سەمەي توپىراعىنا تابانى تيگەن جازۋشى، جيھانگەر، عالىم بىتكەننىڭ دۇنيەگە اتى ءماشھۇر بوپ شىعا كەلەتىن ادەتى. ف.دوستوەۆسكيدىڭ «ءولى ۇيدەن جازىلعان حات» شىعارماسى جاڭىلماساق تۋرا وسى قالادا دۇنيەگە كەلگەن سىڭايلى. قازىرگى تىلمەن ايتقاندا شوقاننىڭ عىلىمي جوبالارىنىڭ نەگىزى وسىندا ويلاستىرىلدى. «اباي جولىنىڭ» ەلەسى تۋرا وسى شاھاردا قىلاڭ بەرگەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. قاسيەتتى جەردى كيەلى ويلار يەكتەيتىنىنە تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ مىنا جازباسى ايعاق بولا الادى-اۋ. سەنبەسەڭىز، وقىپ كورىڭىز.
ءبىزدىڭ قولعا قالام العانداعى باستى ماقساتىمىز – «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتى» اتالمىش مەملەكەتتىك مادەني باعدارلاما جونىندە ءوز كوزقاراسىمىزدى ءبىلدىرۋ. بىردەن ايتايىق، ءبىز «ۇشتۇعىرلى ءتىل» فورمۋليروۆكاسىنىڭ «ابراكادابرالىعىنا» دا; «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ماسەلەسىنىڭ نەلىكتەن ساياسات سانالاتىندىعىنا دا ارنايى توقتالىپ جاتپايمىز. ساياسات – الەۋمەتتىك عىلىمداردىڭ ارسىزدىقسىز ەش مۇمكىن ەمەس ەڭ ءبىر جەكسۇرىن سالاسى. ونىڭ كوپتەگەن تۇرلەرى بار: «الدانىش» (وزىن- ءوزى الداپ جۇباتۋ) ماشىعى; سانالى تۇردە قۋلىق-سۇمدىققا قۇرىلار يدەولوگيا; «الىپ الاڭعاسارۇلى الىپ ارسالاڭ» (ارسالاڭ: ىيەسىنە ەركەلەگەن يتتەي ەرسى جايراڭداعىش اشىقاۋىز اقىماق) اتالمىش اڭقاۋتوبىرلىق پسيحوزدان قوزداناتىنبۇقارالىق ەلىكپە-ەلىرمە ارەكەت، ت.ب. سوڭعىسىنىڭ وتە قاۋىپتى ەكەندىگىن «ورىس – ويىنا كەلگەنىن ىستەيدى، قازاق – ورىستان كورگەنىن ىستەيدى»، «اڭقاۋ اڭدامايدى، اڭگۇدىك تىڭدامايدى» ناقىلدارى ايتىپ تۇرادى. ال، ساياساتكەر ۇستانىمى: «ءبىر ساۋساقتى ىشكە بۇگىپ قالۋ».ء بىز ساياساتپەن اينالىسپايمىز. سوندىقتان، ۇلتتىق ءتىل تۋرالى ەڭ تاعدىرلى ماسەلەلەردىڭ قوعامدا وسى كۇنگە دەيىن تالقىعا مۇلدە تۇسپەگەن تەولوگيالىق، ميستيكالىق، تەلەولوگيالىق، ەتنولوگيالىق، پسيحولوگيالىق، ت.ب. قىرلارىن ءسال-ءسال بولسا دا اشا ءتۇسۋ ءۇشىن، ماقالامىزدى تىلدى قۇداي كورىپ، كۋلت تۇتىنعان كوشپەلى دانا بابالارىمىزدىڭ حاق دۇنيەتانىمى نەگىزىندە جازۋعا تىرىسقاندىعىمىز سەبەپتى، ايتار اڭگىمەمىزدىڭ رۋحاني كونە قۇندىلىقتارىمىزدان ەش حابارى جوق، ونى تانىپ-بىلۋگە دە ەش قۇلقى جوق، ءارى ەل ەرتەڭىنە دە وتە سوراقى تۇردە بەي-جاي قارايتىن ويسىز جاندارعا ۇعىنىقتى ءھام جاعىمدى بولماسىن دا ەسكەرتە كەتكىمىز كەلەدى.
قوش، پايدا بولۋىنا ەلباسىمىزدىڭ وسىدان بەس جىل بۇرىنعى ينيتسياتيۆاسى زور ىقپال ەتكەن «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتىنىڭ يدەيالىق نەگىزى ەلباسىمىزدىڭ «جاڭا الەمدەگى جاڭا قازاقستان» اتتى جولداۋىندا:
«قازاقستان حالقى بۇكىل الەمدە ءۇش ءتىلدى پايدالاناتىن جوعارى ءبىلىمدى ەل رەتىندە تانىلۋعا ءتيىس. بۇلار: قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى جانە اعىلشىن ءتىلى – جاھاندىق ەكونوميكاعا ويداعىداي كىرىگۋ ءتىلى».
سونىمەن، «ۇشتۇعىرلى ءتىل» («جالپىعا بىردەي ۇشتىلدىلىك») ساياساتى ءوز قارەكەتىن باستاپ تا كەتتى. مادەني-الەۋمەتتىك باعدارلاماسى و ر ى س ت ءى ل د ءى جوعارعى بىيلىگىمىز تاراپىنان قولعا الىنىپ، «وزىنشە مانەردە» تۇزىلگەن مەملەكەتتىك وسى ەكسپەريمەنت-ناۋقاننىڭ مازمۇنى – «ۇرپاقتى ءۇ ش جاسىنان باستاپ، جاپپاي، ء ۇش تىلدە بىردەي وقىتىپ، تاربيەلەۋ». بۇدان مىناداي سۇراق تۋىندايدى: «وسىنداي «بالاباقشالىق ەكسپەريمەنتپەن» باستالىپ كەتكەن «كوپتىلدىلىك» ساياساتىنىڭ بولاشاقتاعى ناتيجەسى قانداي بولماق؟». وعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن، الدىمەن «ءتىل دەگەنىمىزدىڭ ءوزى نە يا كىم؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرمەك كەرەك. ارينە، ءتىل تۋرالى «اكادەميالىق» جان-جاقتى انىقتامالار قاي-قاي تۇسىندىرمە سوزدىكتەردە دە بار. سونداعى ەڭ باستى ءارى وتە ماڭىزدى تۇجىرىم: «ءتىل – كوممۋنيكاتيۆتىك ءھام ەكسپرەسسيۆتىك قۇرال، قوعامدىق قارىم-قاتىناس قۇرالى». بۇعان قاناعاتتانۋ قيىن. سەبەبى، ءتىلدى «قاجەتتى قۇرال» دەپ تانۋ دۇرىس بولسا، وندا ونى «قاتەرلى قارۋ» دەپ تە تانۋ كەرەك. ويتكەنى،ء تىل – جاسامپازدىعى دا، جويىمپازدىعى دا جويداسىز رۋحاني تىلسىم قۇبىلىس. تىلمەن ادامدى باقىتتى ەتۋگە دە، اۋىرتۋعا دا، ەمدەۋگە دە، ءولتىرىپ جىبەرۋگە دە; ءتىپتى، الگىندە عانا ولگەن ادامدى، «دەم سالۋ» ارقىلى، قايتا ءتىرىلتىپ الۋعا دا ابدەن بولادى.
سونىمەن،ء تىل دەگەنىمىز نە يا كىم؟ مۇنى قاراپايىم كوپشىلىككە جان-جاقتى، تۇبەگەيلى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن، اتا-بابا دۇنيەتانىمىنان اپتالاپ ءدارىس وقۋ قاجەت. سوندىقتان ءتىل جارىقتىقتى بۇل ماقالادا قاراپايىم تۇردە قاراستىرۋعا تۋرا كەلەدى. مىسالى، ءبىزدىڭ «ءتىل» دەپ جۇرگەنىمىز – ونى ون ءتۇرلى ون سەزىم مۇشەسى بار اقىل-ەستىڭسىرتقى ورتاعا سويلەۋى. ال، اقىل-ەس – «ءو ز ءى ش ءى ن د ە دە سويلەي الاتىن» عاجاپ. ونداعى «سويلەنەر» ءاربىر «ءسوز» – «تۇپنۇسقا» وي. سىرتقى ورتاعا سويلەنۋ ءۇشىن، ول اۋەلى «اعىمداعى» وي بەينەسىنە ەنەدى. ول ءوز كەزەگىندە، ءسوز (ابايشا ايتقاندا، «اۋىزدان شىعا، ءوڭى قاشاتىن كوڭۇلدەگى كورىكتى وي») كەيپىندە دە،ء ىس(سانالى قيمىل-ارەكەت تۇرىندەگى وي) كەيپىندە دە تىرلىك ەتە الادى. تۇپكى ۇلگىسى –جۇزە (تۇپكى ناتيجە تۇرىندەگى وي). سوندا ك ە ر ءى ت ر ا ن س ف و ر م ا تس ي يا ل ى قمىنا كونە ب ە س ت ءى ك ايقىندالماق:
رۋح باسقارىمىنداعى ەس: اعىمداعى وي ءسوز → ءىس → جۇزە.
ال، «تۇپنۇسقا» وي بولسا دا، «اعىمداعى» وي بولسا دا، كەز كەلگەن وي – دىبىسسىز سويلەنەتىن ءسوز. دەمەك، ادامنىڭ ويى – قارىپسىز، داۋىسسىز ءسوز. ياعني«اللانىڭ ءسوزى – قارىپسىز، داۋىسسىز» (اباي) بولاتىنى سەكىلدى، ادامنىڭ سوزىدە – قارىپسىز، داۋىسسىز. ادامنىڭ ىشتەي وي ويلاۋىنىڭ – «اقىل-ەس رەتىندە، «ءتىلسىز تىلمەن سويلەۋى» بولىپ تابىلاتىندىعى دا سوندىقتان. الايدا، ك ۆ ي ن ت ە س س ە ن تس ي يا (بەسىنشى بولمىس) رەتىندەگى ەستىڭ ءوزى ءوز بەتىنشە ويلاي دا، سويلەي دە المايدى. ونى س ا ن ا ل ى ت ءۇ ر د ە ويلانتىپ-سويلەنتىپ تۇراتىن پاتشا-قۇداي-ىيە-ءبىي بار.
«ا ل ت ى ن ش ى» كەرەمەت. رۋح دەگەنىمىز – سول «ءبىي». «ءبىي» بولاتىن سەبەبى، ول – بىيلىك ىيەسى. بىيلىك ىيەسى رەتىندەگى رۋح – ەستى، ەس – ءتىلدى سويلەتەدى. «ءتىل – رۋحتىڭ ءسوزى ءھام سويلەپ تۇرعان رۋحتىڭ ءوزى» ەكەندىگىن بىزگە وسىلايشا تۇسىنبەك ابزال. دەسەك تە، اقىل-ەستىڭ ەشقانداي رۋحسىز-اق، ءوز بەتىنشە «سويلەي بەرەتىن» كەزدەرى دە بولادى. ونىڭ ولايشا «سويلەۋى» – رۋح باسقارىمى ارقىلى سانالى تۇردە «سويلەۋ» ەمەس، بەتالدى ىلاعىپ «سويلەۋ». ونداي ەس – «انارحيا»، ياكي «باعۋسىز، بەتىمەن كەتكەن جۇرتتىڭ سور تىرلىگى». ماسەلەن، ويلانۋدى دوعارىپ، ءتاتتى ۇيقىعا باس قويا قالعىپ بارا جاتقان ادامعا، كەيدە اۆتوماتتى تۇردە، ءوز ەسىنىڭ سولايشا «ىلاعىپ سويلەنىلگەن سوزدەرى» (باسقارۋسىز ويلارى) «ساڭق-ساڭق دىبىستالا» ەستىلىپ قالىپ جاتادى. ياعني ۇيقىمەن «قاراڭعىلانىپ» بارا جاتقان ەس ىشىندە قانداي دا ءبىر «بوگدە ادامدار» كادىمگىدەي «سويلەپ جۇرەدى». بىراق ول ويلاردىڭ «ءتىلسىز تىلمەن سويلەنۋشى» سول سوزدىك ۇلگىلەرىن ەستيتىن «اپپاراتىڭىز» كادىمگى قۇلاق ەمەس – قالعىپ بارا جاتقان رۋح. ۇيقىدا جاتقان ادامنىڭ ساندىراقتاۋى دا، ءتۇس كورۋدىڭ فانتاسماگوريالىق كوپتەگەن تۇرلەرى دە (تۇستى كورەتىن دە كادىمگى كوز ەمەس –«توبەكوز»-رۋح) – ەستىڭ رۋح باسقارىمىنان تىس سونداي ىلاقپاسىنان. ءوزىنىڭ ۇيقىدا كورەر ءتۇسىن دە ادەمى باسقارا الاتىن كەمەل رۋح – ايان تۇستەردى دە كورە الاتىن قابىلەتكە يە. ەگەر رۋح دەرتكە دۋشار بولىپ، ءوزىنىڭ باسقارۋشى ىيەلىك فۋنكتسياسىنان ايىرىلار بولسا، ونداي ادام وڭىندە دە نە بولسا سونى الباتى سويلەي بەرەدى. «جىندى-ەسالاڭ».
ايتا بەرسەك، رۋح پەن ەس (ياكي جان; رۋح تا «جان» دەپ اتالا بەرەدى) جانە تىلتۋرالى ءسوز – قيساپسىز. وكىنىشتىسى سول – ءبىز قازىر، م ۇ ق ى م
ا د ا م ز ا ت بولىپ، ر ۋ ح پەن ج ا ن ن ى ڭ (ياكي اقىل-ەستىڭ) نەندەي عاجاپتار ەكەندىگىن تانۋدان مۇلدەم قالدىق. ت ءى ل د ءى ڭ دە نەندەي كەرەمەت ەكەندىگىن بىلمەيتىندىگىمىز سوندىقتان. ال،ء بىزدىڭ كوشپەلى اتا-بابالارىمىز سونىڭ ءبارىن بىلگەن. مىسالى، «ءتىل – ەستىڭ (ادام-رۋحتىڭ) ون ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىرى» (مۇنىڭ بەرتىنگى حريستياندىق جالعاندىقتاعى پەرسونيفيكاتسياسى: «يۋدا – يسۋستىڭ ون ەكى شاكىرتىنىڭ ءبىرى»). جاعىمسىز سيپاتىنىڭ ءبىر فورمۋلاسى «باسقا پالە – تىلدەن»ماقالى بولىپ تابىلاتىن مۇنداعى «ءتىل» – اۋىز قۋىسىنداعى كادىمگى ءتىل، س ءو ي ل ە ۋ مۇشەسى. قول-اياق – ءى س ت ە ۋ مۇشەسى. وسى ەكى مۇشە ھام «و ي ل ا ۋ مۇشەسى» رەتىندەگى ەستىڭ (مىيدىڭ) قىزمەتىن قوسا اتقاراتىن رۋحتىڭ س ە ز ءى م د ءى ك ون مۇشەسى –«ادامنىڭ ون ەكى مۇشەسى» اتالادى. ءبىز بۇل «ون ەكى»-دەگى جوعارعى «ءتورت كوز»(جۇرەك، وكپە، ەمشەك جانە كادىمگى كوز) بەن تومەنگى «التى كوز»-ءدى دە، «رۋح كوزى»(اباي مەن شاھكەرىمشە، «وي كوزى»، «اقىل كوزى»، «جان كوزى») رەتىندەگى جالعىز«توبە كوز»-ءدى دە (ەكىنشى اتاۋى: «توبەتەسىك»), حريستياندىقتى دا تالداپ جاتپايمىز. بىراق «توبەكوز + ون كوز» عاجابىنا قاتىستى اڭقىمالىق كونە دانالىقتاردىڭ مىنا ءبىر پاراسى ۇدايى ەسىمىزدە بولسىن: «ءتورت كوز». «ءتورت كوزى – تۇگەل». «تورتەۋى تۇگەل (تورت كوزى كەمەل) بولسا، توبەدەگى (توبەكوز) كورەدى; التاۋى (التى كوزى) الا بولسا، اۋىزداعى (سوز-تىل) ولەدى».
مۇنداعى «تورتەۋى تۇگەل بولسا، توبەدەگى كورەدى» تۇرىندە ايتىلاتىن «ءتورت كوز + توبە كوز» (4+1) بىرتۇتاستىعى «بەس – بەرەسى» اتالسا، «التى باقان – الاۋىز»سانالاتىن «التى الا كوز» «التى – الاسى» اتالادى.
بۇل قاعيدالاردىڭ وزتانىمدىق كونە مانىستەرىن دە ءبىز ءارتۇرلى جورامالدارعا سالىپ، ابدەن ءبۇلدىرىپ بولدىق. ويتكەنى، «قازاق ءتىلىنىڭ ءوزىن ءبىلۋشى جوق، ءمانىسىن ءبىلۋشى دە جوق. بۇرىنعى اتا-بابامىز قازاق ءتىلىن تەگىس ءبىلۋشى ەدى، ءمانىسىن دە ءتۇسىندىرىپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى. سوندىقتان ءبارى ء ا ۋ ل ي ە بولىپ، ايتقانى ايتقانىنداي كەلىپ وتىرۋشى ەدى» (ماشھۇر ءجۇسىپ. شىعارمالارى. 9-ت. پاۆلودار – 2006. قۇلىق تۋرالى. 295-ب.).
«ءتىل – رۋح باسقارىمىنداعى اقىل-ەس («باستاعى باق» يا «باستاعى سور»)الەمىنەن ۇشىپ كەلەتىن حابارشى پەرىشتە». مۇنداعى «ءتىل» – «قاناتتى قوناق-ءسوز». «سوزگە قوناق بەرۋ»، «سوزگە قوناق بەرمەۋ»، «قاناتتى ءسوز» تىركەستەرى سونى بىلدىرەدى. «ءتىل – رۋحتىڭ ءسوزى ءھام سويلەپ تۇرعان رۋحتىڭ ءوزى» دەگەندى وسىلايشا دا تۇسىنەمىز. ياعني ءتىل دەگەنىمىز – سويلەپ تۇرعان ەس، ەس دەگەنىمىز – سويلەپ تۇرعان رۋح. بۇدان «رۋح = ەس = ءتىل ء(سوز)» تەڭشەبى انىقتالادى.
«ءتىل – اقىل-ەس الەمىنەن ۇشىپ كەلەتىن حابارشى پەرىشتە» تانىمىنىڭ باستى ءبىر كونە فورمۋلاسى: «باس – باق، اۋىز – داربازا، ءسوز – سامال». سامال دەگەنىڭىز – جۇپار جەل. بابالارىمىز ەرتەدە جەلدى «جىن» ساناعان (ماحمۇت قاشقاري. «تۇرىك سوزدىگى»). دەمەك، اتالمىش ناقىلداعى «ءسوز – سامال» دەگەندى «ءسوز – جۇپار جىن» دەپ تە ۇقپاق ءلازىم. «جۇپار جىن» دەگەنىمىز – اڭقىل («ان+ق+ۇل»; جۇپار لەب; كۇنتەكتى-اسپانتەكتى جۇپار پەرىشتە-ۇل) كەرەمەتى: «باس – باق، اۋىز – داربازا، ءسوز – اڭقىل».
«ءتىل – رۋحتىڭ ءسوزى ءھام سويلەپ تۇرعان رۋحتىڭ ءوزى» دەگەننىڭ كەزەكتى ءبىر ءمانىسى وسىنداي كونە تانىمدار ارقىلى دا كامىل اشىلماق. سونداي-اق، «سامال-ءسوز»(جۇپارجەلدى جىن-ءسوز), ياكي «جەل-ءسوز» دەگەن ۇعىمنىڭ اسا قاسيەتتى ۇعىم ەكەندىگىن ءبىلۋ ءۇشىن، ەجەلگى جىراۋلار مەن ەرتەرەكتەگى ارقالى اقىندار پوەزياسىن دا زەردەلەپ وقۋ كەرەك بولادى. ال، «سامال-ءسوز»، ياكي «جۇپار جىن-ءسوز» دەگەننىڭجۇپار رۋح (يس) ەكەندىگىن ءبىز ماقالانىڭ سوڭىندا تۇيىندەمەكپىز.
«باس – باق، اۋىز – داربازا، ءسوز – سامال» ناقىلىنىڭ قازىرگى قازاق قولداناتىن جارىمجان ۇلگىسى: «اۋىز – داربازا، ءسوز – سامال، قۇداي ۇرعانعا نە امال؟»(قازاقتىڭ ماقالدارى مەن ماتەلدەرى. قمكاب. الماتى. 1959. 81-ب.). شىنىندا دا «قۇداي ۇرىپ»، ناقىلداعى قاسيەتتى «باس – باق» (باق: جۇپار رۋح پەن جۇماق ەس-اقىل) ۇعىمىن دا مۇلدە ۇمىتقان بىزدەي پاقىرلارعا نە امال ەندى.
جالپى، جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بىردە-بىرەۋىن دۇرىس ۇقپاۋىمىزدىڭ يا ۇققىمىز كەلمەۋىنىڭ سەبەبى – باعزى كوشپەلى دانا ءبابالارىمىزدىڭ تىلدى قۇداي كورىپ، كۋلت تۇتىنعاندىعىنان سوراقى تۇردە بەيحابارلىعىمىزدا. ال، ونىڭ سەبەبى – حالقىمىز باستان وتكەرگەن سوڭعى ەكى مىڭ جىلدايعى تاريحي تاقسىرەتتەر مەن كەيىنگىبوداندىق كەسىرىنەن تۋىنداعان كەمباعالدىق كومپلەكسى.ء بىز سولايشا ماڭگۇرتتەندىك. ونىڭ ۇستىنە، «اسىلى، قازاق ءتىلى – جۇمباق: نە ايتسا، ءبارىنىڭ شەشۋى بار; شەشۋىن بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك» (ماشھۇر ءجۇسىپ. شىعارمالارى. 9-ت. پاۆلودار. 2006 ج. قۇلىق تۋرالى. 315-ب.). مۇنداعى «جۇمباق» («جۇم+ب+اق»;تاينا; زاگادكا) سوزىنىڭ م+ب سيمبيوزى ارقىلى وزگەرە تۇزىلگەن «جۇماق» (راي) سوزى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، قازاق ءتىلىنىڭ «جۇماق ءتىلى» («باسىندا باعى بار» ەلدىڭ تىلى)ەكەندىگى دە ايقىندالماق. ياعني «باس – باق، اۋىز – داربازا، جۇماق ءتىل – اڭقىل».اتا-بابالارىمىزدىڭ اڭقىلداق (جۇپارپەرىشتەشە قوش ويلايتىن، قوش سويلەيتىن ادال جان) بولعاندىعى دا سودان.
بابالارىمىزدىڭ ءتىلدى كۋلت تۇتىنۋى – كەمەل اقىل-ەستى، دانا رۋحتى كۋلت تۇتىنۋ. دانا رۋحتى كۋلت تۇتىنۋ – ەل پاراساتتىلىعىنىڭ تاڭىرلىك كەپىلى. ءتىلدى كۋلت تۇتىنعان، اتالى سوزگە توقتاي بىلگەن پاراساتتى ەلدىڭ يۋريسپرۋدەنتسياسىنىڭ فورمۋلاسى: «ەردىڭ قۇنى – ەكى اۋىز ءسوز»; اتالى ءسوزدى ارداقتاۋداعى كەڭپەيىلدىلىگىنىڭ فورمۋلاسى: «الدىڭا كەلسە، – اتاڭنىڭ قۇنىن كەش!».ء تىلدى، ءسوزدى قاستەرلەۋدە ك ءو ش پ ە ل ءى بابالارىمىزعا عانا ءتان بولعان مۇنداي ارلىلىق پەن مارتتىك (رۋحاني رىتسارلىق) فەنومەنى ءوزىمىز قازىر ەسسىز ەلتىپ جۇرگەن «ءو ر ك ە ن ي ە ت ت ءى وتىرىقشى ەلدەردىڭ» قاي-قاي زاماندا دا ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرگەن ەمەس. ولاردىڭ سوت پروتسەستەرىنىڭ، كوپ جاعدايدا، ءبىتىپ بولمايتىن «ازالى پروتسەسسياعا» اينالىپ كەتەتىندىگى دە – سول، اتالى ءسوز سويلەتەر پاراساتتىڭ جوقتىعى – ءبىر، اتالى سوزگە جۇگىندىرەر ار-ۇياتتىڭ جوقتىعى – ەكى، كوشپەلىگە ءتان كەڭپەيىلدىلىكتىڭ جوقتىعى – ءۇش. اتالى ءسوز دەمەكشى، «اتالى ءسوز»، «اتالى سوزگە توقتاۋ»، «اتالى سوزگە ارسىز عانا توقتاماس»، «ءسوز اتاسى»، «اتاسى تەگىن جەل ءسوز»، «اتاسى ارزان قارا ءسوز»، «ءسوز سوزگە كەلگەندە ايتىلماسا – ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى»، «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇپ اتاسى»، ت.س.س. تۇرلەردە باستالىپ بەرەتىن كونە فرازەولوگيزمدەر مەن ماقالداردا نە قۇپيا جاتقاندىعىن دا وزگە تۇگىل، ءوزىمىز ايتا المايمىز. ەگەر، ءتىل تىرلىگىندەگى «اتا» كاتەگورياسىنا ورايعى وسىناۋ ناقىلدار مەن تىركەستەردىڭ سىرىن ۇقساق، ولارداعى كوپتەگەن مەتافيزيكالىق قۇبىلىستار زاڭدىلىقتارىمەن قاتار، قازىرگى «انا ءتىلى» دەپ جۇرگەن ءتىلىمىزدىڭ اتامزامانناناتا ءتىل بولىپ ەسەپتەلگەندىگىن دە ناقتى بىلەر ەدىك. ال، اتامزاماننان كەلە جاتقان ا ت ا ك ۋ ل ت ءى ن ە ورايعى «كۇن-اتا» (كەرىسىنشە، «جەر–ەنە»), «اتا جۇرت»، «اتا مەكەن»، «اتا قونىس»، «اتا جولى»، «اتا سالت»، «اتا ءداستۇر»، «اتا مۇرا»، «اتا كاسىپ»، «جەتى اتا»، «ارعى اتا»، «بەرگى اتا»، «اتا ساقال»، «اتا دوس»، «اتا بالاسى»، «ءسوز اتاسى»، «سۋ اتاسى»، «جول اتاسى»، «كۇش اتاسى»، زوومورفيزمدىك «بەس اتا»، ت.س.س. تۇرلەردە باستالىپ بەرەر سانسىز «ا ت ا ل ى ق» ۇعىمداردىڭ (اتا-بابالارىمىزدىڭ جاۋىنىڭ ءوزى دە جاي جاۋ ەمەس – «اتا جاۋ»، كەگى دە جاي كەك ەمەس – «اتا كەك») باستى ءبىرى بولىپ تابىلاتىن ەجەلگى «اتا ءتىل» ۇعىمىنىڭ «انا ءتىلى» تۇرىندە كەرى ترانسفورماتسيالانۋىنىڭ باستى سەبەبىن ەجەلگى ا ت ا ل ى ق ۇلت رۋحىنىڭ، كەركەتكەن زامانالار كەسىرىنەن، كەلە-كەلە «ق ا ت ى ن ب ا س ش ا ل ا ن ى پ كەتكەندىگىنەن» ىزدەۋ قاجەت. ءمانىسى الدا ايتىلار فورمۋلاسى:«كەج ەگە+ (قاتىنباسشى رۋح) +قوش ەگە». مىنە، تابانداتقان ءجۇز ون جىل بولدى،«جالىن مەن وتتان جارالعان ءسوزدى ۇعاتىن قايسىڭ بار؟ (اباي) سۇراعىنا بۇكىل قازاق بولىپ ءبىر تۇشىمدى جاۋاپ قايتارا الدىق پا؟ جوق. ۇلى باقسى بابالارىمىز س ءو ز د ءى ڭ (ويدىڭ) قۇدىرەتىمەن «كۇن جايلاتقان» (تابيعاتتى باسقارعان). بۇل تۇرعىدا «وقىعان – قارا سۋدى تەرىس اعىزار، وشاققا قارا تاستان ماي تامىزار» ناقىلىن دا تۋرا ماعىناسىندا تۇسىنگەن ابزال. «دەم سالۋ»، «ءتىل ءتىيۋ»، «سەگىزقىرلى وتكىر ءسوز» («ءولوڭ – سەگىزقىرلى پەرەن-مىلتىق». اقىن مادەلى جۇسىپقوجاۇلى), تىركەستەرى مەن «سەگىز تۇتام جار-ساداق – سەكىرگەن اڭدى سۇلاتار، سەگىز قىرلى وتكىر ءسوز – اقىرعان ەردى قۇلاتار»; «قاھارلى ءسوز – قامال بۇزار» سىندى سانداعان ماقالدارداعى ميستيكالىق تىلسىم عىلىمداردان دا جۇردايمىز. «قازاق ءتىلى – جۇمباق: نە ايتسا، ءبارىنىڭ شەشۋى بار; شەشۋىن بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك». مىسالى، سوڭعى ناقىلدا ءسوزدىڭ رەزونانستىق جويقىندىلىعى ايتىلىپ تۇر. جاسامپاز دا جويىمپاز ءسوزدىڭ ء(تىلدىڭ) «ءتىلى كەمەل دامىعان» دەگەن ەلدەردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ ءتىل عىلىمىندا جوق «سە-
گ ءى ز ق ى ر ل ى ل ى ع ى» تۋرالى امبەباپ تانىمنىڭ استارىندا دا بۇكىل الەمگە ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم تاڭعاجايىپ عىلىمدار بار. دانا بابالارىمىزدىڭ جۇمباق-جۇماق تىلىنە ەش ءمان بەرمەي، سانامىزدىڭ مۇلدەم قاراڭعىلانىپ قالعاندىعى سونشالىقتى، تاريحى جىل ساناۋىمىزدان ارعى زامانالارعا كەتەتىن «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى – ءبىر، ءتۇپ اتاسى – مايقى ءبىي» (انالوگى: «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى – ءبىر، ءتۇپ اتاسى – جۇپار-ءدۇر») ماتەلىندەگى «مايقى ءبىي» مارتەبەسىن دە، كۇنى-كەشە عانا ەجەلگى «كۇن+تاۋ» [«كۇن+تاۋ» كوركەمتانىمىنىڭ انالوگتارى: «باس+دەنە»، «حان+ەل»، «كۇن+الەم» (و دۇنيە + بۇ دۇنيە), «تاڭىرى+كوسموس»] كۋلتىنە ورايعى «تاۋ باسىنا حان كوتەرۋ» اتالمىش كونە يناۋگۋراتسيا بويىنشا، ەسۋگەيۇلى تەمۋجىندى اتامزامانعى «جان ءوس» («شان گ+وس»; دۋح-دۋشا – سولنتسە) مارتەبەسىنە ىلايىق «كۇن-حان» سايلاعان توبە بىيلەردىڭ بىرىنە عانا تەلىپ، تۇپكىلىكتى مورلەپ قويدىق. ادىلەتىندە، اتالمىش ەجەلگى ماتەلدەگى «تۇبى (تەگى) بىر – تۇگەل ءسوز» دەگەنىمىز –«قۇدىرەت كۇننىڭ، ياكي كۇندەردىڭ كۇنىنىڭ ىيەسى رەتىندەگى ءتۇپ ءتاڭىرىنىڭ شەتسىز-شەكسىز ءسوزى» بولىپ تابىلاتىن جارىقتىق كوس-
موس. ال، «مايقى ءبىي» مارتەبەسىندەگى «مايقى» (تۇبىرى: «ۇماي»; «باي» ۇلگىسى دە بار) كومپونەنتى – «ءسوز اتاۋلىنىڭ قۇدىرەت ىيەسى» رەتىندەگى تۇپ ءتاڭىرىنىڭ، ياكيقۇدىرەت رۋحتىڭ كونەدەگى ءبىر اتاۋى. «ءبىي» كومپونەنتى – بىيلەۋشى رەتىندەگى قۇدىرەت رۋحتىڭ مىڭ سان كونە تيتۋلدارىنىڭ ءبىرى عانا. «باقشى» («باقسى»),«جاقشى» («جاقسى»), «ءوس» («ا+ب+ز»), «جان ءوس» («شىڭعىس»; دۋشا – سولنتسە),«ءوس-ءون» («ۇزان»), «شاش ءون («شەشەن»), «يام ءون» («شامان»), «اق ءون» («اقىن»; «اگني»; «وگون»), «جان» («حان»; «قاھان»), «جاراتۋشى ىرا» («زاراتۋشترا»، «زورواسترا»; تۆورەتس – سولنتسە), «جان ىرا» («ءتاڭىرى». دۋح – سولنتسە), «كۇن ءبىي»،ت.س.س. بولىپ كەتە باراتىن ونداي مىڭ سان تيتۋلدار ەرتەدە «كۇن-ەستى باسقارۋشى ءسوز ىيەلەرى» رەتىندەگى قۇداي-رۋح اتاۋلىعا ورتاق بولعان. ياعني «كۇن+توبە» («كۇن+تاۋ» ۇعىمىنىڭ انالوگى) كۋلتى بويىنشا، «كۇل توبە» («كۇلتوبە»), «جاي توبە»(«تايتوبە»), «ۇماي توبە» («مايتوبە»), «مار توبە» («مارتوبە»; «مارتەبە»سوزى وسى اتاۋدان), ت.س.س. اتالمىش كۇندىك قاسيەتتى توبەلەر باسىندا، ەلدىڭ «كۇن-باسى» بولىپ ب ءى ي ل ءى ك ايتار بىيلەردىڭ ءبىرى رەتىندەگى ەسىمى بەلگىسىز ۇيسىندىك «توبەيۇلى» توبە بىيدىڭ دە، ودان مىڭ جىل بۇرىنعى «ءمانۇلى» توبە بىيدىڭ دە ءبىي كۋلتىنە («بىي+بىيىك) ورايعى «مايقى ءبىي» مارتەبەسىنىڭ ءمانىسى – «توبەكوزى» اشىلعان ولاردىڭ «بىيىك»-كوسموس توبەسىندەگى مايقى ءبىي» رەتىندەگى ءتۇپ ءتاڭىرىنىڭ جەردەگى «وكىل-ەلشىسى» سانالعاندىعىندا. تۇپكى بىيلىك – «قۇدىرەت ءبىي»رەتىندەگى ءتۇپ ءتاڭىرىنىڭ قۇزىرىندا. «بىيلىك» («بىي+لىك»: ءبىي قۇزىرى) تەرمينىنىڭ دە«ءبىي» (قۇزىرلى ءادىل ءسوز ىيەسى) مارتەبەسىنەن شىعاتىندىعى سودان. دەمەك، كونەدەن كەلىپ جەتكەن «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى – ءبىر، ءتۇپ اتاسى – مايقى ءبىي» ناقىلىن دۇرىس ۇقپاق كەرەك:
«كوسموستاعى داتتىك-زاتتىق شەكسىز قۇبىلىستاردىڭ («سوزدەردىڭ») تەگى – ءبىر، ءتۇپ اتاسى – «مايقى ءبىي» اتالمىش ءتۇپ ءتاڭىرى»
ماقالا كولەمى شەكتەۋلى بولعاندىقتان، «قۇداي-كۇن + تاۋ-الەم» كۋلتىنە ورايعى وسىناۋ «بىي+بىيىك («بىي+ىك»: بىيگە ارنالعان قاسيەتتى جوعارعى ورىن) نەمەسە «بىي+بىيلىك»، «بىي+بىيە» كۋلتتەرىن دە تالداپ جاتپايمىز. «ءبىي» مارتەبەسى – وتە كونە مارتەبە. دەسەك تە، كوشپەلى باعزى بابالارىمىزدىڭ ءتىلدى نەلىكتەن كۋلت دارەجەسىنە كوتەرگەندىگىنىڭ تاڭىرلىك تۇپكى ءمانىسىن، مەيلى، ەكى اۋىز سوزبەن بولسا دا، ناقتىلاپ ايتا كەتپەك كەرەك. ماسەلە تومەندەگىدەي.
ءتۇپ ءتاڭىرى – قۇدىرەت رۋح. جۇپار ىيە. ونىڭ باسقارىمىنداعى تاڭعاجايىپ نۇرلىقۇدىرەت ەس-اقىل – قۇدىرەت كۇن (تەگىندە، كۇن اتاۋلىنىڭ ءبارى – ەس-اقىل), شەكسىز كوسموستىڭ تاڭعاجايىپ جاسامپاز «يادروسى». «جانىمىز (رۋحىمىز. – ت.ءا.) – كۇننەن كەلگەن نۇردان…» (شاھكەرىم) پوستۋلاتىنا سۇيەنسەك، ءتۇپ ءتاڭىرى باسقارىمىنداعى سونداي قۇدىرەت كۇننىڭ نۇرىنان (ەماناتسيا – ءو ل ءو ڭ ك ءى د ە ن) شەت-شەگى جوق كوسموستىڭ ۇدايى تارالعى-جارالعى بولىپ جاتقاندىعى ايقىندالماق. «رۋح=ەس=تىل (سوز)» تەڭشەبىن ەسكەرسەك، كوسموس دەگەنىمىز ء– تۇپ ءتاڭىرىنىڭ «قۇدىرەت كۇننىڭ نۇرى» تۇرىندە «سويلەۋمەن» بولاتىن ۇشى-قيىرسىز ءسوزى». ول «سوزدەردىڭ» جۇزەگە اسقان ەڭ كەمەلدەرى – قيساپسىز كۇن جۇيەلەرى. سولاردىڭ ءبىرى – ورتاڭعى رۋح (قوش ءبىت – «گوس پود»; «ورتاڭعى ءتاڭىرى») باسقارىمىنداعىكادىمگى كۇن جۇيەسى. «جانىمىز – كۇننەن كەلگەن نۇردان،ء تانىمىز – توپىراق پەن سۋدان» (شاھكەرىم) پوستۋلاتىنا وراي، «ورتاڭعى ءتاڭىرى» باسقارىمىنداعى كادىمگى كۇننىڭ ن ۇ ر ى ن ا ن («جالىن مەن وتتان جارالعان سوزدەن») جەربەتىندىك تابيعات (باستى سيپاتى وت: وسىمدىك الەمى) تارالعى-جارالعى بولۋدا. ياعني جەربەتىندىك تابيعات – ورتاڭعى ءتاڭىرىنىڭ،ء بىزدى تىكەلەي جاراتۋشى قوش ءبىتتىڭ كادىمگى كۇن نۇرى تۇرىندە «سويلەۋمەن» بولاتىن ۇشى-قيىرسىز ءسوزى». ول «سوزدەردىڭ» ەڭ كەمەلدەرى – «كىشى ءتاڭىرى» بولىپ تابىلاتىن ادامدىق كەمەل رۋحتار. ءار «كىشى ءتاڭىرى» (قوش ەگە) وز باسقارىمىنداعى «كىشى كۇننىڭ» («اقىل دەگەن – ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر». شاھكەرىم) نۇرى تۇرىندە، كادىمگى قيساپسىز ءسوزدى ء(تىلدى) جاراتۋمەن بولادى. قىسقاسى، باعزى كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ ءتىلدى كۋلت تۇتىنعاندىعىنىڭ ءمانىسى ولاردىڭ «ءسوزدى جاراتۋشى جانە ءسوز» كۋلتى جايىنداعى كونە كەمەل تانىم-سەنىمىندە جاتىر:
«قۇدىرەت كۇننىڭ ىيە-قۇداي-ءرۋحى (تۇپ ءتاڭىرى-ادام) – «قيساپسىز ءسوز» رەتىندەگىكوسموستى; «ورتاڭعى» كۇننىڭ ىيە-قۇداي-رۋحى («ورتاڭعى» ءتاڭىرى-ادام) –«قيساپسىز ءسوز» رەتىندەگى جەربەتىندىك تابيعاتتى; «كىشى» كۇننىڭ ىيە-قۇداي-رۋحى («كىشى» ءتاڭىرى-ادام) كادىمگى قيساپسىز سوزدى ۇزدىكسىز جاراتۋمەن-تاراتۋمەن بولادى».
ءيا، تانىعىمىز كەلسىن-كەلمەسىن، ءبارىبىر، «يەرارحيالىق بايلانىستاعى بىرتەكتى ءۇش قۇداي-ادام» ء(ۇش باق) بار. «ءسوزدى تانۋ – ءوزدى تانۋ» ۇعىمىنىڭ انالوگى رەتىندەگى «سوزىنە قاراي، كىسىنى ال» (اباي) پوستۋلاتى بويىنشا، كادىمگى سوز-ءتىلدى قاسيەتتەپ تانىپ-ءبىلۋ ارقىلى – «كىشى قۇداي-ادامدى»; جەربەتىندىك «ءسوز»-تابيعاتتى قاسيەتتەپ تانىپ-ءبىلۋ ارقىلى – «ورتاڭعى قۇداي-ادامدى»; «ءسوز»-كوسموستى قاسيەتتەپ تانىپ-ءبىلۋ ارقىلى، «ءتۇبى ءبىر – تۇگەل ءسوزدىڭ» ءتۇپ اتاسى»رەتىندەگى «قۇدىرەت قۇداي-ادامدى» تانىپ-بىلۋگە بولادى. ورتاق ءمانىسى «ءسوزتانىم – قۇدايتانىم» بولىپ تابىلاتىن وسى تانىم عىلىمدارىنىڭ جالپى رەتى:«ءسوزتانىم (تىلتانۋ) ء→ وزتانىم (ادامتانۋ) → تابيعاتتانۋ → كۇنتانۋ → كوسموستانۋ → ءتاڭىرىتانۋ». وسىنىڭ ءوزى – «سوزتانىم+بەستانىم» (بەستانىم:ء وزتانىم تابيعاتتانۋ كۇنتانۋ كوسموستانۋ ءتاڭىرىتانۋ)»حيكمەتى. ياعني «بەستانىمنىڭ نەگىزى – ءسوزتانىم» دەگەن ءسوز. سونداي تانىم عىلىمدارى ارقىلى تانىلاتىن «يەرارحيالىق زاڭدىلىقتاعى بىرتەكتى قۇداي-ادامدار» رەتىندەگى ۇش رۋحتىڭ سينونيميالىق باستى «ەسىمدەرى» دە بەلگىلى: جۇپارىيە («جاففار» ىيە), قوش بىت («گوس پود») جانە قوش ەگە. ۇشەۋىنىڭ دە ورتاق ماعىناسى – «ق و ش- جۇپار اڭقۋشى قۇداي يس» (يس: جۇپار رۋح – جۇپار تەك).
ءوسىناۋ ۇش باق جاسامپازدىقتارىنىڭ انالوگيالىق بەستىكتەرى:
قۇدىرەت كۇن → ولوڭكى → ۋاقىت → قوزعالىس → كەڭىستىك (كوسموس)
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
ورتاڭعى كۇن → اعىلعان نۇر → اۋا اعىن → سۋ توپىراق (جەر)
↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓ ↓
كىشى كۇن (ەس) → اعىمداعى → وي → ءسوز → ءىس-ارەكەت → جۇزە («زات»).
ءبىرىنشىسى (مۇنداعى «ولوڭكى»: ەماناتسيا) – «بەس جاقسى»، ورتاڭعىسى – «بەسكۇندىك جالعان»، سوڭعىسى «ەردىڭ ىرىستىق بەس قارۋى» نەمەسە «بەس ەنە» (بەسەنە; پەشەنە) دەپ تە اتالمىش بۇل ءبىرتۇتاس ب ە س ت ءى ك ۇش فورمۋلا بىزدىڭ ك ءو ش پ ە ل ىباعزى دانا بابالارىمىزدىڭ «ءۇش باق» («ۇشپاق». 1.ء ۇش قۇداي. 2. ءۇش قۇداي باسقارىمىنداعى ءۇش جۇماق كۇن-ەس) جونىندەگى كونە كونتسەپتسياسىنان الىنىپ وتىر. وسى ۇشەۋى «وركەنيەتتى» وتىرىقشى جۇرتتاردىڭ بۇگىنگە دەيىنگى بارشا تەولوگيالىق پايىمدارى مەن فيلوسوفيالىق وي-پىكىرلەرىن دە، تەحنيكالىق عىلىمدارىنىڭ ماتەرياليزمگە عانا سۇيەنگەن سىڭارجاق تۇجىرىمدارىن دا، الۋانكونفەسسيونالدىق بۇتكىل ءدىني دوگماتتارىن دا ت ا س – ت ا ل ق ا ن ەتەدى.
بۇل ورايدا، مىنا ءسوزدى دە كەلتىرە كەتەلىك: «عىلىم-ءبىلىم نەمەن بولادى؟ ەڭ الدى – قۇدايدى تانىماق. ول قۇدايدى قايتسە تانىماق؟ «اركىم ءوزىن تانىسا، سوندا ءتاڭىرىسىن تانيدى» (ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ. الماتى. «عىلىم». 1992. 75-ب.).قازاقتىڭ «اركىم ءوزىن تانىسا، سوندا ءتاڭىرىسىن تانيدى» (وزتانىم تاڭىرتانىم)ناقىلىنىڭ ءوزى – وڭترانسفورماتسيالىق تىزبەكتى رەتى «ءسوزتانىم → ءوزتانىم → تابيعاتتانۋ → كۇنتانۋ → كوسموستانۋ → ءتاڭىرىتانۋ» تۇرىندەگى ءبىرتۇتاس تانىم عىلىمدارىنىڭ «ءسوزتانىم → ءوزتانىم»، «تابيعاتتانۋ → كۇنتانۋ»جانە «كوسموستانۋ → ءتاڭىرىتانۋ» تۇرىندە ۇشكە بولىنە جۇيەلەنەر ۇ ش تۇرىنىڭورتاق انىقتاماسى بولىپ تابىلادى:ء سوزتانىم → قۇدايتانىم. «ءسوز – شىندى تابار» (قازاقتىڭ ماقالدارى مەن ماتەلدەرى. الماتى. 1959) ناقىلى دا سونى ايتادى. «كوكىرەگىندە وتى بار ويلى ادامعا بۇل ءسوزىمنىڭ سۋرەتى تۇرار دايىن»(اباي); ياعني سەنىم اتاۋلىعا نەگىز بولاتىن تانىم اتاۋلىنىڭ باسىندا ءتىلدى تانىپ-قاسيەتتەۋ (سوزتانىم) تۇر! وكىنىشكە قاراي، «قازاق ءتىلىنىڭ ءوزىن ءبىلۋشى جوق، ءمانىسىن ءبىلۋشى دە جوق». ماسەلەن، ءسوز وزەگىنە «قۇرت» (مادانقۇرت) بولىپ تۇسەتىن پارازيت «ءى» ء(ى، ى) دىبىسى سالدارىنان، وق ياكي ۋق (سترەلا) سوزى ۋىق [«ۋ+ى+ق»; ۋنينى (ۆوگنۋتىە جەردي، نا كوتورىح دەرجيتسيا ۆەرحني كۋپول يۋرتى); شاڭىراق – سيمۆول سولنتسا] تۇرىندە دە بۇلىنە تىرلىك ەتەدى. ۋىقتىڭ «وق» سانالعاندىعى كونەدەگىكۇن ىيەسى – «جاقشى»، كۇن – «جاق»، كۇن نۇرى – «جەبە» كوركەمتانىمىنا بايلانىستى. سول سياقتى، «ءيىسسابىن»،ء يىسسۋ» سوزدەرىندە قولدانىلاتىن يىس («ءي+ى+س»; اروماتنىي ءزاپاح) سوزى دە – يس (اروماتنىي زاپاح; دۋشيستىي دۋح; دۋشيستوە پرويسحوجدەنيە) سوزىنىڭ مادانقۇرت «ءى» دىبىسى سالدارىنان بۇلىنگەن ءبىر ءتۇرى. كوپماعىنالى ەس (اروماتنوە دۋنوۆەنيە; دۋشيستىي ۋم-رازۋم.،) ءسوزىنىڭ تۋىندى-قۇبىلعى ءبىر ۇلگىسى رەتىندەگى يس سوزىنىڭ باستى ماعىناسى: «جۇپار رۋح – جۇپار تەك». «ءيسى – قازاق» فرازەولوگيزمىنىڭ «جۇپار رۋحى، جۇپار تەگى – قازاق»دەگەندى بىلدىرەتىندىگى سوندىقتان. وتە كوپماعىنالى ەس تەرمينىنىڭ دە ءبىر ماعىناسى –يس (ىيە رەتىندەگى جۇپار رۋح – جۇپار تەك). ونى «ەس كورۋ»، «ەس تۇتۋ»، «ەس بولۋ»تىركەستەرى ايتىپ تۇرادى. ياعني ورتاق ماعىناسى «جۇپار ىيە – جۇپار رۋح» دەگەندى بىلدىرەتىن رۋح، يس، ەس، ىيە (ەگە) تەرميندەرى – سينونيميالىق بىرلىكتە. «ءيىس يس»تۇزىلىمىنىڭ اڭگىمە سوڭىندا كەلتىرىلەر كوپتەگەن انالوگتارىنىڭ ەكەۋى: «دۋحي → دۋح»،«ريح → رۋح» (ار. ۆەتەر – دۋح).
دەگەنمەن، وسى ايتىلعاندار دا قازىرگى قازاققا مۇلدە تۇسىنىكسىز. ول زاڭدى دا، «قازاق ءتىلى – جۇمباق: نە ايتسا، ءبارىنىڭ شەشۋى بار; شەشۋىن بىلۋگە تىرىسۋ كەرەك»، «قازاق ءتىلىنىڭ ءوزىن ءبىلۋشى جوق، ءمانىسىن ءبىلۋشى دە جوق». قازىرگى قازاقتىڭ قاسيەتتى«ءيسى – قازاق» (جۇپار رۋحى، جۇپار تەگى – قازاق) تىركەسىن «ءيىسى قازاق» تۇرىندە سوراقى قولدانىپ، ونى «تۇگەل، بارشا قازاق» دەپ قاتە تۇسىنەتىندىگى دە سودان. كوپماعىنالى كونە «ەس» تەرمينىنىڭ كەيىنگى تۋىندى تىلدەردە «ۆەست» («ۆ+ەس+ت»), «اۆەستا» («ا+ۆ+ەس+ت+ا»), سونداي-اق، پەرسونيفيكاتسيالىق «يسا» («يس+ا»), «ايسا» («ا+يس+ا»), «عايسا» («ع+ا+يس+ا»), «يەسۋس» («ي+ەس+ۋس»), «يسۋس» («ي+يس+ۋس»), «يەگوشۋا» («ي+ە+گ+وش+ۋا»), ت.ت. ق ۇ ب ى ل ع ى – ب ءۇ ل ءى ن گ ءى تۇرلەرى بار ەكەندىگىن بىلمەيتىندىگىمىز دە – كونەدەگى سوزتانىم-بەستانىم عىلىمدارىنان جۇردايلىعىمىزدىڭ ءبىر دالەلى.
قوش، ەندى، «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن كوشپەلى اتا-بابالارىمىزدىڭ بۇ جالعاندا تەڭدەسى جوق كونە دۇنيەتانىمىنداعى (وندا ايداي الەمگە ءالى بەيمالىم تەلەگەي-تەڭىز ءىلىم بار!) سانسىز پوستۋلاتتاردىڭ بىرنەشەۋى بويىنشا عانا، ءتۇرلى اسپەكتىدە قاراستىرۋعا كوشەلىك. ماقالا كولەمىنىڭ شاعىندىعىنا وراي، ءبىز بۇل تۇرعىدا دا «مىڭ ويدى ءبىر ءسوزدىڭ قاۋىزىنا سىيدىرۋعا» تىرىسامىز.
ب ءى ر ءى ن ش ءى ق ا ع ي د ا نەگىزىندە ايتىلار سىر.
يس – اندروگيندىك (قوسجىنىستى) جالعىز. سايكەسىنشە، ونىڭ ەسى دە، ءتىلى دە – جالعىز. مۇنى ۇعىنۋ ءۇشىن، الدىمەن سوزتانىمعا جۇگىنگەن ءجون،ء سوزتانىم – ءوزتانىمنىڭ نەگىزى. ماسەلەن، «كوسەگەڭ كوگەرسىن!» باتاسىنداعى كونە «كوسەگە»سوزىنىڭ دە ءمانىسىن بىلەرلىك قازاق جوق. ءسوزتانىم عىلىمى بىزگە ءتىل تىرلىگىندەگى «ءسوز – سوزدەن تۋادى، سويلەمەسە، قايدان تۋادى؟» اتالمىش زاڭدىلىق بويىنشا تۋىنداعان بىرىككەن قوس ءسوز رەتىندەگى ق ۇ ب ى ل ع ى «كوسەگە» سوزى نەگىزىنىڭ «قوش ەگە» (جۇپار ەركەك-پەرىشتە-ىيە-رۋح) ەكەندىگىن ايتىپ تۇرادى. ياعني قوش ەگەمارتەبەسىندەگى «قوش» كومپونەنتى «كوس» تۇرىنە وزگەرەدى. مىسالى، ال جار قوشمارتەبەسىندەگى قوش كومپونەنتى دە قازاق ميفولوگياسىندا ءدال سولايشا جەتىلمە«كوسە» («كوس+ە») تۇرىنە قۇبىلىپ كەتەدى: «ال دار كوسە». تاعى ءبىر بۇلىنگى ۇلگىسى:«ال د+يار كوس+ە».
قوش ەگە – اقىل-ەستى باعىپ-قاعۋشى، باسقارۋشى جۇپار ەركەك-پەرىشتە ءيستىڭ (يس قابىلەتىنىڭ) كونەدەگى سانسىز اتاۋلارىنىڭ باستى ءبىرى. كوسەگە – قوش ەگە باعىمى مەن باسقارىمىنداعى «باستاعى باق»، ياكي ج ۇ م ا ق ەس-اقىل. «كوسەگەڭ كوگەرسىن!» باتاسىنىڭ «جۇماق اقىل-ەسىڭ جۇپار اڭقي، ءوسىپ-وركەندەي بەرسىن!»دەگەندى بىلدىرمەگى دە سودان. جۇماق ەستىڭ وتە كوپ ماعىنالى كونە «جان» (يان;گوري; سولنتسە – دۋشا) تەرمينىمەن اتالماعى دا، «جان» تەرمينىنىڭ اراب تىلىندە ننديفتونگىسى مەن جەتىلدىرمە ا دىبىسى ارقىلى، بۇلىنگى «جاننا» («جانن+ا»; ار. جۇماق) كەيپىنە ەنبەگى دە، «ۇلىپ، جۇرتقا قايتقان وي» رەتىندەگى ونى قازاقتاردىڭ«جاننات» («جانن+ا+ت») تۇرىندە ودان سايىن بۇلدىرە قولدانباعى دا سوندىقتان;«جاقسىنىڭ جانى – ءجاننات» (جاقسىنىڭ اقىل-ەسى – جۇپار اڭقىعان جۇماق).«جان» تەرمينىنىڭ ەكىنشى ءمانى: «رۋح». ال، سوزتانىمعا جۇگىنسەك، «ەركەك قوش ەگەنىڭ قۇدايى قوساعىنىڭ» ەجەلدەن «كەج ەگە» (قىرسىق، قىڭىر ۇرعاشى-سايتان ەگە-رۋح) اتالعاندىعى دا ءمالىم بولماق. «باستاعى سوردىڭ (ەستىڭ «تامۇق» بولىگىنىڭ)ەگەسى». ونىڭ قوش ەگەگە انتاگونيست ەكەندىگىن «كەج ەگەسى كەيىن تارتىپ»فرازەولوگيزمى ايقىندايدى. كونە يستانۋ عىلىمىنان دىم سەزبەيتىن ءبىز اڭقىمالىق«كەج ەگە» تەرمينىن دە مەتاتەزالىق «كەگەجە» يا «كەجەگە» (باستىڭ جەلكە جاعى; شۇيدە، قاراعۇس، مويىن) تۇرىندە عانا تۇسىنەمىز، سول جاڭساق مانىستە عانا قولدانامىز. سەبەبى بەلگىلى، «قازاق ءتىلىنىڭ ءوزىن ءبىلۋشى جوق، ءمانىسىن ءبىلۋشى دە جوق…».
سونىمەن، «پەرىشتە» دە، «سايتان» دا – ادامنىڭ ءبىر وزىندە. مىسالى، «شايتان» دەگەن نارسە – ءوزىڭنىڭ ويىڭ. وي ىيەسى-شايتان جۇرەگىڭە نەشە ءتۇرلى وي سالادى» ((ماشھۇر ءجۇسىپ. شىعارمالارى. 11-ت. پاۆلودار – 2006. قۇلىق تۋرالى. 74-ب.). «پەرىشتەنى»، سايكەسىنشە، «ىزگى وي»، «ىزگى وي ىيەسى» دەپ تۇسىنگەن ءىلازىم. ياعني،يس دەگەنىمىز – «پەرىشتە» (قوش ەگە) مەن «سايتان» (كەج ەگە) بىرتۇتاستىعى: «قوش ەگە + (يس) +كەج ەگە». ەكەۋ، ەكەۋ بولسا دا، – بىرەۋ. بۇل ورايدا «قوش ەگە + كەج ەگە» انالوگتارىنىڭ «اڭقىل+جەرىت»، «اڭقىر+مۇڭكىر» (مۇسىلمان ميفولوگياسىنداعى ۇلگىسى: «ناكۋر+مۋنكار») ەكەندىگىن دە بىلگەنىمىز ءجون. ياعنيجالعىز ءيستىڭ «قوس بەينەسى» (قوس يپوستاسى) يا «قوسپوليۋستى» قابىلەتى بولادى: «ىزگىلىك اتاۋلىنى تۋىنداتاتىن ەركەكتىك-پەرىشتەلىك قوش ەگە» ھام «زۇلىمدىق اتاۋلىنى تۋىنداتاتىن ۇرعاشىلىق-سايتاندىق كەج ەگە». ءۇش باق عاجاپتارىنىڭ ۇشەۋى دە – سونداي قوسسيپاتتى يستەر. سوعان وراي، كەز كەلگەن يس قاراماعىنداعى اقىل-ەس الەمى دە «ا ڭ ق ى ل» («ان+ق+ۇل»; كۇنتەكتى-اسپانتەكتى جۇپار ۇل-پەرىشتە; الەمدىك كوپتەگەن نۇسقالارىنىڭ ورىستىلىندىك ۇلگىسى: «انگەل») جانە «ج ە ر ءى ت» («جە+ر+ى+ت»; جەرتەكتى جالماۋىز ساسىق ۇرعاشى-سايتان; ورىس تىلىندەگى ۇلگىسى: «چيورت») يشاراسىنداعى قوس سيپاتقا يە: «اڭقىل+ (ەس) +جەرىت». ولاي بولماعاندا، ءيستىڭ قاراما-قارسىلىق زاڭدىلىقتارىن تانىپ-ءبىلۋ قاسيەتى دە، يس باعىمىنداعى ەستىڭ ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتى سالعاستىرا قاراستىرارلىق ويلاۋ فۋنكتسياسى دا بولماس ەدى. ماسەلەن، شاش ورايىنىڭ [شاشتىڭ ءوزى – يسباسقارىمىنداعى اقىل-ەستىڭ، ياكي «كىشى كۇننىڭ («اقىل دەگەن – ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر») اينالاعا تاراتار نۇرىنىڭ» سيمۆولى] كىندىك تۇسى ءيستى نىشانداسا، ونىڭاينالايىن (كرۋگوۆوروت، ۆراششەنيە) سيپاتى يس باسقارىمى بويىنشا ۇدايىاينالايىن (ۆراششەنيە – دۋحوۆنوە پەرەۆوپلوششەنيە) كۇي كەشەتىن اقىل-ەستى يشارالايدى. شاش ورايى، ادەتتە، جالعىز بولادى. قوس وراي – «قوش ەگە + كەج ەگە»جۇپتىعىنىڭ سيمۆولدىق كورسەتكىشى. ءيستىڭ «تاندىك» بولمىسى – مىيدىڭ ناق كىندىك-ورتاسىنداعى «ەپيفيز» دەۋگە كەلەر «توبەكوز» بەزى، اقىل-ەستىڭ جاسامپاز «يادروسى». سونداي-اق، «قوش ەگە + (يس) +كەج ەگە» فورمۋلاسى – رۋحتىڭ بىرلىك، جۇپتىق ھام ۇشتىك سيپاتىن دا ايقىنداپ تۇراتىن امبەباپ فورمۋلا.
ءشىنايى وزتانىم وسىلاي دا وسىلاي دەيدى. قازىرگى قوعامىمىزدا «ءوزتانىم»اتالىپ جۇرگەن ءپان – سول ءوزتانىمنىڭ «ەلەسى» عانا.
انالوگى وتە كوپ «ەركەك-قوش ەگە+ (يس) +ۇرعاشى-كەج ەگە» بىرتۇتاستىعىنىڭ امبەباپ جۇپتىق كوركەم فورمۋلاسى – «ەكى جارتى – ءبىر ءبۇتىن، ەرلى-زايىپ – ءبىر ءتۇتىن».ء يستىڭ «اندروگيندىك
ج ا ل ع ى ز «مەن» (ەگو) بولاتىندىعى دا، سوعان وراي، ونىڭ اقىل-ەسىنىڭ دە، ءتىلىنىڭ دە ج ا ل ع ى ز بولماقتىعىنىڭ زاڭدى ەكەندىگى دە سوندىقتان.
«مەن» (ەگو) دەگەننەن شىعادى، ارقايسىسى وزىنشە ءبىر «مەن» بولىپ تابىلاتىن رۋحتار، جالپى العاندا، ەكى ءتۇرلى كاتەگورياعا بولىنەدى: ورتاقشىل ىزگى ىيەلىك «مەن»-رۋح جانە مەنشىكقۇمار مەنمەن قوجالىق «مەن»-رۋح. ونىڭ ءمانىسى مىنادا; رۋح باسقارىمىنداعى ەستى قالىپتاستىراتىن جانە دامىتاتىن ءھام جاسامپاز (يا جويىمپاز) بولۋىنا اسەر ەتەتىن جاقسى-جامان بارشا «ينفورماتسيالار» –قورشاعان ورتادان. ول ويلار ەستىڭ شاراپاتتى «قوش ەگە»-قابىلەتى مەن كەساپاتتى-«كەج ەگە» قابىلەتىنىڭ ءوزارا ۇيلەسىمدى ورتاق تىرلىگىنىڭ ارقاسىندا عانا جيناقتالادى. «اڭقىل+جەرىت» بىرتۇتاستىعى رەتىندە ەستى باسقارۋشى رۋحتىڭ «ءبىز!» دەۋشى جالعىز «ىزگى مەن» بولۋعا مىندەتتىلىگى دە، قورشاعان ورتا الدىنداعى قارىزىن ۇدايى وتەۋگە ءتيىس بورىشكەرلىگى دە سودان. بىراق، كەجەگەلىك(سايتاندىق-ۇرعاشىلىق) قابىلەتى ۇستەم قوجالىق رۋح – ءوز باسقارىمىنداعى اقىل-ەس تۇرماق، ونى قالىپتاستىرۋشى قورشاعان ورتانى دا ءو ز ءى ن ءى ڭ م ە ن ش ءى گ ءى كورەتىن مەنمەن-اقىماق ەگو. «ەگويست» ۇعىمىنىڭ سىرى دا سوندا. «مەن! مەن!» دەۋدى عانا بىلەر ونداي مەنمەنقوجالىق ەگونىڭ «مۇڭكىر» (قارسىلاسا ساسۋشى ۇرعاشى-سايتان، ياكي كەج ەگە) سۇگىرەتىندە بولماقتىعىنىڭ ءبىر كوركەم انىقتاماسى:«مەنمەندىكتىڭ ءيىسىن كەلتىرە كورمە مۇرىنعا!» (شوراياقتىڭ ومارى). ياعني قوش ەگە – اڭقىر، كەج ەگە – مۇڭكىر. «قوش ەگە» مەن «كەج ەگە» تەرميندەرىندەگى«ەگە» كومپونەنتى – كونە «ىيە» («ىي+ە») تەرمينىنىڭ ي ~ گ قۇبىلى ارقىلى تۇزىلگەن ءبىر ۇلگىسى: ىيە ~ ىگە (تولىقشالانعان ۇلگىسى: ەگە). ىيە مەن ەگە ەكەۋى – ءبىر ءسوز. «ىيە»تەرمينىنىڭ تولىقشالانعان «ءىيا» ۇلگىسىنىڭ ورىس تىلىندە «م ە ن» دەگەندى بىلدىرەتىن –يا (يا) تۇرىندە، قۇبىلعى ەگە فورماسىنىڭ لاتىن تىلىندە «م ە ن» دەگەندى بىلدىرەتىن«ەگو» تۇرىندە قولدانىلاتىندىعى دا سودان. سوزتانىم عىلىمى سولاي دەيدى.
«قوش ەگە+ (يس) +كەج ەگە» تۇرىندە بولاتىن يس – «ءجۇپاريىستى قامقورشى دانا قوش ەگەسى «ساسىقيىستى قىڭىر اقىماق» كەج ەگەسىنە تۇراقتى تۇردە، ۇدايى رۋحاني ج ە ت ە ك ش ءى» بولاتىن يس. د ۇ ر ى س ر ۋ ح ت ى ڭ تۇتاستاي العاندا «يس» (جۇپار رۋح – جۇپار تەك) اتالماعى دا، ونداي ءيستىڭ قوشەگەلىك ءھام كەجەگەلىك قابىلەتتەرىنىڭ «ءوزارا ورتاق ءبىر عانا قوشەگەلىك و ر ت ا ق جۇپار تىلدە سويلەسپەگى» دە سودان. سول «قوشەگەلىك ورتاق جۇپار ءتىلدىڭ» نەگىزىندە ادامنىڭ «باسىنا ب ا ق(جۇپارى اڭقىعان جۇماق ەس-اقىل) قونادى». «كوسەگە» دەگەنىمىز – سول. ياعني «قوش ەگە+ (يس) +كەج ەگە» فورمۋلاسىنداعى «يس»-ءتىڭ ءبىر سيپاتى – «ەركەك قوش ەگە مەن ۇرعاشى كەج ەگە ەكەۋىنىڭ ورتاق بالالارى» رەتىندەگى قيساپسىز جۇپار ويلار(دىبىسسىز سويلەنەتىن قيساپسىز قوش سوزدەر) الەمى. ال، «رۋح=ەس=تىل (سوز)» زاڭدىلىعى بويىنشا، «قيساپسىز جۇپار ويلار الەمى» – ەس، ەس دەگەنىمىز – سويلەپ تۇرعان جۇپار ءتىل.
كەز كەلگەن تازا ءرۋحتىڭ (ادامنىڭ) وزىنىڭ دە، ەسىنىڭ دە بىرتۇتاستىعىنىڭ، ءتىلىنىڭ دە جال- عىز بولماقتىعىنىڭ وسىنداي بۇلجىماس تاڭىرلىك تابيعي زاڭدىلىقتارى بار. ال، پوليگلوت (چەلوۆەك، ۆلادەيۋششي منوگيمي يازىكامي) ماسەلەسى شە؟ «كوپ ءتىلدى مەڭگەرۋ – رۋحتىڭ كوپتىلدىلىگىنىڭ كورسەتكىشى» دەپ ويلاۋعا استە بولمايدى.كوپتىلدى رۋح – مۇلدە مۇمكىن ەمەس قۇبىلىس. رۋحتىڭ كوپ ءتىلدى مەڭگەرۋى – بىرباسقا، ءومىر ءسۇرۋى – بىرباسقا. «قوش ەگەسى كەجەگەسىنە جەتەكشى» كەز كەلگەن كەمەل رۋح تا تەك ءبىر تىلمەن عانا ءومىر سۇرەدى. كەز كەلگەن پوليگلوت ءومىرىنىڭ قاينار كوزى دە – ءبىر عانا ۇلتتىق ءتىل. رۋحتىڭ وزگە تىلدەردى مەڭگەرۋى – ونىڭ ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى ج ا د ت ى ق ارسەنالىنداعى ۇلتتىق رۋحاني قازىنانى بايىتاتىن، جاسامپازدىعىنىڭ(يا جويىمپازدىعىنىڭ) پوتەنتسيالىن ارتتىراتىن ينتەللەكتۋالدىق – ەرۋديتسيالىق ف ا ك ت و ر ل ا ر عانا بولىپ تابىلادى. ياعني رۋحتىڭ ءوز ءتىلى –«مەن» كاتەگورياسىنا، ونىڭ مەڭگەرگەن وزگە تىلدەرى «مەنىكى» كاتەگورياسىنا جاتادى.«مەن» مەن «مەنىكى»-ءنىڭ» ماعىناسى – ەكى» (اباي). مىسالى، قازاق ءۇشىن، «جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىل، جەتى ءتۇرلى ءىلىم ءبىل» (جۇسىپ بالاسۇعىن), «جەتى ءتىلدى بىلگەن ۇل – جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر» ناقىلياتتارىنداعى «جەتى ءتۇرلى ءتىل – جەتى ءتۇرلى ءىلىم» دە، ياعني «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتىنداعى ورىس پەن اعىلشىن تىلدەرى دە –«م ە ن ءى ك ءى» كاتەگورياسىنان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، وزگە تىلدەردى مەڭگەرۋ، وندا دا، شىن ىقىلاسپەن مەڭگەرۋ – قاجەت-اق. بىراق بىزگە «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز ءتىلىڭدى قۇرمەتتە!» (قادىر مىرزا- الي) وسيەتىن «وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىل، ءوز تىلىڭمەن ءومىر ءسۇر!» تۇرىندە دۇرىس ۇعىنباق ءجون – ءبىر; ەكىنشىدەن، وزگە تىلدەردى جاس ۇرپاققا ۇيرەتۋدى قاي جاس مولشەرىنەن باستاعاندا عانا ءتيىمدى-ناتيجەلى بولماقتىعىنىڭ ناقتى عىلىمي-پسيحولوگيالىق، فيزيولوگيالىق ءجون-جوسىعىن انىق بىلمەك كەرەك – ەكى. سوڭعىسى وزگە ەلدەردە (مىسالى، جاپونيادا) جىلدار بويعى عىلىمي تالقىدان ءوتىپ بارىپ قانا شەشىمىن تاپسا، ءبىزدىڭ ەلدە ونداي كۇردەلى دە جاۋاپتى ماسەلەلەردى بيۋروكراتيالىق كانتسەلياريا، ارنايى وكىم تۇرىندە، ءاپ-ساتتە «شەشىپ» بەرە سالادى. سوندىقتان ەگوسىنان «ونەكىدە ءبىر نۇسقا جوق» جاس بۋىندى «ءۇش تىلدە قاتار تىرلىك ەتۋگە» ماجبۇرلەيتىن «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتى» دەگەن سويقاندىقتىڭ سويىلىن سوعىسپاي، «مەملەكەتتىك تىلمەن ءومىر ءسۇرۋ جانە قوس ءتىلدى قوسا مەڭگەرۋ» دەپ اتالۋعا ءتيىس ي گ ءى ل ءى ك ت ءى ءى س ت ءى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسپاق ابزال. ويتپەيىنشە، قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ايىرىقشا مارتەبەسى مۇلدە ەسكەرۋسىز قالىپ، اعىلشىن، ورىس تىلدەرىمەن ءبىر دەڭگەيدە قولدانىلار، قاتارداعى ءتىل بولىپ قالىپ كەتپەك. ونداي شەندەستىرۋدىڭ سوڭى قازاق ءتىلىنىڭ تۇبىرىمەن قۇرىپ كەتۋىنە اپاراتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن، اۋليە بولۋدىڭ قاجەتى شامالى. كسرو زامانىندا دا «ۇشتىلدىلىك» (قازاق، ورىس جانە ءبىر شەت ءتىلى) ساياساتى بولعان; ناتيجەسىندە، «كوممۋنيزم ءتىلىنىڭ كەرەمەتتىلىگىنەن» قازاقتىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى تۇبەگەيلى ورىستانىپ تىندى. ال،«ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتى» دەگەن پارىقسىزدىق پەن «مەملەكەتتىك تىلمەن ءومىر ءسۇرۋ جانە قوس ءتىلدى قوسا مەڭگەرۋ» اتالۋى ءتيىس ادىلەتتى ءىستىڭ ايىرماسى – كوك پەن جەردەي. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعامدا سوزدى دۇرىس ۇعىنباۋ ءھام دۇرىس قولدانباۋ دەرتى – مەملەكەتتىك ماسشتابقا دەيىن اسقىنىپ كەتكەن قاسىرەت.
ساياسات تىلىندە قاساقانا «كوپۇلتتى» دەلىنەتىن قازاقستان، اۋەلى – قىرىق سان تۇركى جۇرتتارىنا ورتاق قارا شاڭىراق. دەسەك تە، ول – قازاقتىڭ تول شاڭىراعى. ش ا ڭ ى ر ا ق [«شان ىرا+ق»، تۋىندى «شاڭىراق» تەرمينىنىڭ تۇپنۇسقاسى: «ءتاڭىرى»تۇرىندە دە قولدانىلىپ جۇرگەن كوپماعىنالى كونە «جان ىرا» (دۋح – سولنتسە)اتاۋى] – «ب ءى ر ت ءى ل د ءى يس + ەس» بولىپ تابىلاتىن كۇن اتاۋلىنىڭ سيمۆولى. دەمەك، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك شاڭىراعىنا، وزگە جات تىلدەر تۇرماق، تۇركىتەكتى باۋىرلاس جۇرتتار تىلدەرىنىڭ دە ۇستەمدىك ەتۋگە ەش حاقىسى جوق. اتا زاڭىمىزدا ورىس تىلىنە بەرىلگەن مەملەكەتتىك ەرەكشە ستاتۋستىڭ ادىلەت بويىنشا – مۇلدە ز ا ڭ س ى ز، ساياسات بويىنشا عانا «دۇرىس» ەكەندىگى سودان شىعادى. سول «دۇرىس» ساياساتتىڭ استارىندا جوعارعى بىيلىگىمىزدىڭ «جولداسىڭ (كورشىڭ) سوقىر بولسا – كوزىڭدى قىس، دوكىر بولسا – ك… قىس» ماجبۇرلىگىنىڭ دە جاتقاندىعىن نەسىنە جاسىرامىز. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگى قازاقتىڭ دەنى – كوپ ماعىناعا يە اتامزامانعى «شاڭىراققا قارا!»ايباتى مەن «جامان ءۇيدى قوناعى بىيلەيدى» تاعىلىمىنان دا ءبىرجولا ايىرىلىپ تىنعان سورلى بۇقارا.
ورايى كەلىپ تۇرعاندا، قازاقستاندىق دياسپورالاردىڭ «تىلدەرى» جونىندە دە ءبىر-ەكى ءسوز ايتا كەتەلىك. «دياسپورالىق تىلدەردىڭ» قاي-قايسىسىنىڭ دا ءومىر سۇرۋگە تولىق حاقىسى بار.ء ار دياسپورا (سايكەسىنشە، ولاردىڭ كەز كەلگەن وكىلى) ج ە ك ە ءو م ءى ر ءى ن ءوز تىلىندە ءسۇرۋى ءتيىس. كەز كەلگەن ادام شىن مانىسىندە «مەن» (ەگو) بولامىن دەسە، تەك ءوز ۇلتىنىڭ تىلىمەن عانا ءومىر ءسۇرۋى قاجەت. بىراق قازاقستانداعىمەملەكەتتىك رۋح مۇراتى اياسىنداعى ۇيلەسىمدى ورتاق تىرلىكتىڭ كەپىلى رەتىندەگى«شاڭىراق ىيەسىنىڭ» تىلىن (قازاق ءتىلىن) ەل ازاماتتارىنىڭ ءبارى، سانالى تۇردە، جاپپاي، وزدەرىنىڭ «ءبىر شاڭىراق استىنداعى» ورتاق يگىلىگى ءۇشىن، شىن ىقىلاسپەن ءسۇيىپ قولدانۋعا م ءى ن د ە ت ت ءى. كەز كەلگەن جەكە ەل-رۋح سىندى، قازاقتىڭ دا دەربەس ەل-رۋح رەتىندەگى اماندىعى مەن جاسامپازدىعىنىڭ ادىلەتتى شارتى سونداي. قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە قازاقستاندىق بارشا ازاماتتاردىڭ شىن ىقىلاسپەن ءسۇيىپ قولدانۋعا مىندەتتىلىگىنىڭ ەكىنشى سىرى(قازاق ءتىلىنىڭ «گ ي پ ە ر ب و ر ە ي ل ءى گ ءى») اڭگىمە سوڭىندا ايتىلادى.
ءجا، وسى ورايدا، «يمپەريالىق ءتىل ساياساتى» دەپ اتالۋعا ىلايىق ساياساتتىڭ دا بار ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون. رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ورىس ءتىلى – سونداي ساياساتتىڭ (ادىلەتتىڭ ەمەس) سانى باسىم ورىستار مەن ورىستىلدىلەرگە قاجەتتىلىگى ءارى تيىمدىلىگى ارقاسىندا عانا مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن يەلەنىپ وتىر. اعىلشىن ءتىلىنىڭ الەمدىك ەكسپانسياسىن دا «يمپەريالىق ءتىل ساياساتى» تۇرعىسىنان بەزبەندەگەن دۇرىس. ال، رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ورىس ءتىلى، اقيقاتىندا، مەملەكەتتىك ءتىل ەمەس، – فەدەراتسيالىق ءتىل. ياعني ادىلەت بويىنشا، رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ءار ۇلت-رۋحتىڭ مەملەكەتتىك ءوز ءتىلى بولۋى – زاڭدىلىق. «قوستىلدى» مەملەكەتتەر دە بار. بىراق ونداي ەلدەردى «قوستىلدى مەملەكەت» دەپ اتاۋ ءجونسىز. اقيقاتىندا، ونداي ءار ەل – كونفەدەراتسيالىق مەملەكەت، دەربەس ەكى ەل-رۋحتىڭ ءوزارا وداعى.
ە ك ءى ن ش ءى ق ا ع ي د ا نەگىزىندە ايتىلار سىر.
رۋح = ەس (جان) ء= تىل (سوز) زاڭدىلىعى بويىنشا، كەز كەلگەن نارەستە،ء وزىنىڭ ۇلتى مەن ناسىلىنە قاراماستان، ەسسىز كۇيىنەن باستاپ قانداي تىلدىك ورتادا تاربيەلەنەدى، سول تىلدىك ورتادا قالايشا ءوسىپ-جەتىلەدى، سولايشا، ول سول تىلدە سويلەيتىن ۇلتتىڭ عانا وكىلى بولىپ قالىپتاسادى. «ءورىستىلدى قازاقتار» اتالمىش قاۋىم – سونداي رۋحتىق-تىلدىك، پسيحيكالىق قۇبىلىستاردىڭ ءبىر ناتيجەسى. ياعني «ءورىستىلدى قازاقتار»قازاق ساناتىنا قوسىلمايدى، ولار – «مونگولويد» ورىستار. ونداي ترانسفورماتسيانىڭ كوپتەگەن وزىندىك سالدارى بار. ويتكەنى، ءار ادام – بەلگىلى ءبىر قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن گەنەتيكالىق جادقا يە جاراتىلىس. وندا«گەنەالوگيالىق بايتەرەك» عاجابىنىڭ مىڭداعان جىلعى تەلەولوگيالىق بۇتكىل «جازبالارى» ساقتاۋلى بولادى. ال، «قازاق مونگولويد ورىس» سەكىلدى ترانسفورماتسياعا دۋشارلانعان ءار رۋحتا «گەنەالوگيالىق بايتەرەك» اتتىماڭگىلىك جازمىش حرونيكاسىنىڭ اعىنى كىلت وزگەرىسكە ۇشىراپ، مۇلدە باسقا سيپاتتا «جازىلا» باستاماق. باسقاشا ايتساق، «ءورىستىلدى قازاق» ءوزىنىڭ مىڭداعانجىلدىق ءۇزىلىسسىز جازمىشىنىڭ تەكتىك، تىلدىك، سەزىمدىك قاسيەتتەر باستاتقان گەنەزيستىك، گەنەالوگيالىق، ۇلتتىق بارشا رۋحاني قازىنالارىنان اجىراپ، مۇلدە بوتەن رۋح سيپاتىنا كوشەدى. سوعان وراي، ءبىر مىسال. قازاقتىڭ ۇل يا قىز بولسىن،ء الى ەسى كىرمەگەن كەز كەلگەن ءسابيىن موينىڭىزعا الىپ كوتەرسەڭىز-اق، ول ءوزىن بەينە ءبىر ات ۇستىندە وتىرعانداي سەزىنىپ، كادىمگىدەي تەبىنىپ، ەكى يىعىڭىزدان «تىزگىندەپ» تارتقىشتاۋ ارقىلى، ءوزىڭىزدى «جىلقى كورىپ»، انىق «باسقارا» باستايدى. «حايۋانعا باس ءبىلدىرۋدىڭ» كوشپەلىلەرگە عانا تان مىڭداعانجىلدىق عىلىمي قارەكەتىبويىنشا مىقتاپ قالىپتاسقان يممۋنوگەنەتيكالىق رەفلەكس زاڭدىلىعى سونداي. سونىڭ ءوزى «رۋح كەنتاۆريستيكاسى» عىلىمىنان شىعادى. ويتكەنى، كەج ەگەنىڭ سانسىز سيپاتتارىنىڭ ءبىرى – «ۇرعاشى حايۋان»; ياعني «ىيە» رەتىندەگى قوش ەگە-قابىلەت «كىيە» رەتىندەگى كەج ەگە-قابىلەتكە «باس بىلدىرگەندە»، ول «ۇرعاشى حايۋانىڭىز» قوش ەگە سۇگىرەتىندەگى ادامدى م ۇ ر ا ت ق ا جەتكىزەر «كولىككە» اينالادى. مىسالى، كەنتاۆريستيكالىق «بىي+بىيە» سيپاتىنداعى ادامنىڭ زۇلىم («حاي-
ۋان») قابىلەتى ىزگى قابىلەتىنە سولايشا قىزمەت ەتپەك. ءورىستىلدى قازاقتار ۇرپاعىنىڭونداي تەكتىك-رۋحتىق ەرەكشە تۇيسىك پەن قاسيەتتەن مۇلدە ادا ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە ابدەن بولادى. ال، شالا قازاقتاردا – ءبارى دە «شالا».
ءۇ ش ءى ن ش ءى ءھام ت ءو ر ت ءى ن ش ءى ق ا ع ي د ا نەگىزىندە ايتىلار سىر.
«مونگولويد ورىس» قازاققا قايىرا اينالا الا ما؟ اينالا الادى. بىراق ول ءۇشىن، وعان ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ قازاق تىلىنە دەگەن ى ڭ ك ءا ر ل ءى گ ءى ءن (سوزتانىم عىلىمىنا جۇگىنسەك، «كۇنتەكتى-اسپانتەكتى جۇپار ەركەك-پەرىشتە» دەگەندى بىلدىرەتىن كونە«اڭقىر» تەرمينىنىڭ «اڭعىرت»، «انگۋر»، «انگير(اس)»، «ناكۋر»، «نوكەر»، ت.س.س. تۇرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن تۋىندى قۇبىلعى «ىڭكار» ۇلگىسى «قوش ماحابباتتىڭ كۇنتەكتى جۇپار پەرىشتەسى» دەگەندى ايتادى) وياتپاق شارت. ونداي ىڭكارلىگى ويانعان «ءورىستىلدى قازاق» قازاق ءتىلىن تەگىس بىلۋگە، سول تىلمەن ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلادى. ال، رۋحتىڭ ءبىر سيپاتى بولىپ تابىلاتىن تىلدە ۇلتتىق رۋحتىڭ بارشا قازىناسى ساقتاۋلى: «ەگەر، قازاق ءتىلىن بىلسە ەدى: ءدىن دە – وسىندا، عىلىم-ءبىلىم دە – وسىندا، اۋليەشىلىك تە – وسىندا. سولاي بولعانى ءۇشىن، بۇرىنعى وتكەن اتا-ءبابالارىمىز (بارى جاقسى بولىپ) اۋليە بولىپ ءوتتى» (ماشھۇر ءجۇسىپ). مۇنىڭ دا ناعىز ا ك س ي و-
م ا ەكەندىگى اڭگىمە بارىسىندا ايقىندالادى دەسەك تە، وسىنداعى «ءدىن» مەن «عىلىم-ءبىلىم» جانە «اۋليەشىلىك» تۋراسىندا دا ءبىر-ءبىر ءسوز قوزعاي كەتەلىك. اۋليە ايتىپ وتىرعان «قازاق تىلىندەگى «ءدىن»-ءدى ەسحاتولوگيالىق يسلام دىنىمەن شاتاستىرماۋ كەرەك، «دۇنيە – تولعان كوپ شاتاق ءدىن. ءبارى – بىردەي شاتپىراق» (شاھكەرىم).«قازاق تىلىندەگى «ءدىن» – بەستانىم عىلىمدارىن تۇتاس قامتيتىن تاڭىريزم. جالعان ىلىمدەر بولىپ تابىلاتىن بارشا مونوتەيستىك دىندەردىڭ دە، ءبۋدديزمنىڭ دە، باسقالارىنىڭ دا تۇپنەگىزى – سول ءىلىم. ياعني تامام ءدىننىڭ ءتۇبى – ءبىر، بويانعان-بۇزعان، سالىپ ءتۇر» (شاھكەرىم) اقيقاتىنىڭ ءبىر تراكتوۆكاسى: «تامام ءدىننىڭ ءتۇبى – ءتاڭىريزم، بويانعان-بۇزعان، سالىپ ءتۇر». ال، «قازاق تىلىندەگى «عىلىم-ءبىلىم» –بەستانىم عىلىمدارى، «اۋليەشىلىك» – ادامدىقتىڭ ەڭ جوعارعى دارەجەسىرەتىندەگى باقشىلىقتىڭ ونەرى.
ب ە س ءى ن ش ءى د ە ن، ان (ولوڭ) – مۋزىكا ونەرىنىڭ اتاسى.ء بىز مۋزىكانىڭ اقىل-ەستى قالىپتاستىرىپ، رۋحتى شىڭداۋداعىوراسان رولى حاقىندا دا ازعانا سوزبەن شەكتەلەمىز. مۋزىكا – سەزىم ءتىلى (سوزى). ال، ويلار الەمى رەتىندەگى اقىل-ەس – ونى ون ءتۇرلى س ە ز ءى م مۇشەلەرى ارقىلى قالىپتاساتىن عاجاپ. سونىڭ ءوزى: «سەزىم → وي» ترانسفورماتسياسىنان. ياعني قورشاعان ورتاداعى بارشا «ينفورماتسيالار» «سەزىمدىك ون مۇشە ىشىندەگى پاتشا-مۇشە» بولىپ تابىلاتىن جۇرەكتە «توعىسىپ»، جۇلىن بويىمەن اعىلا، مىيداعى جۇرەك ورتالىعىندا «پاتشالىق سەزىم» تۇرىندە پايدا بولىپ قانا قويمايدى، سول ورتالىقتان ول مىيدىڭ ويلاۋ-سويلەۋ ءھام ەسكە ساقتاۋ ورتالىقتارىنا پاتشالىق ءوي (سوز) تۇرىندە ترانسفورماتسيالانادى. «اقىل» (ەس) اتالمىش عاجابىڭىز ۇزدىكسىز تاسقىندايتىن سونداي «سەزىم → وي» (جالىن → وت) ترانسفورماتسيالارى ارقىلى قالىپتاسپاق. «جالىنداعان وت» تۇرىندەگى مىيدان «جالىن» تۇرىندە قايىرا جۇرەككە «اعىلاتىن» كەرىترانسفورماتسيالىق «وي → سەزىم» قۇبىلىسىنداعى«سەزىم» كەرەمەتى «كوڭۇل» (جۇپارپەرىشتەلىك پاتشا-سەزىم) دەپ اتالادى.
ءبىز «جايلاۋ → قىستاۋ → جايلاۋ» يشاراتىنداعى «سەزىم → وي → سەزىم» (كوڭۇل → اقىل → كوڭۇل) تۇرىندەگى سونداي م ءا ڭ گ ءى ل ءى ك اينالايىن-كوش(اينالايىن: ۆراششەنيە; كرۋگوۆوروت; دۋحوۆنوە پەرەۆوپلوششەنيە; كوش: كوچەۆكا;پەرەۆوپلوششەنيە) عاجابىنا دا، ونىڭ تاڭىرلىك مانىسىنە دە، «مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل-باستان» (اباي) اكسيوماسىنا دا جان-جاقتى توقتالىپ جاتپايمىز. ءبىز قاراستىرار باستى ماسەلە: «سەزىم → وي» تۇرىندەگى ج ا ر ا ل ۋ ترانسفورماتسياسى. ياعني وي (اقىل-ەس; ءتىل; وي-سوز) دەگەنىمىز – س ە ز ءى م ن ە ن قالىپتاساتىن كۆينتەسسەنتسيا. ال، سەزىم ءتىلى – مۋزىكا. دەمەك، رۋح-ەس-تىلكەرەمەتىنىڭ قانداي بولىپ قالىپتاسپاعى تىكەلەي مۋزىكاعا قاتىستى. «ءاننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار» (اباي) دەمەكشى، ۇرپاعى «ەستى» مۋزىكامەن سۋسىنداپ وسكەن ەلدىڭ اقىل-ەسى دە كەمەل، ىزگى بولماق. مىسالى، قازاقتىڭ فولكلورلىق ءان مەن كۇيى ءھام حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارى – شەكسىز كوسموس مۋزىكاسىمەن تاماشا ۇيلەسەتىن ەرەكشە قۇدىرەتتى مۋزىكا. سەبەبى: تابيعاتتاعى سۋدىڭ بۋلانۋى مەن قانىعۋى تۇرىندەگى ا ي ن ا ل ى س ت ى قايتالايتىن حيميالىق ەلەمەنتتەراينالايىنى (ونىڭ ىشىندە فوتوسينتەز قۇبىلىسى دا، كومىرتەك پەن ازوتتىڭ اينالايىنى دا بار), ماۋسىمدىق تسيكل، كەز كەلگەن پلانەتا مەن كۇننىڭ ءوز كىندىگىنەناينالۋى، ونەكىجىلدىق كۇنجۇيەسىندىك اينالىم، تۇماندىقتار مەن گالاكتيكالاراينالىمى تۇرلەرىندە ءومىر سۇرەر شەكسىز اينالايىن تابيعات بولىپ تابىلاتىن كوسموس تا – «سەزىم → وي → سەزىم» زاڭدىلىعىنداعى ماڭگىلىك ا ي ن ا ل ا ي ى ن (ۆراششەنيە – دۋحوۆنوە پەرەۆوپلوششەنيە) «ك ءو ش» (كوچەۆكا – پەرەۆوپلوششەنيە) كەرەمەتى. جايلاۋ → قىستاۋ → جايلاۋ اينالايىن-كوشى بويىنشا ءومىر سۇرگەن ك ءو ش پ ە ل ءى اتا-بابالارىمىزدىڭ تەلەگەي-تەڭىز ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسىنىڭكوسموستىق قۇدىرەتتىلىگى دە (سوعان وراي، ولاردىڭ اقىل-ەسىنىڭ دە كوسموستىق ىزگى، كەمەل ەس بولعاندىعى) سوندىقتان. كوشپەلىلەر مۋزىكاسىنىڭ كوسموستىق قۇدىرەتتىلىگىن ەجەلگى وتىرىقشى ەلدەردىڭ كەلەشەكتە جاپپاي مويىنداماعى دا ءسوزسىز. ال، كوپماعىنالى «اينالايىن» تەرمينى تۋرالى ءسوز – وزىنشە ءبىر جەكە عىلىم.
سونىمەن، تۇتاستاي الىپ قاراستىرعاندا، كوشپەلىلەر مۋزىكاسى – كوك (جۇماق; اسپان – كوسموس) مۋزىكاسى. ونىڭ «جەرلىك» نوتاعا كونە بەرمەيتىندىگى دە سوندىقتان. ال، اسپانتەكتى كوشپەلىلەرگە انتاگونيست جەرتەكتى وتىرىقشىلار مۋزىكاسى – جەتىنوتالىق ج ە ر ل ءى ك (جەر: 1. وبجورا; زەمليا) م ۋ ز ى ك ا. «ءارى انام – بۇل جەر – ءارى مولام، دەنەمدى جۇتپاي تىنباعان» (شاھكەرىم). جالپى العاندا، وتىرىقشىلار مۋزىكاسىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىنەن دە «ج ە ر ل ءى ك سايران مەن ويران» يىسىنىڭ بۇرقىراپ تۇراتىندىعى» – ولاردىڭ «ج ە ر ءو ڭ د ە ۋ ش ءى ج ە ر ت ە ك ت ءى ل ءى گ ءى ن ە ن». كاپيتاليستىك قوعامنىڭ بارىنشا دامۋىنا (شىنتۋايتىندا،مەيلىنشە ءىرىپ-شىرۋىنە) قاراي، ول «ج ە ر ل ءى ك» مۋزىكانىڭ ج ە ر ءى ت ت ءى ك («چيورت» ياكي جەرىت: ج ە ر ت ە ك ت ءى جالماۋىز ساسىق ۇرعاشى-سايتان) مۋزىكاعا ۇلاساتىندىعى دا سوندىقتان. قوعامدى «ەسى – اۋىس» ەتەتىن – سونداي ەسەر مۋزىكا. ءوزىنىڭ شەكتەن شىققان كوكتەمىرلى-ەلەكترلى تارسىل-گۇرسىلىمەن، انايى قىشقىرىس-شىڭعىرىس تۇرىندەگى جەكسۇرىن ساز-اۋەندەرىمەن ەرەكشەلەنەتىن ونداي «جىن-سايتاندىق» مۋزىكا، بۇلدىرشىندەر تۇرماق، اقىلسىز، الاڭعاسار، ارسالاڭ ەرەسەكتەرگە دە وتە قاۋىپتى. ويتكەنى، ونداي مۋزىكا دا، كەز كەلگەن مۋزىكا سەكىلدى، ەلدىڭ «جۇرەگىنەن الىپ، مىيىنا شابادى». ياعني «جىنويناق سەزىم → جىندى وي»(ازعىرىندى كوڭۇل → ازعىن اقىل) ترانسفورماتسياسى ىسكە قوسىلادى. كەشەگى كسرو-نىڭ ىدىراۋىنىڭ دا، ءبىزدىڭ قازىرگى ەلدىك ەسىمىزدىڭ بارعان سايىن «ەسى – اۋىس» كۇيگە جىلدام ۇشىراي باستاۋىنىڭ دا باستى ءبىر فاكتورى – ابدەن «سايتاندانعان» وتىرىقشىلاردىڭ اقىل-ەستى پسيحيكالىق دەفورماتسياعا شاپشاڭ ۇشىراتاتىن سۇراپىل «دەتسيمالىق» دەلقۇلى جويىمپازدىققا يە سونداي ەلىرتپە «جىن-سايتان» مۋزىكاسى. قيراتقىشتىعى جاعىنان، ول – سول «وركەنيەتتى» وتىرىقشىلاردىڭ ازعىندىق پەن قانىشەرلىكتى ناسيحاتتايتىن ۆيدەو ءھام باسپا ونىمدەرىنەن اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسپەيتىن ىبىلىستىك. ءبىزدىڭ جارتىلاي جالاڭاش تۇردە، ءبىر ورنىندا تۇرا الماي، القىن-جۇلقىن انايى قويانشىقتانا، ءمان-ماعىنادان جۇرداي انسىماق-سازسىماقتاردى شىرقىراي شىڭعىرىپ جۇرگەن «انشىلەرىمىز» دە – سوندايوتىرىقشىلىق «جىن-شايتان» مۋزىكاسىنىڭ «ساربازدارى». ولار، ءتىپتى، ۇلتتىق بارشا ءان مەن كۇيىمىزدى دە «بايىرعى وركەنيەتتى وتىرىقشى ەلدەردىڭ مۋزىكالىق جوعارى عىلىم-ءبىلىمىنىڭ تالاپتارىنا ساي تۇردە جەتىلدىرۋگە، كوشپەلىگە ءتان ەجەلگى جابايىلىق يىرىمدەردەن ارىلتۋعا» بەلسەنە كىرىسۋدە. بارلىق جاعىنان «وركەنيەتتى وتىرىقشىلارعا» ەسسىز ەلىكتەگىش قوعامىمىزدىڭ تەلە-راديولىق بارشا ەفيرىن تۇتاستاي دەرلىك جاۋلاپ العان سونداي «ەسترادالىق قايراتكەر ءانشى-مۋزىكانت-كومپوزيتور جۇلدىزدار» كىيەلى قوبىزىمىز بەن دومبىرامىزدى دا وزدەرىنىڭ سول شايتاندىق مۋزىكاسىنا زورلاپ «ىلىقتىرا» باستادى. ولاردىڭ ەركەككىندىكتىلەرىنىڭ كوبىسىنىڭ «قاتىنداۋىستى» بولىپ كەلەتىندىگى دە – سونداي مۋزىكانىڭ قوجاسى رەتىندەگى «سايتاننىڭ» «ۇ ر ع ا ش ى» ەكەندىگىندە. ال، ەگوسى جۇپار (يس) ۇلتتىڭ ءتىلى دە –«ءان» (دۋشيستايا انگەلسكايا پەسنيا),ء انى دە – جۇپار ءتىل. بىراق ونى تۇسىنەرلىك جۇرت جوق; ءداستۇرلى ءان-كۇي مەن ولاردى ورىنداۋشىلار ايدالادا ۇمىت قالىپ بارادى. قازاق جانىن ابىلەت مەنشىكتەي باستاعاندىعىنىڭ و دا ءبىر بەلگىسى. سونىڭ ءبارىن، «مۇڭكىرلىك ونەردى ۇيرەن دە، – جيرەن!» ۇستانىمى بويىنشا بۇگىن تارتىپكە كەلتىرمەسەك، ەرتەڭ مۇلدە كەش بولماق. ەگوسى قالىپتاسپاعان جاس بۋىننىڭ ا د ا م ياكي يس (جۇپار رۋح – جۇپار تەك) بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن، ولاردى، ەنە جاتىرىندا پايدا بولعاننان باستاپ، ۇلتتىق تىل (رۋح=ەس=تىل) جۇپارىن ەسەلەي تۇسەتىن «كوسموستىق اينالايىن-كوش» مۋزىكاسىمەن، ءان كەرەمەتىمەن بارىنشا سۋسىنداتىپ ءوسىرۋدىڭ اسا ماڭىزدىلىعى دا، مۇلدە ءجونسىز «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ناۋقانىنا بوسقا كەتەر ەسىل ۋاقىتتى سونداي ىزگىلىككە جۇمساۋدىڭ پايدالىلىعى دا سوندا. بۇل ورايدا ءبىز ءبىر-اق ماسەلەنى عانا ايتامىز. ولوڭ ياكي ان (دۋشيستايا انگەلسكايا پەسنيا) دەگەنىمىز – ماڭىزى (ماعىناسى) مەن سامالى ( ج ۇ پ ا ر اۋەنى) عاجاپ ۇيلەسكەن جۇپار ءسوز. باستاعى باققا عانا ءتان ونداي جۇپار سوزدەن (اننەن) كوڭۇل جۇپارلانادى. كوڭۇل قوشى (كوڭۇل جۇپارى) ءوز كەزەگىندە باستاعى باقتىڭ جۇپارىن ەسەلەمەك. جۇپارى ەسەلەنگەن باستاعى باقتىڭ جاسامپازدىعى ودان سايىن ارتا تۇسەدى… جالپى، ءاننىڭ تىلسىم سىرىن ءبىلۋ ءۇشىن، اۋەلى «ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي!» دەپ كەتكەن ءابايدىڭ ان حاقىنداعى جۇمباق وسيەتتەرىن ۇعىنباق كەرەك.
ا ل ت ى ن ش ى د ا ن، جوعارىدا ايتىلعان جاراتۋشىىرالىق («زاراتۋشترالىق») ۇش باق جاسامپازدىقتارىنىڭ تۇپكى ناتيجەلەرىنىڭ بىرىڭعاي «ءولوڭ» (ان) بولاتىندىعى – «ءسوزدى جاراتۋشى قۇداي-رۋحتار» رەتىندەگى ولاردىڭ ۇشەۋىنىڭ دە ەڭ اۋەلى اقىن بولىپ تابىلاتىندىعىندا. ونى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، «ءولوڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى» پوستۋلاتىن دۇرىس ۇعىنۋ قاجەت،ء و ل ءو ڭ – وي اتاۋلىنىڭ جۇپار پاتشا-قۇدايى! ونداي جۇپار ويلاردىڭ (كوركەم دە كوسەم جۇپار سوزدەردىڭ) باستى ىيەسىنىڭ ا ق ى ن ەكەندىگىن «كەج ەگەسى كەرى كەتكەن» اقىماقتار عانا مويىندامايدى. ا ق ى ن = ادام = يس. ياعني تىرلىكتىڭ كەز كەلگەن سالاسىندا ادام بولۋدىڭ (مامان يا كادر بولۋدىڭ ەمەس) كەپىلى – اقىنعا ءتان كوركەم دە كوسەم ويلاي-سويلەي-ىستەي ءبىلۋ ونەرى. ا ق ى ن د ى ق ت ى ڭ ادامزاتقا ورتاق تاڭىرلىك ءمانىسى دە – سوندا. اقىندىق جوق جەردە – ەشقانداي شەبەرلىكتىڭ دە، ادامدىقتىڭ دا بولمايتىندىعى سول سەبەپتى. ەگەر «قارىپسىز، داۋىسسىز تۇگەل ءسوزدىڭ ىيەسى» رەتىندەگى جۇپار ىيەدە كوركەم دە كوسەم وي ويلارلىق اقىندىق بولماسا، شەتسىز-شەكسىز كوسموس تا تاڭ-عاجايىپ تىلسىم، كوركەم دە كوسەم شەبەرلىكپەن جۇزەگە اسىپ جاتپاس ەدى. جەربەتىندىك تابيعاتتىڭ ءدا ولوڭ (جۇپار نۇر شاشا ءوسىپ-وركەندەۋشى و س ءى م د ءى ك ءا ل ە م ءى) سيپاتىندا تاراتىلا-جاراتىلۋى – «قارىپسىز، داۋىسسىز ءسوزدىڭ ورتاڭعى ىيەسى» رەتىندەگى قوش بىتتىڭ اقىندىق دارىنىنىڭ ارقاسى.ء ولوڭ-تابيعاتتاعىولوڭ-جاراتىلىستاردىڭ ەڭ كەمەلدەرى رەتىندەگى باسىندا باعى بار ادامداردىەجەلگى كوشپەلى ساق بابالارىمىزدىڭ «ءو ل ءو ڭ» (ال ون; گەرودوت «تاريحىندا» –ولەن; باقسىلىق-اقىندىق-ابىزدىق مارتەبەنىڭ كونە ءبىر ۇلگىسى) دەپ تە اتاعاندىعى سوندىقتان. «ولوڭنەن باسقا ءسوزى جوق» (اقىن قاجىتاي ءىلياسۇلى) ونداي ولوڭ-تۇلعانىڭ تۇتاس ءومىرىنىڭ دە ولوڭ بولماعىن ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.ء ولوڭ-تابيعاتپەن ۇيلەسە تىرلىك ەتكەن كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ تۇتاس تاريحىنىڭ دا ولوڭبولعاندىعى – ولاردىڭ شەتىنەن اقىن بولعاندىعىندا. كەشەگى ءيسى-قازاقتىڭ دا تۇگەلدەي اقىن بولعاندىعىنىڭ ايقىن دالەلى: «ومىردەگى قىزىعىڭ، ءبارى – ولوڭمەن!» (اباي).ء ولوڭ دەگەنىمىز – ءان، ءان – ونەر اتاۋلىنىڭ اتاسى. ال، ەجەلگىاڭقىمالىق بەستىك جۇيە بويىنشا، ونەر دەگەنىڭىز – «باستاعى باق» كەرەمەتىنە عانا تان ۇنار عاجابىنىڭ نۇرى: «ۇنار→ ونەر → ءبىلىم → عىلىم → ەڭبەك».
ءسوزتانىم بويىنشا، «ۇن+ا+ر» تۇرىندە جىكتەلە، «پەرىشتەلىك جۇپار مىنەز-قۇلىق»دەگەندى بىلدىرەتىن ەجەلگى ۇنار تەرمينىن ورىس باۋىرلار تەكسىزدەنگەن ب ءۇ ل ءى ن گ ءى نوروۆ («نور+وۆ»), نراۆ («نر+اۆ») سوزدەرى تۇرىندە قولدانادى.
سونىمەن، تىلسىم جۇپار-قوشى ەرەسەن اڭقىعان ۇش باق رەتىندەگى جۇپار ىيە، قوشبىت، قوش ەگە، ۇشەۋى دە ء– جۇپارسوزدى اقىن. ولاردىڭ «قارىپسىز، داۋىسسىز سوزدەرىنىڭ» باستاپقى تۇرلەرىنىڭ دە – بىرىڭعاي ولوڭكى، تۇپكى تۇرلەرىنىڭ دە بىرىڭعايكوك (جۇپارلى وسكىن; جۇپار كوسموس), ولوڭ (جۇپار شوپ; جۇپار تابيعات), ونەر(جۇپار نۇر شاشا، كوكتەپ ءوسىپ شىعار; جۇپار يسكۋسستۆو) بولاتىندىعى دا، «اقىن سوزىندە، جان تۇرماق، ءتاندى دە تازارتاتىن جۇپار عىلىم بار» بولاتىندىعى دا سوندىقتان. «سويلەسەم، داۋسىم اڭقىعان! سويلەۋگە جۇرەك تالپىنعان…»(ماحامبەت). ال، كاپيتاليزمگە اقىننىڭ يا جازۋشىنىڭ، جالپى، كوركەم دە كوسەم جۇپار ءسوز ىيەلەرىنىڭ مۇلدە قاجەتى جوق، ويتكەنى، ونىڭ يدەولوگياسى – اقشا،ماڭىزدى سانايتىنى «ءسوز» ەمەس – «ءىس». باسپا قوجالارىنىڭ قالامگەرلەرگە زاڭدى قالاماقىلارىن بەرمەي، زار يلەتەتىندىگى دە، كاپيتاليستىك ۇكىمەت پەن وكىمەتىمىزگە جازۋشىلار وداعىنىڭ قاجەتسىز بولىپ قالعاندىعى دا سودان. ادىلەتىندە، ەل رۋحىنىڭ – اسقاق، ەل ەسىنىڭ كەمەل بولۋى ءۇشىن، جازۋشىلار وداعىنىڭ ارنايى وكىلەتتىگى بار رۋحاني ورگان رەتىندە مىندەتتى تۇردە قاجەت ەكەندىگىنە «بۇقار جىراۋ + ابىلاي حان» تاندەمىن مىسال ەتسەك تە جەتىپ جاتىر. «كوكىرەگى – سەزىمدى، كوڭىلى ويلىعا ءبارى دە انىق تۇرماي ما، ويلاعاندا». سوندىقتان جوعارىدا ايتىلعان قاسيەتتى كونە تانىمداردان دا ادا ەلدىڭ قارادومالاقتارىن ءۇش جاسىنان باستاپ «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتى» ارقىلى جاپپاي ماڭگۇرتتەندىرۋگە ارەكەتتەنۋدى «ەلدىڭ كوزىن ءبىرجولاتا قۇرتىپ تىنباققا تىرىسقان دۇشپاندىق» دەمەسكە ىلاج جوق. ەڭ سوراقىلىعى – سول، سونداي ساياسات ءۇردىسى ارقىلى قالىپتاسار جاپپاي دۇبارالىق قاسىرەت – قازاقستاندىق بارشا بۇلدىرشىندەرگە ءتونىپ تۇر عوي. ال، جالپى، ءتىلى ءالى دۇرىس شىعىپ تا ۇلگەرمەگەندىكتەن، جوعارىدان كۇشتەپ تاڭىلعان «كوپتىلدىلىك» ساياساتىنان سالعان جەردەن ماڭگۇرتتەنە باستايتىن قازاقستاندىق بارشا سابيلەردىڭ ادامدىق حاقى مەن قۇقىن كىم قورعاماق; شەتەلدىكتەر مە؟ ارينە، كوپ ءتىلدى مەڭگەرۋ – قازىرگى زامان تالابى. وعان ەشكىمنىڭ دە داۋى بولماۋعا ءتيىس. بىراق ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءورىستىلدى جوعارعى بىيلىگىندە وزىندىك يدەيا جوقتىعىن، كەرىسىنشە، قاھاننىڭ ءار ءسوزىن شالا-پۇلا قاعىپ الىپ، ەل ءىشىن جاپپاي الاشاپقىن قىلاتىن «شاش ال دەسە، باس الار» شولاقبەلسەندىلىك قانا بارلىعىن ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان وسى «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتىنىڭ» ءوزى-اق دالەلدەپ تۇرادى. ماسەلەن، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى الداعى ۋاقىتتا قايبىر پاندەردى بارشا مەكتەپتىڭ جوعارعى سىنىپتارىندا بىرىڭعاي اعىلشىن تىلىندە عانا وقىتۋدى جانە جوسپارلاپ وتىر. ونداي «اعىلشىندىق تالاپ» جوعارى وقۋ ورىندارى باعدارلامالارىنا ەنىپ تە ۇلگەردى. اعىلشىن ءتىلى، قۇددى، «ادامزاتتى اقىرزاماننان قۇتقارىپ قالىپ، باقىتقا جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر قۇدىرەت» سەكىلدى. سونداي شەت تىلدەرگە تابىنۋشىلىقتىڭ ءبارى ادام قالىپتاستىرۋعا دەگەن قۇشتارلىقتان ەمەس – اقىن شاڭگەرەي سەيىتكەرەيۇلىنىڭ «ەديسون»-ىندا «ش ا ي ت ا ن ي ء و ن ە ر» دەپ دۇرىس اتالعان تەحنيكا مەن تەحنوكراتياعا قۇلشىلىقتىڭ، بىرىڭعاي ەكونوميزممەن دەرتتەنۋدىڭ الەگى. سوندا دەيمىز-اۋ، قازاقستاندىق ۇرپاقتىڭ ادام بولىپ شىعۋى ءۇشىن، ولاردى ايعا اپارىپ وقىتپاقپىز با؟! «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە!» دەپ ەلباسىمىز دۇرىس ايتادى.ادام بولۋدىڭ بۇكىل الەم بولىپ ءالى كۇنگە دەيىن تابا الماي جۇرگەن ب ە س ت ا ن ى م د ى ق بارشا عىلىم-بىلىمى اعىلشىن يا ورىس تىلىندە دە ەمەس، ەشقانداي دىندە دە ەمەس، باتىستاعى يا باسقا جاقتاعى «اۆتورلىق فيلوسوفيالاردا» دا ەمەس –قازاق تىلىندە، قازاق دۇنيەتانىمىندا!
بۇل جونىندە وسىعان دەيىن ايتىلعان قاعيدالاردى تومەندە قورىتىندىلايمىز. دەمەك، بىزگە – قازاقستاندىقتارعا الدىمەن قازاق ءتىلى مەن ونداعى بەستانىم عىلىمدارىن تانىپ-ءبىلىپ، كەمەل مەڭگەرمەك شارت. ول ورايدا، الداعى ۋاقىتتا ءبىرجولا بەكيتىن ونەكىجىلدىق وقۋ باعدارلاماسىن ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋ كەرەك بولادى.ء بىرىنشى كەزەڭ – جاس بۋىننىڭ ۇلتتىق ەگو (مەن) بولىپ قالىپتاسۋىنىڭ«ون ۇشتە – وتاۋ ىيەسى» تابيعي مەجەسىنە نەگىزدەلگەن التىجىلدىق تازا ۇلتتىق وقۋ جۇيەسى. ەكىنشى كەزەڭ – ۇلتتىق وقۋ جۇيەسىنە قوسىمشا، وزگە تىلدەردى مەڭگەرتۋ جۇيەسىنىڭ كەزەڭى.ء تورت جىلعا سوزىلاتىن ول ۋاقىت ءۇش ءتىلدى مەڭگەرتۋگە قاپتالىنان جەتەدى; ۇستازدار جاعىنان – تالاپ، وقۋشىلار جاعىنان ىنتا بولسا بولعانى. قالعان ەكى جىلدا گۋمانيتارلىق پاندەردى – بىرىڭعاي مەملەكەتتىك تىلدە، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق عىلىمدارعا قاجەتتىلەرىن اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە وقىتپاق كەرەك. البەتتە، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ونەكىجىلدىق وقۋ جۇيەسىندەگى باستى شارت ء– الى كۇنگە دەيىن ج ۇ م ب ا ق قالىپ كەلە جاتقان قازاق دۇنيەتانىمىنداعى ب ە س ت ا ن ى م د ى ق عىلىم-ءبىلىمدى قازاقستاندىق بارشا مەكتەپتە تەك قانا قازاق تىلىندە جاپپاي وقىتۋ. ويتكەنى، «ەكونوميكا+ساياسات» تاندەمى دە، «ساياسات+ەكونوميكا» تاندەمى دە كەز كەلگەن قوعامدى حايۋانداندىرادى; «رۋحانيات+ەكونوميكا» تاندەمى عانا ادامعا ادال قىزمەت ەتپەك. ال، رۋحانياتتىڭ ادامزاتقا ورتاق بارشا قۇندىلىقتارى – قازاق تىلىندە.
دەمەك، ج ە ت ءى ن ش ءى د ە ن، قازاق ءتىلىن «ۇشتۇعىرلى ءتىل» دوداسىندا زورىقتىرماي، بارشا قازاقستاندىقتار بولىپ، قوس نەگىزدە ءسۇيىپ قولدانۋىمىز قاجەت; قازاق ءتىلى – قازاقستاندىق جاراسىم تىلى رەتىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل – ءبىر; «حاقيقاتتى جىرلاعان كەلەشەكتە مەرزىم بولىپ شىعۋى – عايىپ ەمەس» (شاھكەرىم)دەمەكشى، قازاقتىڭ جۇماق-ءتىلى – كەلەشەكتە ا ل ە م د ءى ك ي د ە و ل و گ ي يا ع ا اينالاتىن ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قاينارى، ادامدىق يدەولوگيانىڭ ءوزى – ەكى.سوڭعىسىنىڭ ءمانىسىن قايتالاپ ايتايىق: قازاق تىلىندە ەشقانداي دىندە دە، ەشقانداي فيلوسوفيادا دا جوق بەستانىءم (وزتانىم + تابيعاتتانۋ + كۇنتانۋ + عارىشتانۋ + تاڭىرتانۋ) عىلىمدارىنىڭ بارشا رۋحاني قازىناسى ساقتاۋلى. قازاق ءتىلىنىڭ كەلەشەكتە، ادىلەتتى تۇردە، الەمدەگى ەڭ قاسيەتتى ءتىل سانالماعى دا سوندىقتان. بۇل ورايدا، «ايسا-احمەت» اكسيوماسى» دەپ اتالۋعا ىلايىق لينگۆوتسەنتريستىك مىناداي حاق تۇجىرىمنىڭ دا بار ەكەندىگى ەستە بولسىن:
«… يا تۋت پرويزنەس يميا نارودا – كازاحي. ي ۆوت پوچەمۋ. نا موي ۆزگلياد، س پوموششيۋ يازىكا ەتوگو نارودا موجنو وپرەدەليت پرويسحوجدەنيە چۋت لي نە ۆسەح درەۆنيح توپونيموۆ ميرا، ەتنوگەنەز پلەمەن ي نارودوۆ زەملي، وتليچيت سوبستۆەننىە يمەنا ميفيچەسكيح گەروەۆ وت يمەن ناريتساتەلنىح، ۋكازات پۋتي دۆيجەنيا نارودوۆ ۆ تە دالەكيە نەزاپامياتنىە ۆرەمەنا ي پرەدستاۆيت سەبە چەتكۋيۋ كارتينۋ ۆوزنيكنوۆەنيا درەۆنەيشيح ميروۆىح تسيۆيليزاتسي».
(ايزاحمەتوۆ ا. «كولىبەل تسارەي چەلوۆەچەستۆا». گ. تاراز).
ءداپ ىراس، سەگىزقىيىر شارتاراپتاعى اتاعى الىمساقتان جەر جارعان الەمدىك بارشا وتىرىقشى كونە جۇرتتار تىلدەرىنىڭ، دۇنيەتانىمدارىنىڭ، سالت-داستۇرلەرىنىڭ، اڭىزدارى مەن ميفتەرىنىڭ ءھام سوقىرسەنىمدىك الۋان دىندەرىنىڭ اتامزامانعى تۇپكى تازا قاينار-باستاۋىنىڭ قازاق تىلىندە-دۇنيەتانىمىندا ەكەندىگىن بەستانىم عىلىمدارىنىڭ «التىن كىلتى» رەتىندەگىسوزتانىم عىلىم-ءبىلىمى ناقپا-ناق ايتىپ بەرىپ تۇرادى. قازاق ءتىلىنىڭ الەمدەگىسول بارشا كونە وركەنيەتتەرگە نەگىز بولعان باعزى داۋىردەگى «ديلمۋن» (بۇ دا – بۇلىنگى اتاۋ) ياكي «گيپەربورەي» (بايىرعى گرەك اڭىزدارى بويىنشا – تەرىستىك قىيىرداعى تاڭ-عاجايىپ قۇدىرەتتى ەرتەك-ەل) تىلىنىڭ نەگىزگى سوزدىك قورىن تازا ساقتاي وتىرىپ، مەيلىنشە كوركەم دە كوسەم دامىعان الەمدىك بىردەن-ءبىر تەكتى تىل ەكەندىگىنە جيىرما جىلدايعى ىزدەنىسىمىزدىڭ سوڭعى بەس جىلىندا ءبىزدىڭ دە كوزىمىز انىق جەتىپ بولدى. ياعني قازاقتىڭ جۇماق-ءتىلى – ءپروتوتىل (ت ۋ م ا ت ءى ل) سۇگىرەتىندەگى اسىل ءتىل. بۇل ورايدا ءبىزدىڭ ايتارىمىز: اعىلشىن تىلى دە، كەيىنگى سالوۆياندىق («سلاۆياندىق») ءتىل توبىنا جاتاتىن ورىس تىلى دە – تۋىندى بۇلىنگى «شىيە» تىلدەر. دەمەك، «ۇشتۇعىرلى ءتىل» ساياساتىنا» وراي، تۋما جۇماق-تىلدە سويلەيتىن قازاقتىڭ تۋىندى-بۇلىنگى تىلدەرمەن تىرلىك ەتۋگە اسىق بولماعىنان اسقان ابسۋرد بولار ما! ماسەلەن، «ورىس تىلىندەگى تيۋركيزمدەر» دەگەنىمىز – كەشەلى-بۇگىنگى جاي عانا نارسە; ورىس تىلىندەگى تۇتاس سوزدىك قوردىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ (تىپتى، پريستاۆكالار مەن پرەدلوگتارىنا دەيىن) ەتيمولوگيالىق – ت ە ك ت ءى ك بارشا قۇپياسى قازاق ءتىلى ارقىلى عانا بەك ايقىندالىپ تۇرادى. سونىڭ ءوزى – «ورىس دۇنيەتانىمىنىڭ تۇپنەگىزى دە – قازاق دۇنيەتانىمىندا» دەگەن ءسوز.
اسىلىندا، قازاق دۇنيەتانىمىنداعى كونەدەن كەلە جاتقان كەمەل ءىلىم-ءبىلىمنىڭ كولەمى، شامامەن، ءجۇز تومداي بولاتىن شىعار; ايتەۋىر، ودان اسىپ تۇسپەسە، كەم بولماسىن جاقسى بىلەمىز. بۇل ماقالادا ءبىز، بار بولعانى، سونداعى قيساپسىز كانونداردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ تىلگە قاتىستى بىرنەشە ءسوزىن عانا ايتتىق.
قوش، اڭگىمەمىزدى رۋح=ەس=تىل (سوز) تەڭشەبىنەن باستاپ ەدىك، سونىمەن اياقتايىق.«باس – باق، اۋىز – داربازا، ءسوز – سامال» ناقىلىنداعى «سامال» سوزى – «يس»(اروماتنوە دۋنوۆەنيە; اروماتنىي ءزاپاح) سوزىنىڭ ءسينونيمى. ال، «يس» سوزىنىڭ كۋلتتىك مانىسكە يە بولعان تاۋەسىمدىك نۇسقاسى – «يس» (جۇپار رۋح – جۇپار تەك)تەرمينى. اتالمىش ناقىلدىڭ ءبىر ينتەرپرەتاتسياسىنىڭ ««باس – باق، اۋىز – داربازا، ءسوز – يس» ەكەندىگى دە، سوعان وراي، يس=ەس=تىل (سوز) تەڭشەبىنىڭ اقيقاتتىعى دا، يسى–قازاق اتا-بابالارىمىزدىڭ ءتىلدى كۋلت تۇتىنعاندىعىنىڭ ءبىر ءمانىسى دە سوندا. اتالمىش ناقىلدىڭ «باس – باق، اۋىز – داربازا، ءسوز – اڭقىل»(اڭق ۇل: كۇنتەكتى جۇپار پەرىشتە-ۇل) ۇلگىسى جايىندا دا ايتىلدى. سوزتانىم عىلىمىنىڭ باستى فورمۋلاسى – سول. ەكىنشى فورمۋلاسى: «اركىم – ءوز ويىنان حابار بەرەر». ياعني باستاعى جۇماق ەستە نەندەي حيكمەت بار، سونىڭ ءبارىن اۋىزدان شىققان «ا ڭ ق ى ل» رەتىندەگى «حابارشى پەرىشتە-ءسوز» ۇدايى ايانداپ-بايانداپ بەرىپ تۇرادى. «سويلەسەم، داۋسىم اڭقىعان!..».
سونىمەن، رۋحتىڭ باستى ءبىر سيپاتى – س ا م ا ل (جۇپار جەل). ال، «جۇپار جەل» (سامال) دەگەن ورتاق ماعىناداعى سينونيميالىق ۇر، ۇرىك، جۇپار، يس سوزدەرىنىڭ كۋلتتىك مانىسكە يە بولعان ۇر، ۇرىك، جۇپار، يس تۇرىندەگى تاۋەسىمدىك ۇلگىلەرى دە، سايكەسىنشە، قوشى ەرەن اڭقىعان كەمەل رۋحتىڭ سينونيميالىق اتاۋلارى بولىپ تابىلادى. سولاردىڭ ءوزى – رۋحتىڭ كونەدەگى سانسىز اتاۋلارىنىڭ ءبىر پاراسى عانا. ءبىز قازاق تىلىندەگى وسى كونە تەرميندەردىڭ ەجەلگى تىلدەر سانالاتىن گرەك، اراب، ەۆرەي، لاتىن تىلدەرىندەگى كەرىترانسفورماتسيالىق قۇبىلعى-بۇلىنگى تۇرلەرىنىڭ ءبىر پاراسىمەن تانىسايىق; «كوكىرەگىندە وتى بار ويلى ادامعا بۇل ءسوزىمنىڭ سۋرەتى تۇرار دايىن»:
يۇپار → جاففار، سپيريت (ۋس),
سپيرت، سۋپەر، گيپەر، ت.ت.
ءۇر → اەر، اۋرا، ءحۇر يا حور،
اراق، ارگ (ۋس), ت.ت.
ۇرىك («ۇر+ىك») → رۋاكح، ريح، رۋح، ت.ت.
سامال («يام ۇل») → سامۋيل،
ساماەل، ت.ت.
«ايسا-احمەت» اكسيوماسىنىڭ اقيقات ەكەندىگىنىڭ كەزەكتى ءبىر دالەلى رەتىندەگى وسى مىسالداردى ءسوزتانىم ارقىلى تالداۋ ءىسى بىزدى تىل (رۋح پەن ەس) اتاۋلىنىڭ وتەس زارداپتارى كەسىرىنەن قالايشا ب ءۇ ل ءى ن ە ت ءى ن د ءى گ ءى جايلى اڭگىمەگە باستاپ كەتەدى. ال، ول – مۇلدە باسقا ماقالاعا نەگىز بولاتىن مۇلدە باسقا تاقىرىپ. مىسالى،«اپوللون»، «لينگ»، «لەگەندا»، «لاند»، «الان»، «لاتىن»، «ەلەنا»، «لەنا»،ت.ب. بۇلىنگى تۇرلەردە دە ايگىلى كونە «ءولوڭ» (ال ون) تەرمينىنىڭ ءبىر عانا ورىس تىلىندەگى بۇلىنگى تۋىندى ۇلگىلەرى «مولنيا»، «لۋنا»، «لونو»، «ولەن»، «ليون»، «لين»، «لەن»، ت.س.س. تۇرلەردە باستالىپ بەرەدى. بىزگە ماڭىزدىسى: جوعارىداعىسينونيميالىق وتە كونە يۇپار مەن ۇر تەرميندەرىنىڭ قايتالانبا قوس ءسوز رەتىندە، قۇبىلعى-بۇلىنگى «گيپەر-بورەي» («گيپەر – ب+ور+ەي») ەتنونيمى تۇرىندە دە تاريحتا ساقتالىپ قالعاندىعى. مۇنداعى يۇپار (ارومات-دۋح) تەرمينى كونە گرەك تىلىندە «سپارتا» («سىپار+ت+ا») تۇرىندە دە تىرلىك ەتسە، ۇر (اروماتنوە دۋنوۆەنيە-دۋح) تەرمينىنىڭ ءسينونيمى رەتىندەگى يەل (ۆەتەر-ءدۋح) سوزى «ەول»تۇرىندە تىرلىك ەتەدى. يۇپار («سپارتا») دا، يەل («ەول») دە – گرەك وركەنيەتىن تۇزىسكەن كونە تايپالاردىڭ اتاۋلارى. ءتىپتى، «گرەك» ەتنونيمى دە – ي ~ گ قۇبىلى ارقىلى، «يارىق ~ گارىك ~ گىراك (مەتاتەزالىق ۇلگى) ~ گرەك» ترانسفورماتسياسىن باستان وتكەرگەن ەجەلگى «يارىق» (سولنتسە-دۋح) اتاۋى. سوزتانىمدىق وسى مىسالدار – گرەك وركەنيەتى نەگىزىنىڭ دە «گيپەربورەي» ەكەندىگىنىڭ، «گيپەربورەي» ءتىلىنىڭ بىردەن-ءبىر ميراسقورىنىڭ دا قازاق ءتىلى ەكەندىگىنىڭ كەزەكتى ءبىر دالەلى. «گيپەربورەي» ەلىنىڭ ۇلان-عايىر اۋماعىنىڭ كىندىك تۇسى دا – قازىرگى قازاقستان تەرريتورياسى. قازاق ءۇشىن «قورقىنىشتى تۇستەر كورۋ زامانالارىنىڭ» توقتالار ۋاقىتى بولدى. قازاققا ويانىپ، ويلاناتىن ۋاقىت كەلدى. ىقىلىمداعى «گيپەربورەيدەن» الەمدىك بارشا حالىق تاراپ ەدى; ەندى، سول «گيپەربورەيدىڭ» ەڭ كەمەل ميراسقورى رەتىندەگى قازاق ەلىنەن الەمدىك بارشا حالىققا باق ءىلىمى تارايتىن بولادى! قازاق تىلىندە!..
تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى، «قازاق ادەبيەتى».
