QHR, Işkı Moŋǧoliia pedagogikalyq universitetı, Etnologiia jäne antropologiia mektebınıŋ oqytuşysy, PhD doktory Ūrǧymyl halqynyŋ dästürlı mädenietın zerttep jürgen şeteldık jas ǧalymdardyŋ bırı. Ūrǧymyl hanym «Adyrna» Ūlttyq portalyna bergen sūhbatynda qazaq – monǧol mädenietın salystyrmaly saralauǧa qatysty oilarymen bölıstı.
- Ūryǧmūl hanym, qazaq tılın üirenuge qyzyǧuşylyq tanytuyŋyzdyŋ sebebı nede?
– Men Qytai Halyq Respublikasynyŋ Şyŋjaŋ Ūiǧyr avtonomiialyq audanyndaǧy Ile özenınıŋ jaǧasynda düniege keldım. Onda han, qazaq, ūiǧyr, huei, moŋǧol jäne basqa da köptegen ūlttar bırge tūrady. Sondyqtan menıŋ tuǧan jerımdegı moŋǧoldardyŋ köpşılıgı qazaqşa söileidı. Bıraq men qazaq tılın öte keş üirendım, bastauyş mektepte moŋǧol tılınde oqydym. Orta mektepten keiın Şyŋjaŋnan şyǧyp, Işkı Moŋǧoliiaǧa keldım. Degenmen, jas kezımde qazaq tılın üirenuge mümkındıgım bolmasa da, qazaq maǧan tabiǧi tanys siiaqty.
Qazaqtyŋ ūlttyq mädenietın zertteuge qyzyǧuşylyq tanytyp, men Işkı Moŋǧoliia universitetınde etnologiia boiynşa PhD doktoranturada oqyp jürgende dalalyq jūmysymdy ötkızu orny retınde Qazaqstandy taŋdadym.
Negızı, Qazaqstanǧa kelgen alǧaşqy ailarda men qazaq tılın bılmedım, Reseide orys tılın üirengendıkten, ünemı orysşa söilesetınmın. Bır ǧajaby, qazaq tılıne jaqyndyǧym maǧan Äl-Farabi atyndaǧy Ūlttyq universitettıŋ qazaq tılı kursynda oqyp jürgende qazaq tılın tez üirenuge mümkındık berdı. Sonymen qatar, künde qaita-qaita qazaq jaŋalyqtary men teledidaryn tyŋdau, qazaqtarmen qazaq tılınde söilesu, qazaqtyŋ dästürlı mädenietın üirenu barysynda men qazaq tılınde tyŋdau qabıletımdı jetıldırıp qana qoimai, qazaq tılınde maqalalar jaza bastadym. Bıraq salystyrmaly türde qazaq tılınde endı erkın söilei bastaǧandaimyn. Tūtastai alǧanda, bügınde men qazaqtarmen eş kedergısız aralasa alamyn, menı moŋǧol emes, qazaq dep sanaidy.
- Qazaqtyŋ salt-dästürlerın zerttep jür ekensız. Qazaq jäne moŋǧol dästürlerınde qandai ūqsastyqtar bar eken?
– Barşamyzǧa belgılı, qazaqtar men moŋǧoldar da Euraziia qūrlyǧyndaǧy köşpelı halyqtar. Sondyqtan ekeuınıŋ mädenietı men dästürlerı ūqsas. Jaqynda Qazaqstandaǧy bır jurnalda «Qytaidyŋ Ilı özenı alabyndaǧy mädeni äraluandylyǧyn etnikalyq almasu jäne integrasiia tūrǧysynan zertteu» atty maqalamdy jariialaimyn. Maqalada osy mäselenıŋ köptegen aspektılerı qamtylady.
Būl Ile alqabyndaǧy qazaqtar men moŋǧoldardyŋ naqty bır mysaly ǧana. Keŋırek maǧynada qazaqtar men moŋǧoldar kelesı aspektılerı boiynşa ūqsas. Bırınşıden, fizikalyq antropologiia tūrǧysynan qazaqtardyŋ tarihy Şyŋǧys hannyŋ ülken ūly Joşy Ūlysymen tyǧyz bailanysty jäne bärımızdıŋ fizikalyq erekşelıkterımız ūqsas bolsa, ekınşıden, lingvistikalyq antropologiia tūrǧysynan türkı jäne Moŋǧol tılınde söileitınder Altai tılderınıŋ semiasyna jatatyn, keibır ortaq orys tılındegı sözdermen jäne basqa da şetel sözderımen qosylyp, qazaq jäne moŋǧol tılderıne ortaq sözder köp, üşınşıden, dıni antropologiia tūrǧysynan buddizm men islamǧa deiın köşpelı halyqtar tabiǧatqa sengen. Tabynu jäne şamandyq, sondyqtan bärımız aspannan, jerden, sudan jäne ottan qorqamyz, qasqyrlardy qūrmetteimız jäne tabiǧattyŋ kek aluynan qorqamyz...; saiyp kelgende, mädeni antropologiia tūrǧysynan alǧanda, bärımızde köşpelılerdıŋ ömır süru danalyǧy bar. Mysaly, azyq-tülıktıŋ bärı malymyzdan, bız et jep, süt ışkendı jaqsy köremız, barlyq maldyŋ jünın tūrmystyq zattar jasauǧa paidalanamyz, al kündelıktı tūrmysqa qajettı zattarymyz ben ydys-aiaqtarymyz aǧaştan, süiekten, terıden, t.b.
- Ūrǧymyl özıŋız tūratyn Qytaidyŋ Işkı Moŋǧoliia avtonomiialyq audanynyŋ astanasy Hoh-hot qalasy turaly aitsaŋyz?
– Hohhot Qytaidyŋ soltüstık şekaralas audandaryndaǧy maŋyzdy ortalyq qala bolyp tabylady. Moŋǧol tılınde «hoh» kök, al «hot» qala degen maǧynany bıldıredı, sondyqtan Hohhot «Kök qala» dep atalady. Hohhottyŋ tarihy bızdıŋ däuırımızge deiıngı 3000 jyldardan bastalady. Tarihqa köz jügırtsek, Hohhot sinnu, sianbi, kidan, moŋǧol jäne basqa da etnikalyq toptardyŋ qonysy bolǧan. Taŋ äuletınde Hohhot türıkter üşın äreket etu aimaǧy boldy. Min äuletı kezınde osynda Şyŋǧys hannyŋ 17-şı nemeresı Alatan han Guihua qalasyn saldy. Keiın Sin äuletı Hohhotta Suiiuan qalasyn saldy. Sin patşalyǧynyŋ soŋynda Guihua men Suiiuan qosylyp, Guisui dep atalyp, ol 1954 jylǧa deiın qoldanylǧan. 1954 jyly ol Hohhot qalasy bolyp özgertılıp, Işkı Moŋǧoliia avtonomiialyq audanynyŋ astanasy boldy.
Hohhot qalasynyŋ ūzaq mädeni jäne tarihi dästürı bar, olardyŋ arasynda moŋǧol köşpelı mädeni dästürı jaqsy saqtalǧan jäne körınıs tapqan. Hohhotta moŋǧol tılınde oqytatyn mektepter, universitetter men ǧylymi ortalyqtar, sondai-aq moŋǧol mädeni jäne öner mekemelerı bar. Mysaly, Hohhot az ūlttardyŋ mädeni qyzmetı ortalyǧy, Işkı Moŋǧoliia kıtaphanasy, Işkı Moŋǧoliia mūrajaiy jäne t.b. Qytaidaǧy etnikalyq azşylyqtardyŋ mädenietı men tarihy.
Sūhbat jürgızgen:
«Adyrna» Ūlttyq portalyn qūruşy Arman Äubäkır
