Aýǵan qazaqtarynyń ómirin zerttep júrgen tarıhshy olardy elge ákelýdegi basty kedergi «qazaqtyǵyn bilmeýi» ekenin aıtady. «Adyrna» tilshisi Jomart Jeńisulynan Aýǵanstanǵa sapar jaıynda suhbattasty.
2023 jyldyń sońynda Qazaqstan Syrtqy ister mınıstrligi Talıban uıymy týraly málimdeme jasady. 29 jeltoqsanda mınıstrlik Talıbannyń tyıym salynǵan uıymdar tiziminen shyǵarý týraly sheshim qabyldanǵanyn jarııa etti. Álemniń kóptegen elinde tyıym salynyp kelgen Talıban osylaısha Qazaqstanda aqtaldy. Ony mınıstrlik BUU Qaýipsizdik Keńesiniń oryndaýǵa mindetti qararlaryna sáıkestendirýmen túsindirdi.
Qarasha aıynda Aýǵanstannan Iranǵa baryp, ýaqytsha ornyqqan qazaq dıasporasynyń túıtkili týraly aıtqanbyz. Sonyń bárin Iranǵa baryp, qandastarmen tildesip, halyqtyń turmys-tirshiligimen tanysyp qaıtqan tarıhshysy, ırantanýshy Jomart Jeńisuly áńgimelep bergen.
Ol taıaýda Aýǵanstanǵa saparlap, jergilikti qazaqtardyń bir bóligin aralap keldi. Olardyń arasynda ózin qazaq sezinetinder de, sezinse de qazaq tilin umytqandar bar deıdi ırantanýshy.
Jomart Jeńisulynan Aýǵanstandaǵy qazirgi bılik ıesi tálipterdiń betalysy týraly da suradyq. Tómende sol suhbatty usynyp otyrmyz.
- Aýǵanstandaǵy qazaqtar ata tegin biledi me?
- Aýǵanstanda qazaqtar asa kóp emes. Keıbireýleri óziniń rý, shyqqan taıpasyn biledi. Óte az bóligi jeti ataǵa deıin de biledi. Biraq jalpy Qazaqstanmen baılanysy joq. Eldegi týystaryn tanymaıdy.
- Bilim alý, kúnkóris deńgeıi qandaı?
- Bilim alý óte qıyn. Ásirese qyz balalary bilim almaıdy. 6 jastan keıin mektepte oqytpaıdy. Odan keıin áleýmettik járdemaqy, zeınetaqy degen joq. Árqaısysy qolynan keletin isi, kásibi arqyly kúnin kórip júr. Turaqty jumys joq. Úkimet jańadan qurylyp jatyr. Óz bıznesimen aınalysyp júrgen qazaqtardyń ǵana jaǵdaıy ortasha. Aýǵanstanda turatyn qazaqtardyń shamamen 90 paıyzynda kúnkóris deńgeıi tómen.
- Aýǵan qazaqtary qandaı bıznespen aınalysady? Neni saýdalaıdy?
- Aýǵandyqtar túrli memleketten tovar satyp alý arqyly kásippen aınalysady. Azyq-túlik, qant degendeı. Qazaqstannan un alady. Mal ósirip, egin egetinder bar.
- Aýǵanstanda ómir súrip jatqan qandastarymyz qazaq tilin biledi me? Qazaqstannan habar alyp otyrady ma?
- Bul jaqta qazaq mektebi joq, eshkim qazaqsha sóılemeıdi. Tilderi ózgeriske ushyraǵan. Qazaqstannyń jańalyqtarynan qur qalǵan. Internet jelileri, baılanys nashar. Sondyqtan kóp ózgeris, jańalyqtardy bilmeıdi. Árıne, dinı bilimderi bar, biraq ıntellektýaldy deńgeı týraly aıtý qıyn. Zaıyrly bilimnen kóbinese maqurymdaý.
- Aýǵan qazaqtarynyń jaǵdaıymen tanyspas buryn Iran saparyna baryp kelgen bolatynsyz. Irandaǵy aýǵan qazaqtary men Aýǵanstandaǵy qazaqtardyń aıyrmashylyqtaryn aıtsańyz.
- Eń birinshi aıyrmashylyq – Irandaǵy qazaqtar «mahalla» bolyp, toptasyp turady. Olardyń rýy, taıpasy, Iranǵa qashan jáne qandaı jolmen kelgeni belgili. Olardyń 99 paıyzynyń rýy – adaı. Odan keıin Irandaǵy qazaqtardyń Qazaqstanmen, elshilikterimen baılanysy óte tyǵyz. Al Aýǵan qazaqtarynda mundaı proess bolmaǵan. Toptaspaıdy, shashyrańqy ornalasqan. Kóbisi óziniń qazaq ekenin bilmeıdi, rýyn biletinder az. Jalpy aıtqanda Irandaǵy qazaqtardyń ulttyq sana-sezimi joǵary. Al Aýǵanstandaǵy qazaqtardyń ulttyq sana-sezimi óte tómen
- Sheteldegi qazaqtardyń quzyrly organdar, elshilikpen baılanys deńgeıi qandaı?
- Bizdiń elshilikter Qazaqstan azamattarymen baılanysta. Olardyń quqyqtaryn qorǵaıdy. Qaı mekende qansha qazaq bar ekenin biledi. Statıstıkalyq málimetke anyqtaý úshin naqty «mynaý qazaq, mynaý qazaq emes» dep aıtatyn quzyry joq. Al Aýǵanstan qazaqtaryn anyqtaý úshin arnaıy tarıhshylar, etnograftar, lıngvıster, arnaıy mamandar kerek. Saraptamadan ótkizip, elshilikpen birge anyqtaǵannan keıin sol jaqtaǵylarǵa arnaıy statýs berilse, ǵalymdarymyz olardy anyqtap berse, ońdy bolar edi.
- Aýǵan qazaqtaryn Qazaqstanǵa kóshirip ákelý ıdeıasy qalaı júzege asyrylar edi? Qoǵamǵa sińip kete alady ma?
- Men olarmen tildeskenimde Qazaqstannyń qaı óńirine barsa da qarsy emestigin aıtty. Olar «soltústik óńirge qonystansaq jaqsy bolar edi» deıdi. Sebebi olar - dıqan, eginshilikpen aınalysady. Al ońtústikte egistik jerdiń bárin alyp alǵan. Bizde arnaıy memlekettik baǵdarlamalar bar. «Serpin» syndy baǵdarlamalardyń jalǵasy retinde Aýǵanstannan qazaqtardy Soltústikke kóshirip ákelip, bosaǵan úılerge, aýyldarǵa ornalastyrýǵa bolady. Olarǵa tolyq múmkinshilik bar. Olarǵa qazaq mektebinashyp berse, jergilikti halyqpen aralassa bizdiń qoǵamǵa tez úırenip kete alady. Oǵan dálel retinde Túrkistandaǵy Dostyq aýylyn aıta alamyz. Osy aýylǵa táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary kóship kelgen Aýǵan qazaqtary qazir jersinip ketti.
- Aýǵan qazaqtarynyń ata jurtqa oralýyna basty kedergi ne?
- Kedergi – olardyń statýsynyń aıqyndalmaýy. Olardyń shynaıy qazaq ekenin anyqtaý kerek. Óıtkeni olardyń arasynda «qazaqpyn» dep ózge ult ókili ketip qalýy múmkin. Olar kelip alǵannan keıin bizdiń el arqyly basqa memleketke ketip qalýy múmkin. Men mamandarmen sóılestim. Komıssııa quryp, naqty statýsty anyqtap alý kerek. Odan keıin bizdiń memleket zaıyrly. Al Aýǵanstan dinı memleket qoı. Degenmen Aýǵan qazaqtarynyń dinı kózqarastary bizben birdeı. Olarǵa eshqandaı qıyndyq bolmaıdy dep oılaımyn.
- Aýǵanstandaǵy qazaqtardyń turmys-tirshiligimen tanysyp, kózben kórip qaıttyńyz. Ne túıdińiz?
- Aýǵanstannan Qazaqstanǵa tóner qaýip joq. Jańa úkimet tártip ornatyp jatyr. Memlekette qylmys deregi azaıǵan. Aýǵanstannyń soltústiginde elimizdiń ulttyq jádigerleri, tarıhı oryndary kóp. Qazaq halqynyń etnıkalyq tarıhyna qatysty málimetter bar. Sondyqtan bolashaqta Qazaqstan bıligi úlken ekspedıııa uıymdastyryp, uzaq merzimde jiberse tarıhtyń qyrlaryn, syrlaryn ashatyn edi.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
