- Qazirgi qoǵamda óz oıyn irikpeı aıtatyn, pikirinen taımaıtyn jazýshylar óte az. Árıne siz solardyń qatarynansyz. Áńgimeni ádebıetten bastasaq. Qazirgi ádebıetke kóńilińiz tola ma?
- Ádebıetke eshqashan, eshkimniń kóńili tolyp kórgen emes. Ol zańdy da. Tipti Pýshkınniń zamanynda da solaı bolǵan. Al bizdiń XX ǵasyr – «qazaq ádebıetiniń altyn ǵasyry» dep ataýǵa týra kelip tur. Sebebi sol kezdegi ádebıettiń jetken jetistigine biz áli jete qoımadyq. Biz keıin sheginip kettik. Áıtkenmen búgingi tańda eshteńke joq dep kesip aıta almaımyz. Bar árqashan da bolǵan. Bul endi sylap-sıpaý emes. Biraq álemdik deńgeıdegi ádebıetke qaıta orala almaı jatyrmyz. Nege? Sebebi qaıta qurý bastaldy. Burynǵy aqtańdaqtardy qaıta qozǵaý kerek boldy da, búgingi kúnniń kórkemdik tarıhy kesheýildep qaldy. Árıne, jastar da bar. Jastarǵa artyp otyrǵan úmitim zor. Óıtkeni ózim jastardy kóp oqımyn. Birneshe shákirtterim de bar. Alǵashqylarynyń biri káris tilinde kitap shyǵaryp jatyr. Bizde qazir jazýshylardan góri aqyndarymyz óńimdi týyndylardy dúnıege ákelip jatyr. Alaıda baıaǵydaı burqyrap jatqan ádebıet joq.
- Qazaqstandaǵy álemdik ádebıettegi klassık sanalatyn úsh jazýshyny atap bere alasyz ba?
- Qazir bizdiń Memleket shyǵarmalardy álemniń 6 tiline aýdarýdy qolǵa alǵany óte jaqsy boldy. Úlken naýqan bastalyp ketti. Minekeı, aldymyzda «Azııa-Afrıka jazýshylarynyń forýmy» kele jatyr. Bir qyzyq aıtaıyn, Qazaqstanǵa Ispan aýdarmashysy keldi. Qolynda qazaqstandyqtarǵa tanymal emes, qazaq jazýshylarynyń aýdarylǵan shyǵarmalary bar eken. Áýeli álemge tanymal bolý úshin, Qazaqstanǵa tanymal bolý kerek emes pe? Odan soń sapasy óte tómen, kezdeısoq kezdesken shyǵarmalar jıi aýdarylatyn bolyp júr. Ispan oqýshysy «qazaq ádebıeti qandaı eken?» degen maqsatpen oqyǵanda nashar ádebıetti kórip, qaıta jolamaı ketýi múmkin. Bul ádebıettiń keń taralýyna kesirin tıgizedi. Soǵan dálel men shetelde kitabymnyń alǵash ret tusaýkeserin ótkizdim. Baryp kelsem maǵan beıtanys áıel kelip, «siz baryp qaıtqan jaqqa bizde bes aqyn bolyp bardyq, aǵylshyn tilinde kitap shyǵardyq» dedi. Biraq beseýin de tanymaımyn, aqshasy bar aqyndar eken. Árıne, Eýropaǵa aqshańdy usynsań, ne aıtsań da shyǵaryp beredi. Bul árıne, meniń namysyma tıdi. Olar qandaı moraldyq hám shyǵarmashylyq quqyǵy bar? Al sol shyqqan kitaptar týraly aqparattyq taratýlar boldy ma? Bizde qazir Odaqtyń basshylyǵyna aıtyp, nemese joǵary jaqqa aıtyp ózderin kirgizip jibergender bar. Ótken joly bir daý bolǵanda Oralhan Bókeı, Shymkenttegi Marhabat Baıǵut nege kirmeı qalǵan dep ashynyp aıttym! Olardyń ornyna odaqtyń tóńireginde júrgen birneshe jazýshylardy kirgizip qoıypty. Ádebıet-ardyń isi. Árıne, talpynǵan jaqsy, biraq qazaq ádebıetine bul keregi joq. Eger maǵan bılik berip jatsa, álem ádebıetiniń shyrqaý shyńyna Ábish Kekilbaev, Tólen Ábdikov, Beksultan Nurjekeevty shyǵarar edim.
- Elimizdegi teatrlardaǵy spektakli eń kóp qoıylǵan dramatýrg Áýezovten keıin sizsiz. Qazirgi dramatýrgııanyń hál-ahýaly qandaı?
- Dramatýrgııa qazir qajetti janr bolýdan qalyp bara jatyr. Buryn pessa jazý adamǵa qýanysh ákeletin. Qazir qalamaqysy da mańdymaıdy. Buryn 2 pessaǵa bir máshıne beretin. Qazir «jaz, jaqsy jaz, tegin jaz» degen uran ǵana bar. Bizdegi sahnada qoıylyp jatqan týyndylar dramatýrgııaǵa jatpaıdy. Dramatýrgııanyń óziniń jazylmaǵan zańdylyǵy bar. Oqıǵa qurý, ony órbitý, keıipkerlerdiń dıalogy, remarka, fabýlasy, keıipkerdiń minezi bári baıandaý ǵana. Bizde áreketten góri sóz kóp. Ózińiz oılańyzshy, Aıtmatov nege shet elde kóp oqylady? Sebebi ótimdi, qaltaǵa salyp oqyp kete beretindeı. Aıtmatov adamzattyq taqyrypqa baryp, ultty umytpaıdy. Biz Aıtmatovtan áli úırene almaı kele jatyrmyz. Bizdiń basty qateligimiz adamzattyq pen ultty aıyra almaý. Qazaq basqalarǵa qaraǵanda kóp oqysa da, meńgerý mektebimizdi áli asha almaı jatyrmyz. Bizdiń qazaqbaıshylyǵymyz áli qalmaı barady. Biz tek qazaqtar úshin jazamyz, ózgeler kerek emes deıdi. Bul durys. Biraq seniń shyǵarmalaryn ózge ultqa qajet bolyp jatsa jaman ba? Jazýshy kóp bilýdiń qajeti joq, ol ómirden kórgen-bilgenin jazý kerek degen túsinik te qalyptasqan. Bul az. Men ózi eki jazýshyny bilemin. Bireýiniń kitaby baspadan shyǵady. Ekinshisiniń kitaby perzent sekildi dúnıege kelgen. Mádenıettiń de eki túri bar. Bireýi quran. Ekinshisi máselen, qala telefonynyń anyqtamasy. Ekeýinde kitap dep qaraýǵa bola ma? Biz osyndaı dúnıelerdiń ara jigin ajyra almaı baramyz? Bizdiń jazýshylar áli aýyldan asa almaı júr. Sheteldiń jazýshylary elektronıkany da, tehnıkany da biledi. Qazaqstanda bos jatqan neshe taqyryptar bar. Qurylys salasy, munaı salasy, óndiris salasy, atom energetıka salasy. Bizde birde-bir qazaq jazýshysy joq buny biletin. Sebebi bárinen habarsyz. Tipten qala ómiri týraly da tamasha shyǵarmalar joq. Bizdiń jazýshylarymyzdyń zertteý obektisiniń ózi tarlaý. Bur kerenaýlyq pa? Salǵyrttyq pa?
- Munaı, atom týraly jazýǵa bilim, biliktilik jetpeıdi deısiz. Shetelde oqyǵan jazýshylardan Aıagúl Mantaı bar ǵoı.
- Aıagúldiń ózgeshe bir álemi, kózqarasy bar. Eshkimge uqsamaıdy. Qazir basyna qaıǵy ornap, ákesi, anasy, inisi dúnıeden ótip, seń soqqan balyqtaı bop qaldy. Ózi sırek jazady. Onyń bolashaǵy zor. Bizde aýdarma degen eń basty másele ǵoı.Bizdiń Qazaqstan shetel tiline aýdarǵanda túpnusqadan asyp ketpese, kem túspeıdi. Bizdi aýdarǵandar kóp kemshilik jiberedi. Meniń «Qarǵyn» degen romanymdy fransýz tiline aýdarǵan eken. Naýqanshylyqpen aýdarǵan soń ba, nasharlaý shyǵypty. Tipti «taza fransýz tilinde emes» deıdi. Endi qaıta aýdartqaly jatyrmyn.
- Keshe ǵana sizge habarlasqanda Arystan kelip jatyrmyn dedińiz. Eldiń jaǵdaıy qandaı eken?
- Eldiń jaǵdaıy qandaı bolýshy edi, beıbit kúnde, tań atyp sháı iship jatqanda soǵysty basynan keshken halyqtyń jaǵdaıy aıtpasa da túsinikti. Bul Qorǵanys mınıstri aıtqandaı tabıǵı apat emes. Bul adam qolynan jasalǵan apat. Úıler salynyp jatyr, jaǵdaı jasalyp jatyr, ár otbasy múshesine júz myńnan beretin bolypty. Oǵan endi ókpem joq. 17 sektorǵa bólip tastap, japa-tarmaǵaı baspanalaryn qalypqa keltirýde. Arysta komedııalyq máseleler, qazaqtyń jalqaýlyǵy da tolyp jatyr. Úıdiń zińgitteı erkekteri uıyqtap jatady. Úılerine ákim kirip, «óz úıiń ǵoı, qarap, sóılesip, azyraq kómektesseń qaıtedi» dese salsa salsyn, salmasa qoısyn deıdi eken.
- Sózińiz aýzyńyzda, jazýshy qoǵamnan joq degende 10 jyl alda júrý kerek deıdi. Qazir adamdardyń peıili buzyldy ma, álde qoǵam buzyldy ma?
- Adamdardyń peıili tarylyp, keń oılaıtyn adamdar rasymen azaıyp bara jatyr. Qazir egoızm beleń alǵan shaq. Jurt «qoı nege egiz týdy, meniki nege jalqy týdy?» dep shyǵa keledi. Qoǵamda qanaǵat joq. Árıne, Arystyqtarymdy el aldynda jamandaıyn dep otyrǵan joqpyn. Arysta jarylys bolǵan kúni Shymkenttegi naýbaıhanasy bar azamat kelinshegimen, 2 myń tandyrdy jaýyp, nan taratqan eken. Bir otbasyda 2-3 adam kezekte turǵan. Týra dúkennen satyp alǵan sııaqty, kúıgeniń emes, durysyn berseńdershi dep, aıaǵynda rahmetin de aıtpaı ketken kórinedi. Kıim ákelse, mynalar buryn kıilip qoıǵan ǵoı, kerek emes dep laqtyrǵan. Ákim bolsa shyryldap, «nege kesirlenesińder?» dep ursysamyz deıdi. Qysqasy, Arystyqtarǵa ne isteseń de 100% ókpeli. Arysqa qatysty áńgime kóp endi. Bolar is boldy. Buny aıtqannan ne paıda? Endi kim kináli degen suraq týady? Meniń kúdigim bar. Qoldan jasalýy ábden múmkin. Óıtkeni bul snarıadtar qur snarıadtar emes. Mys, qorǵasyn, metalldar. Baıaǵyda Polshalyqtar «oq dáriler sender de bos jatyr, bizge satyńdar» dep kelipti. Biz satpappyz. Sol beker-aq bolǵan. Satyp jiberýi kerek edi. Bul endi satylǵan oq dárilerdiń ornyn toltyrý maqsatynda jarylǵan synaıly. Nege deseńiz, birneshe snarıad bir ýaqytta eshqashan jarylmaıdy. Buǵan sebepshi kúsh bar.
- Qazaqstan Táýelsizdik alǵaly Ulttyq Memleket qura aldyq pa?
- Qurmadyq. Tek qana nyshandary bar. Ulttyq kórinistiń alǵashqysy til. «Óz elinde otyrǵan el basqa eldiń tilinde sóılese ol elde bolashaq joq» degen sóz bar eken. Bizde bári oryssha sóıleıdi. Men kimmin? Qazaqpyn ba, oryspyn ba, nemispin be? Áli belgisiz...
- Toqaevqa qabyldaýǵa barady ekensiz, eń aldymen qaı máseleni kóteresiz?
- Birinshi, til máselesi. Odan keıin Otandastarymyzdyń máselesi. Demografııamyz da quldyrap jatyr. Eń bilimdi jastarymyz da shet elge jappaı ketip jatyr. Sebebi jumys bizde joq. Bar bolǵanymen bilimsiz adam basqarady. Kásipkerlikpen aınalysýda úlken másele. Qansha kabınettiń esigin qaǵasyn. Odan keıin jumys istetkizbeıdi. Meniń bir dosym bar edi kásip ashqan. «Sanap tursam 1 kúnde 17 adam tekseredi» deıdi. Sodan keıin baǵa turaqsyz. Baǵa degen órship bara jatyr. Keshe nemerem eseptep berip edi. Bir úıde turý úshin 1 mıllıondaı aqsha kerek eken. Bir mıllıon alatyn kim bar bizde? Sonda biz qalaı ómir súrmekpiz? Nege Qyrǵyzstan bizden astyq alsa da nandary bizden arzan? Janarmaı baǵasy nege arzan? Mine, osy máseleniń bárin przeıdentke barǵanda qozǵaımyn.
- Bizde barlyq qazaq qazaqsha sóıleý úshin, ulttyq saıasat qalyptastyrý úshin jergilikti halyqtyń ókilettili, sany joǵary bolý kerek.
- Bilesiz, rýhanı jańǵyrý degen dúnıe bizde qazir uranǵa aınalyp bara jatyr. Bireý kitabynyń tusaýkeserin ótkizse, «rýhanı jańǵyrý» dep qoıatyn bolypty. Biz bul jazýsyz-aq baıaǵydan jańǵyryp kelgenbiz. Rýhanı jańǵyrý degen - sananyń jańǵyrýy. Osy sekildi Memleket máselesi óte kóp. Ulttyq Memleketti qurýdan biz qorqamyz. Qazir sanaq boıynsha qazaqtardyń sany 67 %-y quraıdy. Bir ókinishtisi osy sandy biz keıde tómendetip kórsetemiz. Sebebi «mono elge» aınalyp ketemiz be degen keýdede úreıimiz bar. Reseıge jaltaqtaımyz.
- Jaltaqtamaý úshin halyq baı bolý kerek, ıá?
- Jurttyń bári boı bolýy qıyn. Bizde at tóbelindeı 10 % ǵana halyq baı. Muǵalim, dárigerdiń aılyǵy 50-70 myń. Shetelden sıyr ákep jatyrmyz. Ony baǵa almaı qyrylyp qalýda. Sonda biz qalaı baıımyz? Bizde Memlekettiń qamyn oılaıtyn Memlekettik qaıratkerler az. Kabınette otyryp, ult bolashaǵy úshin jumys istep jatqandardy men túsinbeımin. Olar kádimgi «vahterler» sekildi. Olar ýaqytsha otyrǵan bastyqtar. Jáne ýaqytsha otyrǵanyn ózderi de sezedi. Ult ult bolyp qalyptasý úshin Prezıdentten bastap qazaqsha sóıleý kerek. Laýazymdy orynǵa otyrǵyzar aldynda emtıhan alynýy kerek. Abaı atamyz aıtqandaı «úıden úrgen ıt sekildi» bolýdy qoıý kerek.
- Prezıdent qazaq, mınıstrler qazaq, atqarýshy bıliktiń bári qazaq. Sonda bizge qazaqsha sóıleýge ne kedergi?
- Bizde keńes úkimetinen kele jatqan quldyq sanadan aryla almaı kelemiz. Odan keıin Pýtınge jaltaqtaımyz. Pýtın degen baryp turǵan ultshyl. Endi olar qıt etse bizdiń kez kelgen qalany ala salady. Bizde Petropavl, Pavlodar daıyn tur ǵoı.
- Qazaq Ult bolyp qalyptasý úshin qaı ulttan úlgi alý kerek dep oılaısyz?
- Ultshyldyq jaǵynan ózbekten úlgi alý kerek. Olar eshqashan jastaryn beı-bereket jibermeıdi. Qyz balalar shetel ultyna turmysqa shyǵyp bara jatsa, ózbekter sekildi 50 myń dollar salyq salý kerek. Japondar da ǵylym, bilim damyp ketse de ulttyq dástúrinen aıyrylmady. Endeshe nege japondyqtardan úlgi almasqa?! Olardyń kelinshegi tizesinen joǵary etegin eshqashan kótermeıdi. Tipten, bizdiń qyzdarǵa oıpyrmo-o-ý, qara násildiniń qushaǵyna enip ketipsin ǵoı deseń, «kakoe tvoe delo, poshel otsıýda starık!» deıdi. Bizde kóshede tártip joq, úıde de tártip joq, Memlekette qaıdan tártip bolsyn! Bizde báribir! Káris pe, nemis pe, bárine birdeı qaraýǵa tıispiz. Endi óz dastarhanyńyzǵa qarańyzshy. Nan ǵana ózimizden keledi. Bizde jeńil ónerkásip joq. Tipten qaladaǵy qonaq-úı, toıhanalardyń bireýi bizdiki emes. Biz tek qonaq jáne jumysshy ǵanamyz. Biz qojaıyn emespiz. Aqtóbege barsam, gallandyqtar úı salypty da, úlken etip «Amsterdam» dep jazyp qoıypty. Maǵan sóz bergende bizdiń Memlekette sheteldiń túrli qalalarynyń aty bar, tipti mynaý ǵımaratty ataı da almaı otyrmyn, dedim. Menen keıin sóz alǵan Aqushtap Baqtygereeva «jańa Dýlat aǵamyz atyn ataýǵa uıalyp aıta almaı tur ǵoı. Qonaq úıdiń aty Amsterdam. Bizdiń elde ózge eldiń tilinde ataýlar atalatyn bolsa jáne ol at boqaýyz sózge uqsasa biz nege ruqsat berýimiz kerek? Biz nege kónpis halyqpyz?» dedi. Rasymen ult bolý úshin bizge kóp dúnıe kerek. Eń bastysy qazaqqa tán dástúrim, tilim, dinim, dilim bolýy kerek! Qazaq bárine qabiletti! «Men qazaqpyn» dep dúrsúldep soǵyp turǵan júrek bolsa bolǵany.
Suhbattasqan: Ońǵar QABDEN
Daıyndaǵan: Aqgúl AIDARBEKOVA
