбасқарымындағы Ақыл-Естің, яки «Кіші Күннің («Ақыл деген – өлшеусіз бір жарық Нұр») айналаға таратар Нұрының» символы] кіндік тұсы Йсті нышандаса, оныңайналайын (круговорот, вращение) сипаты ЙС басқарымы бойынша ұдайыАйналайын (вращение – духовное перевоплощение) күй кешетін Ақыл-Есті ишаралайды. Шаш орайы, әдетте, жалғыз болады. Қос орай – «Қош Еге + Кеж Еге»жұптығының символдық көрсеткіші. Йстің «тәндік» болмысы – Мыйдың нақ кіндік-ортасындағы «эпифиз» деуге келер «Төбекөз» безі, Ақыл-Естің жасампаз «ядросы». Сондай-ақ, «Қош Еге + (ЙС) +Кеж Еге» формуласы – Рухтың бірлік, жұптық һәм үштік сипатын да айқындап тұратын әмбебап формула.
Шынайы Өзтаным осылай да осылай дейді. Қазіргі қоғамымызда «Өзтаным»аталып жүрген пән – сол Өзтанымның «елесі» ғана.
Аналогы өте көп «еркек-Қош Еге+ (ЙС) +ұрғашы-Кеж Еге» біртұтастығының әмбебап жұптық көркем формуласы – «Екі жарты – бір бүтін, ерлі-зайып – бір түтін». Йстің «андрогиндік
Ж а л ғ ы з «МЕН» (ЭГО) болатындығы да, соған орай, Оның Ақыл-Есінің де, Тілінің де ж а л ғ ы з болмақтығының заңды екендігі де сондықтан.
«Мен» (Эго) дегеннен шығады, әрқайсысы өзінше бір «МЕН» болып табылатын Рухтар, жалпы алғанда, екі түрлі категорияға бөлінеді: ортақшыл ізгі ійелік «Мен»-Рух және меншікқұмар менмен қожалық «Мен»-Рух. Оның мәнісі мынада; Рух басқарымындағы Есті қалыптастыратын және дамытатын һәм жасампаз (я жойымпаз) болуына әсер ететін жақсы-жаман барша «информациялар» –қоршаған ортадан. Ол Ойлар Естің шарапатты «Қош Еге»-қабылеті мен кесапатты-«Кеж Еге» қабылетінің өзара үйлесімді ортақ тірлігінің арқасында ғана жинақталады. «Аңқыл+Жеріт» біртұтастығы ретінде Есті басқарушы Рухтың «Біз!» деуші жалғыз «ІЗГІ МЕН» болуға міндеттілігі де, қоршаған орта алдындағы қарызын ұдайы өтеуге тиіс борышкерлігі де содан. Бірақ, кежегелік(сайтандық-ұрғашылық) қабылеті үстем қожалық Рух – өз басқарымындағы Ақыл-Ес тұрмақ, оны қалыптастырушы қоршаған ортаны да ө з і н і ң м е н ш і г і көретін менмен-ақымақ ЭГО. «Эгоист» ұғымының сыры да сонда. «Мен! Мен!» деуді ғана білер ондай менменқожалық Эгоның «МҮҢКІР» (қарсыласа сасушы ұрғашы-сайтан, яки Кеж Еге) сүгіретінде болмақтығының бір көркем анықтамасы:«менмендіктің йісін келтіре көрме мұрынға!» (Шораяқтың Омары). Яғни Қош Еге – АҢҚЫР, Кеж Еге – МҮҢКІР. «Қош Еге» мен «Кеж Еге» терминдеріндегі«ЕГЕ» компоненті – көне «ІЙЕ» («ІЙ+е») терминінің Й ~ Г құбылы арқылы түзілген бір үлгісі: ІЙЕ ~ ІГЕ (толықшаланған үлгісі: ЕГЕ). ІЙЕ мен ЕГЕ екеуі – бір Сөз. «ІЙЕ»терминінің толықшаланған «ІЙА» үлгісінің орыс тілінде «М е н» дегенді білдіретін –ЙА (Я) түрінде, құбылғы ЕГЕ формасының латын тілінде «М е н» дегенді білдіретін«ЭГО» түрінде қолданылатындығы да содан. Сөзтаным Ғылымы солай дейді.
«Қош Еге+ (ЙС) +Кеж Еге» түрінде болатын ЙС – «жұпарйісті қамқоршы дана Қош Егесі «сасықйісті қыңыр ақымақ» Кеж Егесіне тұрақты түрде, ұдайы рухани ж е т е к ш і» болатын ЙС. Д ұ р ы с Р у х т ы ң тұтастай алғанда «ЙС» (Жұпар Рух – Жұпар Тек) аталмағы да, ондай Йстің қошегелік һәм кежегелік қабылеттерінің «өзара ортақ бір ғана қошегелік о р т а қ Жұпар Тілде сөйлеспегі» де содан. Сол «қошегелік ортақ Жұпар Тілдің» негізінде адамның «Басына Б а қ(жұпары аңқыған Жұмақ Ес-Ақыл) қонады». «КӨСЕГЕ» дегеніміз – сол. Яғни «Қош Еге+ (ЙС) +Кеж Еге» формуласындағы «ЙС»-тің бір сипаты – «Еркек Қош Еге мен Ұрғашы Кеж Еге екеуінің ортақ балалары» ретіндегі қисапсыз жұпар Ойлар(дыбыссыз сөйленетін қисапсыз қош Сөздер) әлемі. Ал, «Рух=Ес=Тіл (Сөз)» заңдылығы бойынша, «қисапсыз жұпар Ойлар әлемі» – Ес, Ес дегеніміз – сөйлеп тұрған Жұпар Тіл.
Кез келген таза Рухтың (Адамның) Өзінің де, Есінің де біртұтастығының, Тілінің де жал- ғыз болмақтығының осындай бұлжымас тәңірлік табиғи заңдылықтары бар. Ал, полиглот (человек, владеющий многими языками) мәселесі ше? «Көп тілді меңгеру – Рухтың көптілділігінің көрсеткіші» деп ойлауға әсте болмайды.Көптілді Рух – мүлде мүмкін емес құбылыс. Рухтың көп тілді меңгеруі – бірбасқа, өмір сүруі – бірбасқа. «Қош Егесі Кежегесіне жетекші» кез келген кемел Рух та тек бір Тілмен ғана өмір сүреді. Кез келген полиглот өмірінің қайнар көзі де – бір ғана ұлттық Тіл. Рухтың өзге Тілдерді меңгеруі – Оның өмір сүруге қажетті ж а д т ы қ арсеналындағы ұлттық рухани қазынаны байытатын, жасампаздығының(я жойымпаздығының) потенциалын арттыратын интеллектуальдық – эрудициялық ф а к т о р л а р ғана болып табылады. Яғни Рухтың өз Тілі –«Мен» категориясына, Оның меңгерген өзге тілдері «менікі» категориясына жатады.«Мен» мен «менікі»-нің» мағынасы – екі» (Абай). Мысалы, Қазақ үшін, «жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі ілім біл» (Жүсіп Баласұғын), «жеті тілді білген ұл – жеті жұрттың қамын жер» нақылияттарындағы «жеті түрлі тіл – жеті түрлі ілім» де, яғни «ұштұғырлы Тіл» саясатындағы орыс пен ағылшын тілдері де –«м е н і к і» категориясынан. Осы тұрғыдан келгенде, өзге тілдерді меңгеру, онда да, шын ықыласпен меңгеру – қажет-ақ. Бірақ бізге «Өзге тілдің бәрін біл, өз Тіліңді құрметте!» (Қадыр Мырза- Әли) өсиетін «өзге тілдің бәрін біл, Өз Тіліңмен өмір сүр!» түрінде дұрыс ұғынбақ жөн – бір; екіншіден, өзге тілдерді жас ұрпаққа үйретуді қай жас мөлшерінен бастағанда ғана тиімді-нәтижелі болмақтығының нақты ғылыми-психологиялық, физиологиялық жөн-жосығын анық білмек керек – екі. Соңғысы өзге елдерде (мысалы, Жапонияда) жылдар бойғы ғылыми талқыдан өтіп барып қана шешімін тапса, біздің елде ондай күрделі де жауапты мәселелерді бюрократиялық Канцелярия, арнайы өкім түрінде, әп-сәтте «шешіп» бере салады. Сондықтан Эгосынан «онекіде бір нұсқа жоқ» жас буынды «үш тілде қатар тірлік етуге» мәжбүрлейтін «ұштұғырлы Тіл» саясаты» деген сойқандықтың сойылын соғыспай, «мемлекеттік Тілмен өмір сүру және қос тілді қоса меңгеру» деп аталуға тиіс и г і л і к т і і с т і жүзеге асыруға тырыспақ абзал. Өйтпейінше, Қазақ Тілінің мемлекеттік айырықша мәртебесі мүлде ескерусіз қалып, ағылшын, орыс тілдерімен бір деңгейде қолданылар, қатардағы тіл болып қалып кетпек. Ондай шендестірудің соңы Қазақ Тілінің түбірімен құрып кетуіне апаратынын білу үшін, әулие болудың қажеті шамалы. КСРО заманында да «үштілділік» (қазақ, орыс және бір шет тілі) саясаты болған; нәтижесінде, «коммунизм тілінің кереметтілігінен» қазақтың тең жартысына жуығы түбегейлі орыстанып тынды. Ал,«ұштұғырлы Тіл» саясаты» деген парықсыздық пен «мемлекеттік Тілмен өмір сүру және қос тілді қоса меңгеру» аталуы тиіс әділетті істің айырмасы – Көк пен Жердей. Өкінішке қарай, біздің қоғамда Сөзді дұрыс ұғынбау һәм дұрыс қолданбау дерті – мемлекеттік масштабқа дейін асқынып кеткен қасырет.
Саясат тілінде қасақана «көпұлтты» делінетін Қазақстан, әуелі – қырық сан түркі жұрттарына ортақ Қара Шаңырақ. Десек те, Ол – Қазақтың төл Шаңырағы. Ш А Ң Ы Р А Қ [«Шан Ыра+қ», туынды «ШаңЫрақ» терминінің түпнұсқасы: «ТӘҢІРІ»түрінде де қолданылып жүрген көпмағыналы көне «ЖАН ЫРА» (ДУХ – СОЛНЦЕ)атауы] – «б і р т і л д і Йс + Ес» болып табылатын Күн атаулының символы. Демек, Қазақтың мемлекеттік Шаңырағына, өзге жат тілдер тұрмақ, түркітекті бауырлас жұрттар тілдерінің де үстемдік етуге еш хақысы жоқ. Ата Заңымызда орыс тіліне берілген мемлекеттік ерекше статустың әділет бойынша – мүлде з а ң с ы з, саясат бойынша ғана «дұрыс» екендігі содан шығады. Сол «дұрыс» саясаттың астарында Жоғарғы Бійлігіміздің «жолдасың (көршің) соқыр болса – көзіңді қыс, дөкір болса – к… қыс» мәжбүрлігінің де жатқандығын несіне жасырамыз. Оның үстіне, қазіргі қазақтың дені – көп мағынаға ие атамзаманғы «Шаңыраққа қара!»айбаты мен «Жаман үйді қонағы бійлейді» тағылымынан да біржола айырылып тынған сорлы бұқара.
Орайы келіп тұрғанда, қазақстандық диаспоралардың «тілдері» жөнінде де бір-екі сөз айта кетелік. «Диаспоралық тілдердің» қай-қайсысының да өмір сүруге толық хақысы бар. Әр диаспора (сәйкесінше, олардың кез келген өкілі) ж е к е ө м і р і н өз тілінде сүруі тиіс. Кез келген адам шын мәнісінде «Мен» (Эго) боламын десе, тек өз Ұлтының Тілімен ғана өмір сүруі қажет. Бірақ ҚазақстандағыМемлекеттік Рух Мұраты аясындағы үйлесімді ортақ тірліктің кепілі ретіндегі«Шаңырақ Ійесінің» Тілін (Қазақ Тілін) ел азаматтарының бәрі, саналы түрде, жаппай, өздерінің «бір Шаңырақ астындағы» ортақ игілігі үшін, шын ықыласпен сүйіп қолдануға м і н д е т т і. Кез келген жеке Ел-Рух сынды, Қазақтың да дербес Ел-Рух ретіндегі амандығы мен жасампаздығының әділетті шарты сондай. Қазақ Тілін мемлекеттік Тіл ретінде қазақстандық барша азаматтардың шын ықыласпен сүйіп қолдануға міндеттілігінің екінші сыры(Қазақ Тілінің «г и п е р б о р е й л і г і») әңгіме соңында айтылады.
Жә, осы орайда, «империялық Тіл саясаты» деп аталуға ылайық саясаттың да бар екендігін айта кеткен жөн. Ресей Федерациясындағы орыс Тілі – сондай саясаттың (әділеттің емес) саны басым орыстар мен орыстілділерге қажеттілігі әрі тиімділігі арқасында ғана мемлекеттік Тіл статусын иеленіп отыр. Ағылшын тілінің әлемдік экспансиясын да «империялық Тіл саясаты» тұрғысынан безбендеген дұрыс. Ал, Ресей Федерациясындағы орыс Тілі, ақиқатында, мемлекеттік Тіл емес, – федерациялық Тіл. Яғни әділет бойынша, Ресей Федерациясындағы әр Ұлт-Рухтың мемлекеттік өз Тілі болуы – заңдылық. «Қостілді» мемлекеттер де бар. Бірақ ондай елдерді «қостілді мемлекет» деп атау жөнсіз. Ақиқатында, ондай әр ел – конфедерациялық мемлекет, дербес екі Ел-Рухтың өзара одағы.
Е к і н ш і қ а ғ и д а негізінде айтылар сыр.
Рух = Ес (Жан) = Тіл (Сөз) заңдылығы бойынша, кез келген нәресте, өзінің ұлты мен нәсіліне қарамастан, ессіз күйінен бастап қандай тілдік ортада тәрбиеленеді, сол тілдік ортада қалайша өсіп-жетіледі, солайша, ол сол тілде сөйлейтін ұлттың ғана өкілі болып қалыптасады. «Орыстілді қазақтар» аталмыш қауым – сондай рухтық-тілдік, психикалық құбылыстардың бір нәтижесі. Яғни «орыстілді қазақтар»Қазақ санатына қосылмайды, олар – «монголоид» орыстар. Ондай трансформацияның көптеген өзіндік салдары бар. Өйткені, әр адам – белгілі бір қасиеттерімен ерекшеленетін генетикалық Жадқа ие жаратылыс. Онда«генеалогиялық Байтерек» ғажабының мыңдаған жылғы телеологиялық бүткіл «жазбалары» сақтаулы болады. Ал, «Қазақ монголоид Орыс» секілді трансформацияға душарланған әр Рухта «генеалогиялық Байтерек» аттымәңгілік жазмыш хроникасының ағыны кілт өзгеріске ұшырап, мүлде басқа сипатта «жазыла» бастамақ. Басқаша айтсақ, «орыстілді қазақ» өзінің мыңдағанжылдық үзіліссіз жазмышының тектік, тілдік, сезімдік қасиеттер бастатқан генезистік, генеалогиялық, ұлттық барша рухани қазыналарынан ажырап, мүлде бөтен Рух сипатына көшеді. Соған орай, бір мысал. Қазақтың ұл я қыз болсын, әлі есі кірмеген кез келген сәбиін мойныңызға алып көтерсеңіз-ақ, ол өзін бейне бір ат үстінде отырғандай сезініп, кәдімгідей тебініп, екі иығыңыздан «тізгіндеп» тартқыштау арқылы, өзіңізді «жылқы көріп», анық «басқара» бастайды. «Хайуанға бас білдірудің» көшпелілерге ғана тән мыңдағанжылдық ғылыми қарекетібойынша мықтап қалыптасқан иммуногенетикалық рефлекс заңдылығы сондай. Соның өзі «Рух кентавристикасы» ғылымынан шығады. Өйткені, Кеж Егенің сансыз сипаттарының бірі – «ұрғашы хайуан»; яғни «Ійе» ретіндегі Қош Еге-қабылет «Кійе» ретіндегі Кеж Еге-қабылетке «бас білдіргенде», ол «ұрғашы хайуаныңыз» Қош Еге сүгіретіндегі Адамды м ұ р а т қ а жеткізер «көлікке» айналады. Мысалы, кентавристикалық «БІЙ+БІЙе» сипатындағы Адамның зұлым («хай-
уан») қабылеті ізгі қабылетіне солайша қызмет етпек. Орыстілді қазақтар ұрпағыныңондай тектік-рухтық ерекше түйсік пен қасиеттен мүлде ада екендігіне көз жеткізуге әбден болады. Ал, шала қазақтарда – бәрі де «шала».
Ү ш і н ш і һәм т ө р т і н ш і қ а ғ и д а негізінде айтылар сыр.
«Монголоид орыс» Қазаққа қайыра айнала ала ма? Айнала алады. Бірақ ол үшін, оған ең әуелі өзінің Қазақ Тіліне деген і ң к ә р л і г і н (Сөзтаным Ғылымына жүгінсек, «күнтекті-аспантекті Жұпар Еркек-Періште» дегенді білдіретін көне«АҢҚЫР» терминінің «Аңғырт», «Ангур», «Ангир(ас)», «Накур», «Нөкер», т.с.с. түрлерінің бірі болып табылатын туынды құбылғы «ІҢКӘР» үлгісі «қош махаббаттың күнтекті Жұпар Періштесі» дегенді айтады) оятпақ шарт. Ондай іңкәрлігі оянған «орыстілді қазақ» Қазақ Тілін тегіс білуге, сол Тілмен өмір сүруге ұмтылады. Ал, Рухтың бір сипаты болып табылатын Тілде Ұлттық Рухтың барша қазынасы сақтаулы: «Егер, Қазақ Тілін білсе еді: дін де – осында, ғылым-білім де – осында, әулиешілік те – осында. Солай болғаны үшін, бұрынғы өткен ата-бабаларымыз (бәрі жақсы болып) әулие болып өтті» (Мәшһүр Жүсіп). Мұның да нағыз а к с и о-
м а екендігі әңгіме барысында айқындалады десек те, осындағы «дін» мен «ғылым-білім» және «әулиешілік» турасында да бір-бір сөз қозғай кетелік. Әулие айтып отырған «Қазақ Тіліндегі «дін»-ді эсхатологиялық ислам дінімен шатастырмау керек, «Дүние – толған көп шатақ дін. Бәрі – бірдей шатпырақ» (Шаһкерім).«Қазақ Тіліндегі «дін» – Бестаным Ғылымдарын тұтас қамтитын ТӘҢІРИЗМ. Жалған ілімдер болып табылатын барша монотеистік діндердің де, буддизмнің де, басқаларының да түпнегізі – сол Ілім. Яғни Тамам діннің түбі – бір, боянған-бұзған, салып түр» (Шаһкерім) ақиқатының бір трактовкасы: «Тамам діннің түбі – Тәңіризм, боянған-бұзған, салып түр». Ал, «Қазақ Тіліндегі «ғылым-білім» –Бестаным Ғылымдары, «әулиешілік» – адамдықтың ең жоғарғы дәрежесіретіндегі бақшылықтың өнері.
Б е с і н ш і д е н, Ән (Өлөң) – музыка өнерінің Атасы. Біз музыканың Ақыл-Есті қалыптастырып, Рухты шыңдаудағыорасан рөлі хақында да азғана сөзбен шектелеміз. Музыка – Сезім Тілі (Сөзі). Ал, Ойлар Әлемі ретіндегі Ақыл-Ес – оны он түрлі с е з і м мүшелері арқылы қалыптасатын ғажап. Соның өзі: «Сезім → Ой» трансформациясынан. Яғни қоршаған ортадағы барша «информациялар» «сезімдік он мүше ішіндегі Патша-Мүше» болып табылатын Жүректе «тоғысып», жұлын бойымен ағыла, Мыйдағы Жүрек орталығында «патшалық СЕЗІМ» түрінде пайда болып қана қоймайды, сол орталықтан ол Мыйдың ойлау-сөйлеу һәм еске сақтау орталықтарына патшалық ОЙ (СӨЗ) түрінде трансформацияланады. «АҚЫЛ» (ЕС) аталмыш ғажабыңыз үздіксіз тасқындайтын сондай «Сезім → Ой» (Жалын → От) трансформациялары арқылы қалыптаспақ. «Жалындаған От» түріндегі Мыйдан «жалын» түрінде қайыра Жүрекке «ағылатын» керітрансформациялық «Ой → Сезім» құбылысындағы«Сезім» кереметі «КӨҢҮЛ» (жұпарперіштелік Патша-Сезім) деп аталады.
Біз «жайлау → қыстау → жайлау» ишаратындағы «Сезім → Ой → Сезім» (Көңүл → АҚЫЛ → Көңүл) түріндегі сондай м ә ң г і л і к АЙНАЛАЙЫН-КӨШ(Айналайын: вращение; круговорот; духовное перевоплощение; Көш: кочевка;перевоплощение) ғажабына да, оның тәңірлік мәнісіне де, «Мен» өлмекке тағдыр жоқ әуел-бастан» (Абай) аксиомасына да жан-жақты тоқталып жатпаймыз. Біз қарастырар басты мәселе: «СЕЗІМ → ОЙ» түріндегі ж а р а л у трансформациясы. Яғни ОЙ (Ақыл-Ес; Тіл; Ой-Сөз) дегеніміз – с е з і м н е н қалыптасатын квинтэссенция. Ал, Сезім Тілі – музыка. Демек, Рух-Ес-Тілкереметінің қандай болып қалыптаспағы тікелей музыкаға қатысты. «Әннің де естісі бар, есері бар» (Абай) демекші, ұрпағы «есті» музыкамен сусындап өскен елдің Ақыл-Есі де кемел, ізгі болмақ. Мысалы, қазақтың фольклорлық Ән мен Күйі һәм халық композиторларының шығармалары – шексіз Космос Музыкасымен тамаша үйлесетін ерекше құдыретті Музыка. СЕБЕБІ: Табиғаттағы судың булануы мен қанығуы түріндегі а й н а л ы с т ы қайталайтын химиялық элементтерайналайыны (оның ішінде фотосинтез құбылысы да, көміртек пен азоттың айналайыны да бар), маусымдық цикл, кез келген планета мен Күннің өз кіндігіненайналуы, онекіжылдық күнжүйесіндік айналым, тұмандықтар мен галактикаларайналымы түрлерінде өмір сүрер шексіз Айналайын Табиғат болып табылатын Космос та – «Сезім → Ой → Сезім» заңдылығындағы мәңгілік А Й Н А Л А Й Ы Н (вращение – духовное перевоплощение) «К Ө Ш» (кочевка – перевоплощение) кереметі. Жайлау → Қыстау → Жайлау Айналайын-Көші бойынша өмір сүрген к ө ш п е л і ата-бабаларымыздың телегей-теңіз дәстүрлі музыкалық мұрасыныңкосмостық құдыреттілігі де (соған орай, олардың Ақыл-Есінің де космостық ізгі, кемел Ес болғандығы) сондықтан. Көшпелілер Музыкасының космостық құдыреттілігін ежелгі отырықшы елдердің келешекте жаппай мойындамағы да сөзсіз. Ал, көпмағыналы «Айналайын» термині туралы Сөз – өзінше бір жеке ғылым.
Сонымен, тұтастай алып қарастырғанда, көшпелілер Музыкасы – КӨК (Жұмақ; Аспан – Космос) Музыкасы. Оның «жерлік» нотаға көне бермейтіндігі де сондықтан. Ал, аспантекті көшпелілерге антагонист жертекті отырықшылар музыкасы – жетіноталық ж е р л і к (ЖЕР: 1. обжора; Земля) м у з ы к а. «Әрі Анам – бұл Жер – әрі молам, денемді жұтпай тынбаған» (Шаһкерім). Жалпы алғанда, отырықшылар музыкасының классикалық үлгілерінен де «ж е р л і к сайран мен ойран» йісінің бұрқырап тұратындығы» – олардың «ж е р ө ң д е у ш і ж е р т е к т і л і г і н е н». Капиталистік қоғамның барынша дамуына (шынтуайтында,мейлінше іріп-шіруіне) қарай, ол «ж е р л і к» музыканың ж е р і т т і к («ЧЁРТ» яки ЖЕРІТ: ж е р т е к т і жалмауыз сасық ұрғашы-Сайтан) музыкаға ұласатындығы да сондықтан. Қоғамды «ЕСІ – АУЫС» ететін – сондай есер музыка. Өзінің шектен шыққан көктемірлі-электрлі тарсыл-гүрсілімен, анайы қышқырыс-шыңғырыс түріндегі жексұрын саз-әуендерімен ерекшеленетін ондай «жын-сайтандық» музыка, бүлдіршіндер тұрмақ, ақылсыз, алаңғасар, арсалаң ересектерге де өте қауіпті. Өйткені, ондай музыка да, кез келген музыка секілді, елдің «Жүрегінен алып, Мыйына шабады». Яғни «жынойнақ СЕЗІМ → жынды ОЙ»(азғырынды КӨҢҮЛ → азғын АҚЫЛ) трансформациясы іске қосылады. Кешегі КСРО-ның ыдырауының да, біздің қазіргі елдік Есіміздің барған сайын «ЕСІ – АУЫС» күйге жылдам ұшырай бастауының да басты бір факторы – әбден «сайтанданған» отырықшылардың Ақыл-Есті психикалық деформацияға шапшаң ұшырататын сұрапыл «децималық» делқұлы жойымпаздыққа ие сондай еліртпе «жын-сайтан» музыкасы. Қиратқыштығы жағынан, ол – сол «өркениетті» отырықшылардың азғындық пен қанішерлікті насихаттайтын видео һәм баспа өнімдерінен асып түспесе, кем түспейтін ібілістік. Біздің жартылай жалаңаш түрде, бір орнында тұра алмай, алқын-жұлқын анайы қояншықтана, мән-мағынадан жұрдай әнсымақ-сазсымақтарды шырқырай шыңғырып жүрген «әншілеріміз» де – сондайотырықшылық «жын-шайтан» музыкасының «сарбаздары». Олар, тіпті, ұлттық барша Ән мен Күйімізді де «байырғы өркениетті отырықшы елдердің музыкалық жоғары ғылым-білімінің талаптарына сай түрде жетілдіруге, көшпеліге тән ежелгі жабайылық иірімдерден арылтуға» белсене кірісуде. Барлық жағынан «өркениетті отырықшыларға» ессіз еліктегіш қоғамымыздың теле-радиолық барша эфирін тұтастай дерлік жаулап алған сондай «эстрадалық қайраткер әнші-музыкант-композитор жұлдыздар» кійелі Қобызымыз бен Домбырамызды да өздерінің сол шайтандық музыкасына зорлап «ылықтыра» бастады. Олардың еркеккіндіктілерінің көбісінің «қатындауысты» болып келетіндігі де – сондай музыканың қожасы ретіндегі «Сайтанның» «ұ р ғ а ш ы» екендігінде. Ал, Эгосы Жұпар (ЙС) ұлттың Тілі де –«ӘН» (душистая ангелская Песня), Әні де – ЖҰПАР ТІЛ. Бірақ оны түсінерлік жұрт жоқ; дәстүрлі Ән-Күй мен оларды орындаушылар айдалада ұмыт қалып барады. Қазақ Жанын әбілет меншіктей бастағандығының о да бір белгісі. Соның бәрін, «мүңкірлік өнерді үйрен де, – жирен!» ұстанымы бойынша бүгін тәртіпке келтірмесек, ертең мүлде кеш болмақ. Эгосы қалыптаспаған жас буынның А д а м яки ЙС (Жұпар Рух – Жұпар Тек) болып қалыптасуы үшін, оларды, Ене жатырында пайда болғаннан бастап, ұлттық Тіл (Рух=Ес=Тіл) жұпарын еселей түсетін «космостық Айналайын-Көш» Музыкасымен, ӘН кереметімен барынша сусындатып өсірудің аса маңыздылығы да, мүлде жөнсіз «үштұғырлы Тіл» науқанына босқа кетер есіл уақытты сондай ізгілікке жұмсаудың пайдалылығы да сонда. Бұл орайда біз бір-ақ мәселені ғана айтамыз. ӨЛӨҢ яки ӘН (душистая ангелская Песня) дегеніміз – маңызы (мағынасы) мен самалы ( ж ұ п а р әуені) ғажап үйлескен ЖҰПАР СӨЗ. Бастағы Баққа ғана тән ондай Жұпар Сөзден (Әннен) Көңүл жұпарланады. Көңүл қошы (Көңүл жұпары) өз кезегінде Бастағы Бақтың жұпарын еселемек. Жұпары еселенген Бастағы Бақтың жасампаздығы одан сайын арта түседі… Жалпы, Әннің тылсым сырын білу үшін, әуелі «Әнді сүйсең, менше сүй!» деп кеткен Абайдың Ән хақындағы жұмбақ өсиеттерін ұғынбақ керек.
А л т ы н ш ы д а н, жоғарыда айтылған жаратушыыралық («заратуштралық») ҮШ БАҚ жасампаздықтарының түпкі нәтижелерінің бірыңғай «ӨЛӨҢ» (ӘН) болатындығы – «Сөзді жаратушы Құдай-Рухтар» ретіндегі Олардың үшеуінің де ең әуелі АҚЫН болып табылатындығында. Оны түсіну үшін, «Өлөң – Сөздің Патшасы» постулатын дұрыс ұғыну қажет, Ө л ө ң – Ой атаулының Жұпар Патша-Құдайы! Ондай Жұпар Ойлардың (көркем де көсем Жұпар Сөздердің) басты Ійесінің А Қ Ы Н екендігін «Кеж Егесі кері кеткен» ақымақтар ғана мойындамайды. А Қ Ы Н = АДАМ = ЙС. Яғни тірліктің кез келген саласында Адам болудың (маман я кадр болудың емес) кепілі – Ақынға тән көркем де көсем ойлай-сөйлей-істей білу өнері. А қ ы н д ы қ т ы ң адамзатқа ортақ тәңірлік мәнісі де – сонда. Ақындық жоқ жерде – ешқандай шеберліктің де, адамдықтың да болмайтындығы сол себепті. Егер «қаріпсіз, дауыссыз түгел Сөздің Ійесі» ретіндегі Жұпар Ійеде көркем де көсем Ой ойларлық ақындық болмаса, шетсіз-шексіз Космос та таң-ғажайып тылсым, көркем де көсем шеберлікпен жүзеге асып жатпас еді. Жербетіндік Табиғаттың да ӨЛӨҢ (жұпар нұр шаша өсіп-өркендеуші Ө с і м д і к Ә л е м і) сипатында таратыла-жаратылуы – «қаріпсіз, дауыссыз Сөздің ортаңғы Ійесі» ретіндегі Қош Біттің ақындық дарынының арқасы. Өлөң-ТабиғаттағыӨлөң-жаратылыстардың ең кемелдері ретіндегі Басында Бағы бар Адамдардыежелгі көшпелі Сақ бабаларымыздың «Ө Л Ө Ң» (АЛ ӨН; Геродот «Тарихында» –ОЛЕН; бақсылық-ақындық-абыздық Мәртебенің көне бір үлгісі) деп те атағандығы сондықтан. «Өлөңнен басқа сөзі жоқ» (Ақын Қажытай Ілиясұлы) ондай Өлөң-Тұлғаның тұтас өмірінің де Өлөң болмағын айтып жатудың өзі артық. Өлөң-Табиғатпен үйлесе тірлік еткен көшпелі бабаларымыздың тұтас тарихының да Өлөңболғандығы – олардың шетінен Ақын болғандығында. Кешегі Йсі-Қазақтың да түгелдей Ақын болғандығының айқын дәлелі: «Өмірдегі қызығың, бәрі – Өлөңмен!» (Абай). Өлөң дегеніміз – Ән, Ән – өнер атаулының Атасы. Ал, ежелгіаңқымалық бестік жүйе бойынша, Өнер дегеніңіз – «Бастағы Бақ» кереметіне ғана тән ҰНАР Ғажабының Нұры: «ҰНАР→ Өнер → Білім → Ғылым → Еңбек».
Сөзтаным бойынша, «ҰН+А+Р» түрінде жіктеле, «періштелік жұпар мінез-құлық»дегенді білдіретін ежелгі ҰНАР терминін орыс бауырлар тексізденген б ү л і н г і норов («Нор+ов»), нрав («Нр+ав») сөздері түрінде қолданады.
Сонымен, тылсым жұпар-қошы ересен аңқыған ҮШ БАҚ ретіндегі Жұпар Ійе, ҚошБіт, Қош Еге, үшеуі де – жұпарсөзді АҚЫН. Олардың «қаріпсіз, дауыссыз Сөздерінің» бастапқы түрлерінің де – бірыңғай ӨЛӨҢКІ, түпкі түрлерінің де бірыңғайКӨК (жұпарлы өскін; жұпар Космос), ӨЛӨҢ (жұпар шөп; жұпар Табиғат), ӨНЕР(жұпар нұр шаша, көктеп өсіп шығар; жұпар Искусство) болатындығы да, «Ақын Сөзінде, Жан тұрмақ, тәнді де тазартатын Жұпар Ғылым бар» болатындығы да сондықтан. «Сөйлесем, даусым аңқыған! Сөйлеуге жүрек талпынған…»(Махамбет). Ал, капитализмге Ақынның я Жазушының, жалпы, көркем де көсем Жұпар Сөз Ійелерінің мүлде қажеті жоқ, өйткені, оның идеологиясы – ақша,маңызды санайтыны «Сөз» емес – «Іс». Баспа қожаларының қаламгерлерге заңды қаламақыларын бермей, зар илететіндігі де, капиталистік үкімет пен өкіметімізге Жазушылар одағының қажетсіз болып қалғандығы да содан. Әділетінде, Ел Рухының – асқақ, Ел Есінің кемел болуы үшін, Жазушылар одағының арнайы өкілеттігі бар Рухани Орган ретінде міндетті түрде қажет екендігіне «Бұқар жырау + Абылай хан» тандемін мысал етсек те жетіп жатыр. «Көкірегі – сезімді, көңілі ойлыға бәрі де анық тұрмай ма, ойлағанда». Сондықтан жоғарыда айтылған қасиетті көне танымдардан да ада елдің қарадомалақтарын үш жасынан бастап «үштұғырлы Тіл» саясаты» арқылы жаппай мәңгүрттендіруге әрекеттенуді «елдің көзін біржолата құртып тынбаққа тырысқан дұшпандық» демеске ылаж жоқ. Ең сорақылығы – сол, сондай саясат үрдісі арқылы қалыптасар жаппай дүбәралық қасырет – қазақстандық барша бүлдіршіндерге төніп тұр ғой. Ал, жалпы, тілі әлі дұрыс шығып та үлгермегендіктен, жоғарыдан күштеп таңылған «көптілділік» саясатынан салған жерден мәңгүрттене бастайтын қазақстандық барша сәбилердің адамдық хақы мен құқын кім қорғамақ; шетелдіктер ме? Әрине, көп тілді меңгеру – қазіргі заман талабы. Оған ешкімнің де дауы болмауға тиіс. Бірақ біздің елдің орыстілді Жоғарғы Бійлігінде өзіндік идея жоқтығын, керісінше, Қаһанның әр Сөзін шала-пұла қағып алып, ел ішін жаппай алашапқын қылатын «шаш ал десе, Бас алар» шолақбелсенділік қана барлығын біз әңгімелеп отырған осы «үштұғырлы Тіл» саясатының» өзі-ақ дәлелдеп тұрады. Мәселен, Білім және ғылым министрлігі алдағы уақытта қайбір пәндерді барша мектептің жоғарғы сыныптарында бірыңғай ағылшын тілінде ғана оқытуды және жоспарлап отыр. Ондай «ағылшындық талап» жоғары оқу орындары бағдарламаларына еніп те үлгерді. Ағылшын тілі, құдды, «адамзатты ақырзаманнан құтқарып қалып, бақытқа жеткізетін бірден-бір құдырет» секілді. Сондай шет тілдерге табынушылықтың бәрі Адам қалыптастыруға деген құштарлықтан емес – Ақын Шәңгерей Сейіткерейұлының «Эдисон»-ында «ш а й т а н и ө н е р» деп дұрыс аталған техника мен технократияға құлшылықтың, бірыңғай экономизммен дерттенудің әлегі. Сонда дейміз-ау, қазақстандық ұрпақтың Адам болып шығуы үшін, оларды Айға апарып оқытпақпыз ба?! «Қазақстанның болашағы – Қазақ Тілінде!» деп Елбасымыз дұрыс айтады.АДАМ болудың бүкіл әлем болып әлі күнге дейін таба алмай жүрген б е с т а н ы м д ы қ барша ғылым-білімі ағылшын я орыс тілінде де емес, ешқандай дінде де емес, Батыстағы я басқа жақтағы «авторлық философияларда» да емес –Қазақ Тілінде, Қазақ Дүниетанымында!
Бұл жөнінде осыған дейін айтылған қағидаларды төменде қорытындылаймыз. Демек, бізге – қазақстандықтарға алдымен Қазақ Тілі мен ондағы Бестаным Ғылымдарын танып-біліп, кемел меңгермек шарт. Ол орайда, алдағы уақытта біржола бекитін онекіжылдық оқу бағдарламасын үшке бөліп қарастыру керек болады. Бірінші кезең – жас буынның ұлттық ЭГО (МЕН) болып қалыптасуының«он үште – Отау Ійесі» табиғи межесіне негізделген алтыжылдық таза ұлттық оқу жүйесі. Екінші кезең – ұлттық оқу жүйесіне қосымша, өзге тілдерді меңгерту жүйесінің кезеңі. Төрт жылға созылатын ол уақыт үш тілді меңгертуге қапталынан жетеді; ұстаздар жағынан – талап, оқушылар жағынан ынта болса болғаны. Қалған екі жылда гуманитарлық пәндерді – бірыңғай мемлекеттік Тілде, материалдық-техникалық ғылымдарға қажеттілерін ағылшын және орыс тілдерінде оқытпақ керек. Әлбетте, жоғарыда айтқанымыздай, онекіжылдық оқу жүйесіндегі басты шарт – әлі күнге дейін ж ұ м б а қ қалып келе жатқан Қазақ Дүниетанымындағы б е с т а н ы м д ы қ ғылым-білімді қазақстандық барша мектепте тек қана қазақ тілінде жаппай оқыту. Өйткені, «экономика+Саясат» тандемі де, «Саясат+экономика» тандемі де кез келген қоғамды хайуандандырады; «Руханият+экономика» тандемі ғана адамға адал қызмет етпек. Ал, Руханияттың адамзатқа ортақ барша құндылықтары – Қазақ Тілінде.
Демек, ж е т і н ш і д е н, Қазақ Тілін «үштұғырлы Тіл» додасында зорықтырмай, барша қазақстандықтар болып, қос негізде сүйіп қолдануымыз қажет; Қазақ Тілі – қазақстандық жарасым Тілі ретіндегі мемлекеттік Тіл – бір; «Хақиқатты жырлаған келешекте мерзім болып шығуы – ғайып емес» (Шаһкерім)демекші, Қазақтың Жұмақ-Тілі – келешекте ә л е м д і к и д е о л о г и я ғ а айналатын Ұлттық Идеологияның қайнары, Адамдық Идеологияның Өзі – екі.Соңғысының мәнісін қайталап айтайық: Қазақ Тілінде ешқандай дінде де, ешқандай философияда да жоқ БЕСТАНЫМ (Өзтаным + Табиғаттану + Күнтану + Ғарыштану + Тәңіртану) Ғылымдарының барша рухани қазынасы сақтаулы. Қазақ Тілінің келешекте, әділетті түрде, әлемдегі ең қасиетті Тіл саналмағы да сондықтан. Бұл орайда, «Айса-Ахмет» аксиомасы» деп аталуға ылайық лингвоцентристік мынадай хақ тұжырымның да бар екендігі есте болсын:
«… Я тут произнес имя народа – Казахи. И вот почему. На мой взгляд, с помощью языка этого народа можно определить происхождение чуть ли не всех древних топонимов мира, этногенез племен и народов земли, отличить собственные имена мифических героев от имен нарицательных, указать пути движения народов в те далекие незапамятные времена и представить себе четкую картину возникновения древнейших мировых цивилизаций».
(Айзахметов А. «Колыбель царей человечества». г. Тараз).
Дәп ырас, сегізқыйыр Шартараптағы атағы әлімсақтан жер жарған әлемдік барша отырықшы көне жұрттар тілдерінің, дүниетанымдарының, салт-дәстүрлерінің, аңыздары мен мифтерінің һәм соқырсенімдік алуан діндерінің атамзаманғы түпкі таза қайнар-бастауының ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ-ДҮНИЕТАНЫМЫНДА екендігін БЕСТАНЫМ Ғылымдарының «алтын кілті» ретіндегіСӨЗТАНЫМ ғылым-білімі нақпа-нақ айтып беріп тұрады. Қазақ Тілінің әлемдегісол барша көне өркениеттерге негіз болған бағзы дәуірдегі «ДИЛЬМУН» (бұ да – бүлінгі атау) яки «ГИПЕРБОРЕЙ» (байырғы грек аңыздары бойынша – терістік қыйырдағы таң-ғажайып құдыретті ертек-ЕЛ) Тілінің негізгі сөздік қорын таза сақтай отырып, мейлінше көркем де көсем дамыған әлемдік бірден-бір Текті Тіл екендігіне жиырма жылдайғы ізденісіміздің соңғы бес жылында біздің де көзіміз анық жетіп болды. Яғни Қазақтың Жұмақ-Тілі – ПРОТОТІЛ (Т у м а Т і л) сүгіретіндегі асыл Тіл. Бұл орайда біздің айтарымыз: ағылшын тілі де, кейінгі саловяндық («славяндық») тіл тобына жататын орыс тілі де – туынды бүлінгі «шійе» тілдер. Демек, «үштұғырлы Тіл» саясатына» орай, Тума Жұмақ-Тілде сөйлейтін Қазақтың туынды-бүлінгі тілдермен тірлік етуге асық болмағынан асқан абсурд болар ма! Мәселен, «орыс тіліндегі тюркизмдер» дегеніміз – кешелі-бүгінгі жай ғана нәрсе; орыс тіліндегі тұтас сөздік қордың негізгі бөлігінің (тіпті, приставкалар мен предлогтарына дейін) этимологиялық – т е к т і к барша құпиясы Қазақ Тілі арқылы ғана бек айқындалып тұрады. Соның өзі – «орыс дүниетанымының түпнегізі де – Қазақ Дүниетанымында» деген сөз.
Асылында, Қазақ Дүниетанымындағы көнеден келе жатқан кемел ілім-білімнің көлемі, шамамен, жүз томдай болатын шығар; әйтеуір, одан асып түспесе, кем болмасын жақсы білеміз. Бұл мақалада біз, бар болғаны, сондағы қисапсыз канондардың бірнешеуінің Тілге қатысты бірнеше Сөзін ғана айттық.
Қош, әңгімемізді Рух=Ес=ТІл (Сөз) теңшебінен бастап едік, сонымен аяқтайық.«Бас – Бақ, ауыз – дарбаза, Сөз – самал» нақылындағы «самал» сөзі – «йс»(ароматное дуновение; ароматный запах) сөзінің синонимі. Ал, «йс» сөзінің культтік мәніске ие болған тәуесімдік нұсқасы – «ЙС» (Жұпар Рух – Жұпар Тек)термині. Аталмыш нақылдың бір интерпретациясының ««Бас – Бақ, ауыз – дарбаза, Сөз – Йс» екендігі де, соған орай, Йс=Ес=ТІл (Сөз) теңшебінің ақиқаттығы да, Йсі–Қазақ ата-бабаларымыздың Тілді культ тұтынғандығының бір мәнісі де сонда. Аталмыш нақылдың «Бас – Бақ, ауыз – дарбаза, Сөз – Аңқыл»(АҢҚ ҰЛ: күнтекті Жұпар Періште-Ұл) үлгісі жайында да айтылды. СӨЗТАНЫМ Ғылымының басты формуласы – сол. Екінші формуласы: «Әркім – өз Ойынан хабар берер». Яғни Бастағы Жұмақ Есте нендей хикмет бар, соның бәрін ауыздан шыққан «А ң қ ы л» ретіндегі «хабаршы Періште-Сөз» ұдайы айандап-байандап беріп тұрады. «Сөйлесем, Даусым аңқыған!..».
Сонымен, Рухтың басты бір сипаты – с а м а л (жұпар жел). Ал, «Жұпар жел» (самал) деген ортақ мағынадағы синонимиялық үр, үрік, жұпар, йс сөздерінің культтік мәніске ие болған ҮР, ҮРІК, ЖҰПАР, ЙС түріндегі тәуесімдік үлгілері де, сәйкесінше, қошы ерен аңқыған кемел Рухтың синонимиялық атаулары болып табылады. Солардың өзі – Рухтың көнедегі сансыз атауларының бір парасы ғана. Біз Қазақ Тіліндегі осы көне терминдердің ежелгі тілдер саналатын грек, араб, еврей, латын тілдеріндегі керітрансформациялық құбылғы-бүлінгі түрлерінің бір парасымен танысайық; «көкірегінде оты бар ойлы адамға бұл Сөзімнің суреті тұрар дайын»:
ЙҰПАР → Жаффар, Спирит (ус),
спирт, супер, гипер, т.т.
ҮР → аэр, аура, Хүр я Хор,
арақ, Арг (ус), т.т.
ҮРІК («ҮР+ік») → Руакх, рих, Рух, т.т.
САМАЛ («ЙАМ ҰЛ») → Самуйл,
Самаэль, т.т.
«Айса-Ахмет» аксиомасының ақиқат екендігінің кезекті бір дәлелі ретіндегі осы мысалдарды Сөзтаным арқылы талдау ісі бізді Тіл (Рух пен Ес) атаулының ОТЕС зардаптары кесірінен қалайша б ү л і н е т і н д і г і жайлы әңгімеге бастап кетеді. Ал, ол – мүлде басқа мақалаға негіз болатын мүлде басқа тақырып. Мысалы,«Аполлон», «линг», «легенда», «ланд», «Алан», «Латынь», «Елена», «Лена»,т.б. бүлінгі түрлерде де әйгілі көне «ӨЛӨҢ» (АЛ ӨН) терминінің бір ғана орыс тіліндегі бүлінгі туынды үлгілері «молния», «Луна», «лоно», «олень», «лён», «линь», «лен», т.с.с. түрлерде басталып береді. Бізге маңыздысы: жоғарыдағысинонимиялық өте көне ЙҰПАР мен ҮР терминдерінің қайталанба қос сөз ретінде, құбылғы-бүлінгі «ГИПЕР-БОРЕЙ» («ГИПЕР – б+ОР+ей») этнонимі түрінде де тарихта сақталып қалғандығы. Мұндағы ЙҰПАР (аромат-Дух) термині көне грек тілінде «Спарта» («Сыпар+т+а») түрінде де тірлік етсе, ҮР (ароматное дуновение-Дух) терминінің синонимі ретіндегі Йел (ветер-Дух) Сөзі «Эол»түрінде тірлік етеді. Йұпар («Спарта») да, Йел («Эол») де – грек өркениетін түзіскен көне тайпалардың атаулары. Тіпті, «Грек» этнонимі де – Й ~ Г құбылы арқылы, «Йарық ~ Гарык ~ Гырак (метатезалық үлгі) ~ Грек» трансформациясын бастан өткерген ежелгі «Йарық» (Солнце-Дух) атауы. Сөзтанымдық осы мысалдар – грек өркениеті негізінің де «Гиперборей» екендігінің, «Гиперборей» Тілінің бірден-бір Мирасқорының да Қазақ Тілі екендігінің кезекті бір дәлелі. «Гиперборей» Елінің ұлан-ғайыр аумағының кіндік тұсы да – қазіргі Қазақстан территориясы. Қазақ үшін «қорқынышты түстер көру заманаларының» тоқталар уақыты болды. Қазаққа оянып, ойланатын уақыт келді. Ықылымдағы «Гиперборейден» әлемдік барша халық тарап еді; енді, сол «Гиперборейдің» ең кемел Мирасқоры ретіндегі Қазақ Елінен әлемдік барша халыққа БАҚ ІЛІМІ тарайтын болады! Қазақ Тілінде!..
Тыныштықбек ӘБДІКӘКІМҰЛЫ, «Қазақ әдебиеті».
