وتكەن 2014 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ 8 كۇنى تاريحشى-عالىم، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى اتاباەۆ قامباربەك ماحامبەتۇلى جاسى 66-قاراعان شاعىندا ومىردەن ءوتتى. قازاستاننىڭ تاريح عىلىمىنداعى ق.اتاباەۆتىڭ ەڭبەگىنىڭ ەرەكشەلىگى – وسى عىلىمدا پايدالانىلاتىن دەرەك كوزدەرىنىڭ وزىنە تالداۋلار جاساۋ ارقىلى شىنايىلىعى جوعارى مالىمەتتەرگە جەتۋدى ماقسات تۇتقان عىلىم سالاسى – دەرەكتانۋمەن اينالىسقاندىعى.
ول سوڭعى 20 جىل كولەمىندە وسى سالا بويىنشا 2 عىلىمي مونوگرافيا، «قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەكتانۋلىق نەگىزدەرى» اتتى وقۋ قۇرالىن، 100 جۋىق تەوريالىق جانە پروبلەمالىق ماقالالار جازىپ، وسى ەڭبەكتەرى ارقىلى دەرەكتانۋدىڭ انا تىلىمىزدەگى ۇعىمدارى مەن تەرميندەرىن قالىپتاستىرۋعا، تاريحىمىزدىڭ وزەگىن قۇرايتىن ۇلتتىق دەرەكتەرىمىزدى تانىپ بىلۋگە، دەرەكتانۋ ءبىلىمىنىڭ قالانۋىنا زور ۇلەس قوستى.
وقۋ باستالدى. ال ۇنەمى جايراڭداپ جۇرەتىن، ساركازمگە قۇرىلعان ساۋالدار قويىپ ازىلدەپ تۇرىپ، وي سالاتىن اعايىمىز جوق. قامبار اتاباەۆتىڭ ومىردەن وزعانىنا دا قىرىق كۇن بولىپتى. قىسقى دەمالىستان وقۋعا كەلگەن شاكىرتتەرى ۇستازدارىنىڭ ەندى بۇل ومىردە جوق ەكەندىكتەرىنەن حابارسىز بولىپ شىقتى. ول كىسى ومىردەن وزباعانداي… اقتىق ساپارعا شىعارىپ سالۋعا (جىلى ۇيىنەن شىعۋعا ەرىنگەن شاكىرتتەرىن ايتپاعاندا) ەل بولىپ شەرۋ تارتپاپپىز، جىلى ءسوزىمىزدى قيماپپىز… وسىعان قاراپ، قازاق تاريحىنىڭ، قازاق عىلىمىنىڭ، قازاق عالىمدارىنىڭ مۇشكىل احۋالىن باجايلاۋعا بولاتىنداي…
قامبار اعانىڭ قالاي قايتىس بولعانىن بەرەكەت كارىباەۆتان سۇراپ بىلدىك. كولىكتە كەتىپ بارا جاتىپ، جۇرەگى ۇستاپتى. جانۇشىرىپ كورديولوگيالىق ورتالىققا جەتىپتى. عيماراتىنىڭ الدىنا جەتىپ قۇلاسا كەرەك. كومەككە دە شاقىرعان بولۋى كەرەك. ەشكىم مويىن بۇرماعان، كومەك قولىن سوزباعان. قىسقاسى، الاشتىڭ اتپال عالىمىن تانىماعان. وسىلاي ءجانتاسىلىم بولىپتى. ءبىز دە ءوستىپ قازاقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، عىلىمىن «تانىماي» قولدان ءولتىرىپ وتىرعان جوقپىز با؟
قامبار اتاباەۆ ويىنداعىسىن ەركىن ايتاتىن. ەشكىمنەن قىسىلىپ-قىمتىرىلمايتىن. وسىنداي جانايقايلارىندا ۇلتقا، قازاق تاريحىنا دەگەن جاناشىرلىق انىق كورىنىس تاباتىن. سول ءۇشىن تالاي تاياق تا جەگەن ازامات. وسىنداي ازاماتتىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى — «وپازيتسيا» دەپ ايدار تاعىلىپ، «قارا تىزىمگە ىلىككەن» حاسەن قوجا-احمەتپەن اراسىنداعى بايلانىسى، رياسىز دوستىعى دەرسىز.
قازىر قازاق تاريحشىلارىنىڭ رەسەي وتارى كەزىندەگى حالقىمىز ۇشىراعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردى زەرتتەۋدە ستاليندىك كەزەڭنەن اسا الماي جۇرگەنى ايان. ق.اتاباەۆتىڭ تاريح عىلىمىنداعى تاعى ءبىر ەرەكشە ورنى – سول «قاۋىپتى مەجەنى» بۇزا-جارىپ 1970 جىلدارداعى، اتاپ ايتساق، 1970-1980 جىلدارى ەكى رەت ساياسي سوتتالعان حاسەن قوجا-احمەتتىڭ ۇلت-ازاتتىعى كۇرەسى ماقساتىندا 1970-جىلداردا جازعان ماقالالارىنا دەرەكتانۋلىق زەرتتەۋ جاساپ «تۋىن جىقپاي الاشتىڭ» اتتى ماقالا جازۋى، ونى اتالعان وقۋ قۇرالىنىڭ ءۇش باسىلىمىنا ەنگىزۋى. ارينە، ق.اتاباەۆتىڭ بۇل زەرتتەۋىن ونىڭ كاسىبي مىندەتىنە جاتقىزۋعا دا بولار ەدى. الايدا ول وسى زەرتتەۋىندە تاريحشىلىقپەن شەكتەلمەي، بۇگىنگى كۇنگى قوعام ءۇشىن ماڭىزى بار بىرقاتار كەسەك سىن، پىكىرلەر ايتقانىن كورەمىز. مىسالى:
«دەرەكتانۋ» وقۋلىعىنا «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇجاتتارى حح ع. 70-80 جىلدارىنداعى ەلىمىزدەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى تاريحىنىڭ دەرەك كوزى» ( حاسەن قوجا-احمەتتىڭ «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي…» اتتى كىتابى نەگىزىندە) دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن زەرتتەۋىندە ق.اتاباەۆ: ««بiر عانا قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعىنا ارنالىپ ونداعان كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالدى. تالايلار عىلىمي اتاق-دارەجەگە يە بولدى… بiراق، ۋاقىت شىندىقتى تاريحشى “عالىمداردىڭ” ەمەس، ح. قوجا-احمەتتiڭ جازعاندىعىن تولىعىمەن دالەلدەپ بەردi. تەك حاسەن عىلىمي ەمەس، “اسا قاۋiپتi مەملەكەتتiك قىلمىسكەر” دەگەن اتاق الىپ تۇرمەگە ءتۇستi. ەندi, بۇگiنگi كۇنi كاسiپقوي تاريحشىلاردىڭ ءبارi دەرلiك قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركiمەن قوسىلماعانىن ايتىپ، دالەلدەر كەلتiرۋدە. تەك، سول شىندىقتى بۇدان 30 جىل بۇرىن، ياعني كوممۋنيستiك پارتيانىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزiندە حاسەننiڭ ايتقانىن ەستەن شىعارىپ ءجۇر.
ونىڭ ەڭبەكتەرiنە سiلتەمە جاساۋعا دا بiر كۇش جiبەرمەيتiندەي”، – دەپ جازىپ، تاريحشى ارىپتەستەرىن سىناپ وتەدى. وسى پىكىرىن قازۇۋ-دە تاريح فاكۋلتەتىندە 2013 جىلى 3-جەلتوقساندا ح.قوجا-احمەتتىڭ جاڭا «عاسىرلارعا جالعاسقان جاڭساقتىق» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىندە دە قايتالاعان ق.اتاباەۆ: «كىمنىڭ تاۋەلسىز بولعانىن بىلمەيمىن، بىراق قازاق ءالى تاۋەلسىز بولعان جوق. ەگەر قازاق تاۋەلسىز مەملەكەت بولسا، حاسەننىڭ پورترەتى مىنا تورىمىزدە نەگە تۇرمايدى «ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ باتىرى» دەپ؟!» – دەگەن ەدى. ح.قوجا-احمەتتىڭ بۇگىن دە قوعامداعى جاعدايلار تۋرالى سىن پىكىرلەرىمەن الدەكىمدەرگە جاقپاي جۇرگەن تۇلعا ەكەنىن ەسكەرسەك، ق.اتاباەۆتىڭ ول جايلى مۇنداي سوزدەرىن اسا باتىلدىق دەۋگە بولادى.
ق.اتاباەۆتىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە، ءتىپتى، كۇندەلىكتى ايتقان وي-پىكىرلەرىندە وسىنداي ءىرى، كوسەمسوز دارەجەسىندەگى ءسوزساپتاۋلارى بارشىلىق. مىسالى قانيا بەيسەنباەۆانىڭ «حاسەكەڭ …دەگەن ەكەن!» جيناعىندا مىناداي جولدار بار: «قازۇۋ-دىڭ دەرەكتانۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قامبار اتاباەۆ «ەرەۋىل اتقا ەر سالماي» كىتابىن وقىپ شىققاننان سوڭ، حاسەنگە تەلەفون شالىپ: – ا-اي، حاسەكە-اي، قۇرمەتتەلمەي جۇرگەندەگى بار جازىعىڭ – ءالى ءتىرى جۇرگەندىگىڭدە ەكەن عوي! – دەگەن ەكەن (39 ب.), «تاريحشى قامبار اتاباەۆ «ازاتتىق» راديوسىنا بەرگەن سۇقباتىندا; –مەن، «حالىق قاھارمانى» وردەنىن تاعىپ جۇرگەندەرگە: «ءاي، حاسەن قوجا-احمەتكە بەرىلمەگەن وردەندى سەندەر تاعىپ جۇرگەنگە ۇيالمايسىڭدار ما؟!» دەپ ايتقىم كەلەدى» –دەپتى» (40 ب.).
زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن شەكتەلمەگەن ق.اتاباەۆ ۋنيۆەرسيتەتتەگى شاكىرتتەرىنە: «ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى تۋرالى تاريحتى ءوز اۋزىنان ەستىڭدەر!» – دەپ، ح.قوجا-احمەتتىڭ قىزمەتىنە جىبەرۋى دە تاريحشى ۇستازدارعا ۇلگى بولارلىق ءىس ەمەس پە!؟
اتالعان 3-جەلتوقسانداعى كىتاپ تۇساۋكەسەرىندە قام-اعا: « مەن ءبىر كونفەرەنتسيادا ايتتىم – اناۋ قابانباي، بوگەنبايلاردىڭ قايسىسى كوكىرەگىنە وردەن تاعىپ ءجۇرىپتى؟ ولارعا حالىق بەردى «باتىر» دەگەن اتاقتى.
حالىقتىڭ بەرگەن اتاعىن بالتالاساڭ دا جويا المايسىڭ! سوندىقتان «حاسەن باتىر» دەگەن اتاقتى ءبىز دە حالىق بولىپ بەرەيىك» – دەپ»، – دەگەن ەدى. يا. «ەرلىكتىڭ، باتىرلىقتىڭ باعاسىن، قادىرىن ءوزى دە ەر، باتىر مىنەزدى ادام عانا زەردەلەي الادى» دەگەن حالقىمىزدىڭ دانا ءسوزى بار. سوندىقتان ومىردەن وتكەنىمەن ارتىندا عالىم رەتىندە حاتى، جاقسى جان رەتىندە اتى قالعان ق.اتاباەۆتى دا « باتىر» دەسەك بولادى. بۇل ق.اتاباەۆتاي ابزال ازاماتتان ايىرىلىپ ويسىراعان بىزدەردىڭ كوڭىلگە دەمەۋ بولار ەدى.
ب.قۇدايبەرگەن
