Ótken 2014 jyldyń qańtar aıynyń 8 kúni tarıhshy-ǵalym, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ professory Atabaev Qambarbek Mahambetuly jasy 66-qaraǵan shaǵynda ómirden ótti. Qazastannyń tarıh ǵylymyndaǵy Q.Atabaevtyń eńbeginiń ereksheligi – osy ǵylymda paıdalanylatyn derek kózderiniń ózine taldaýlar jasaý arqyly shynaıylyǵy joǵary málimetterge jetýdi maqsat tutqan ǵylym salasy – Derektanýmen aınalysqandyǵy.
Ol sońǵy 20 jyl kóleminde osy sala boıynsha 2 ǵylymı monografııa, «Qazaqstan tarıhynyń derektanýlyq negizderi» atty oqý quralyn, 100 jýyq teorııalyq jáne problemalyq maqalalar jazyp, osy eńbekteri arqyly derektanýdyń ana tilimizdegi uǵymdary men termınderin qalyptastyrýǵa, tarıhymyzdyń ózegin quraıtyn ulttyq derekterimizdi tanyp bilýge, derektaný biliminiń qalanýyna zor úles qosty.
Oqý bastaldy. Al únemi jaırańdap júretin, sarkazmge qurylǵan saýaldar qoıyp ázildep turyp, oı salatyn aǵaıymyz joq. Qambar Atabaevtyń ómirden ozǵanyna da qyryq kún bolypty. Qysqy demalystan oqýǵa kelgen shákirtteri ustazdarynyń endi bul ómirde joq ekendikterinen habarsyz bolyp shyqty. Ol kisi ómirden ozbaǵandaı… Aqtyq saparǵa shyǵaryp salýǵa (jyly úıinen shyǵýǵa eringen shákirtterin aıtpaǵanda) el bolyp sherý tartpappyz, jyly sózimizdi qımappyz… Osyǵan qarap, qazaq tarıhynyń, qazaq ǵylymynyń, qazaq ǵalymdarynyń múshkil ahýalyn bajaılaýǵa bolatyndaı…
Qambar aǵanyń qalaı qaıtys bolǵanyn Bereket Káribaevtan surap bildik. Kólikte ketip bara jatyp, júregi ustapty. Janushyryp kordıologııalyq ortalyqqa jetipti. Ǵımaratynyń aldyna jetip qulasa kerek. Kómekke de shaqyrǵan bolýy kerek. Eshkim moıyn burmaǵan, kómek qolyn sozbaǵan. Qysqasy, alashtyń atpal ǵalymyn tanymaǵan. Osylaı jantásilim bolypty. Biz de óstip qazaqtyń tarıhyn, mádenıetin, ǵylymyn «tanymaı» qoldan óltirip otyrǵan joqpyz ba?
Qambar Atabaev oıyndaǵysyn erkin aıtatyn. Eshkimnen qysylyp-qymtyrylmaıtyn. Osyndaı janaıqaılarynda ultqa, qazaq tarıhyna degen janashyrlyq anyq kórinis tabatyn. Sol úshin talaı taıaq ta jegen azamat. Osyndaı azamattyǵynyń bir belgisi — «opazıııa» dep aıdar taǵylyp, «qara tizimge ilikken» Hasen Qoja-Ahmetpen arasyndaǵy baılanysy, rııasyz dostyǵy dersiz.
Qazir qazaq tarıhshylarynyń Reseı otary kezindegi halqymyz ushyraǵan saıası qýǵyn-súrginderdi zertteýde stalındik kezeńnen asa almaı júrgeni aıan. Q.Atabaevtyń tarıh ǵylymyndaǵy taǵy bir erekshe orny – sol «qaýipti mejeni» buza-jaryp 1970 jyldardaǵy, atap aıtsaq, 1970-1980 jyldary eki ret saıası sottalǵan Hasen Qoja-Ahmettiń ult-azattyǵy kúresi maqsatynda 1970-jyldarda jazǵan maqalalaryna derektanýlyq zertteý jasap «Týyn jyqpaı alashtyń» atty maqala jazýy, ony atalǵan oqý quralynyń úsh basylymyna engizýi. Árıne, Q.Atabaevtyń bul zertteýin onyń kásibı mindetine jatqyzýǵa da bolar edi. Alaıda ol osy zertteýinde tarıhshylyqpen shektelmeı, búgingi kúngi qoǵam úshin mańyzy bar birqatar kesek syn, pikirler aıtqanyn kóremiz. Mysaly:
«Derektaný» oqýlyǵyna «Saıası qýǵyn-súrgin qujattary HH ǵ. 70-80 jyldaryndaǵy elimizdegi ult-azattyq qozǵalysy tarıhynyń derek kózi» ( Hasen Qoja-Ahmettiń «Ereýil atqa er salmaı…» atty kitaby negizinde) degen taqyryppen berilgen zertteýinde Q.Atabaev: ««Bir ǵana Qazaqstannyń Reseıge qosylýynyń 250 jyldyǵyna arnalyp ondaǵan kandıdattyq jáne doktorlyq dıssertaııalar qorǵaldy. Talaılar ǵylymı ataq-dárejege ıe boldy… Biraq, ýaqyt shyndyqty tarıhshy “ǵalymdardyń” emes, H. Qoja-Ahmettiń jazǵandyǵyn tolyǵymen dáleldep berdi. Tek Hasen ǵylymı emes, “asa qaýipti memlekettik qylmysker” degen ataq alyp túrmege tústi. Endi, búgingi kúni kásipqoı tarıhshylardyń bári derlik Qazaqstannyń Reseıge óz erkimen qosylmaǵanyn aıtyp, dálelder keltirýde. Tek, sol shyndyqty budan 30 jyl buryn, ıaǵnı kommýnıstik partııanyń qylyshynan qan tamyp turǵan kezinde Hasenniń aıtqanyn esten shyǵaryp júr.
Onyń eńbekterine silteme jasaýǵa da bir kúsh jibermeıtindeı”, – dep jazyp, tarıhshy áriptesterin synap ótedi. Osy pikirin QazUÝ-de tarıh fakýltetinde 2013 jyly 3-jeltoqsanda H.Qoja-Ahmettiń jańa «Ǵasyrlarǵa jalǵasqan jańsaqtyq» atty kitabynyń tusaýkeserinde de qaıtalaǵan Q.Atabaev: «Kimniń táýelsiz bolǵanyn bilmeımin, biraq qazaq áli táýelsiz bolǵan joq. Eger qazaq táýelsiz memleket bolsa, Hasenniń portreti myna tórimizde nege turmaıdy «Ult-azattyq kúresiniń batyry» dep?!» – degen edi. H.Qoja-Ahmettiń búgin de qoǵamdaǵy jaǵdaılar týraly syn pikirlerimen áldekimderge jaqpaı júrgen tulǵa ekenin eskersek, Q.Atabaevtyń ol jaıly mundaı sózderin asa batyldyq deýge bolady.
Q.Atabaevtyń zertteý eńbekterinde, tipti, kúndelikti aıtqan oı-pikirlerinde osyndaı iri, kósemsóz dárejesindegi sózsaptaýlary barshylyq. Mysaly Qanııa Beısenbaevanyń «Hasekeń …degen eken!» jınaǵynda mynadaı joldar bar: «QazUÝ-dyń derektaný kafedrasynyń meńgerýshisi, tarıh ǵylymdarynyń doktory Qambar Atabaev «Ereýil atqa er salmaı» kitabyn oqyp shyqqannan soń, Hasenge telefon shalyp: – A-aı, Haseke-aı, qurmettelmeı júrgendegi bar jazyǵyń – áli tiri júrgendigińde eken ǵoı! – degen eken (39 b.), «Tarıhshy Qambar Atabaev «Azattyq» radıosyna bergen suqbatynda; –Men, «Halyq qaharmany» ordenin taǵyp júrgenderge: «Áı, Hasen Qoja-Ahmetke berilmegen ordendi sender taǵyp júrgenge uıalmaısyńdar ma?!» dep aıtqym keledi» –depti» (40 b.).
Zertteý jumystarymen shektelmegen Q.Atabaev ýnıversıtettegi shákirtterine: «Ult-azattyq kúresi týraly tarıhty óz aýzynan estińder!» – dep, H.Qoja-Ahmettiń qyzmetine jiberýi de tarıhshy ustazdarǵa úlgi bolarlyq is emes pe!?
Atalǵan 3-jeltoqsandaǵy kitap tusaýkeserinde Qam-aǵa: « Men bir konferenııada aıttym – anaý Qabanbaı, Bógenbaılardyń qaısysy kókiregine orden taǵyp júripti? Olarǵa halyq berdi «batyr» degen ataqty.
halyqtyń bergen ataǵyn baltalasań da joıa almaısyń! Sondyqtan «Hasen batyr» degen ataqty biz de halyq bolyp bereıik» – dep», – degen edi. Iıa. «Erliktiń, batyrlyqtyń baǵasyn, qadirin ózi de er, batyr minezdi adam ǵana zerdeleı alady» degen halqymyzdyń dana sózi bar. Sondyqtan ómirden ótkenimen artynda ǵalym retinde haty, jaqsy jan retinde aty qalǵan Q.Atabaevty da « batyr» desek bolady. Bul Q.Atabaevtaı abzal azamattan aıyrylyp oısyraǵan bizderdiń kóńilge demeý bolar edi.
B.Qudaıbergen
