Auǧan qazaqtarynyŋ ömırın zerttep jürgen tarihşy olardy elge äkeludegı basty kedergı «qazaqtyǧyn bılmeuı» ekenın aitady. «Adyrna» tılşısı Jomart Jeŋısūlynan Auǧanstanǧa sapar jaiynda sūhbattasty.
2023 jyldyŋ soŋynda Qazaqstan Syrtqy ıster ministrlıgı Taliban ūiymy turaly mälımdeme jasady. 29 jeltoqsanda ministrlık Talibannyŋ tyiym salynǧan ūiymdar tızımınen şyǧaru turaly şeşım qabyldanǧanyn jariia ettı. Älemnıŋ köptegen elınde tyiym salynyp kelgen Taliban osylaişa Qazaqstanda aqtaldy. Ony ministrlık BŪŪ Qauıpsızdık Keŋesınıŋ oryndauǧa mındettı qararlaryna säikestendırumen tüsındırdı.
Qaraşa aiynda Auǧanstannan İranǧa baryp, uaqytşa ornyqqan qazaq diasporasynyŋ tüitkılı turaly aitqanbyz. Sonyŋ bärın İranǧa baryp, qandastarmen tıldesıp, halyqtyŋ tūrmys-tırşılıgımen tanysyp qaitqan tarihşysy, irantanuşy Jomart Jeŋısūly äŋgımelep bergen.
Ol taiauda Auǧanstanǧa saparlap, jergılıktı qazaqtardyŋ bır bölıgın aralap keldı. Olardyŋ arasynda özın qazaq sezınetınder de, sezınse de qazaq tılın ūmytqandar bar deidı irantanuşy.
Jomart Jeŋısūlynan Auǧanstandaǧy qazırgı bilık iesı tälıpterdıŋ betalysy turaly da sūradyq. Tömende sol sūhbatty ūsynyp otyrmyz.
- Auǧanstandaǧy qazaqtar ata tegın bıledı me? - Auǧanstanda qazaqtar asa köp emes. Keibıreulerı özınıŋ ru, şyqqan taipasyn bıledı. Öte az bölıgı jetı ataǧa deiın de bıledı. Bıraq jalpy Qazaqstanmen bailanysy joq. Eldegı tuystaryn tanymaidy. - Bılım alu, künkörıs deŋgeiı qandai? - Bılım alu öte qiyn. Äsırese qyz balalary bılım almaidy. 6 jastan keiın mektepte oqytpaidy. Odan keiın äleumettık järdemaqy, zeinetaqy degen joq. Ärqaisysy qolynan keletın ısı, käsıbı arqyly künın körıp jür. Tūraqty jūmys joq. Ükımet jaŋadan qūrylyp jatyr. Öz biznesımen ainalysyp jürgen qazaqtardyŋ ǧana jaǧdaiy ortaşa. Auǧanstanda tūratyn qazaqtardyŋ şamamen 90 paiyzynda künkörıs deŋgeiı tömen. - Auǧan qazaqtary qandai biznespen ainalysady? Nenı saudalaidy? - Auǧandyqtar türlı memleketten tovar satyp alu arqyly käsıppen ainalysady. Azyq-tülık, qant degendei. Qazaqstannan ūn alady. Mal ösırıp, egın egetınder bar. - Auǧanstanda ömır sürıp jatqan qandastarymyz qazaq tılın bıledı me? Qazaqstannan habar alyp otyrady ma? - Būl jaqta qazaq mektebı joq, eşkım qazaqşa söilemeidı. Tılderı özgerıske ūşyraǧan. Qazaqstannyŋ jaŋalyqtarynan qūr qalǧan. İnternet jelılerı, bailanys naşar. Sondyqtan köp özgerıs, jaŋalyqtardy bılmeidı. Ärine, dıni bılımderı bar, bıraq intellektualdy deŋgei turaly aitu qiyn. Zaiyrly bılımnen köbınese maqūrymdau. - Auǧan qazaqtarynyŋ jaǧdaiymen tanyspas būryn İran saparyna baryp kelgen bolatynsyz. İrandaǧy auǧan qazaqtary men Auǧanstandaǧy qazaqtardyŋ aiyrmaşylyqtaryn aitsaŋyz. - Eŋ bırınşı aiyrmaşylyq – İrandaǧy qazaqtar «mahalla» bolyp, toptasyp tūrady. Olardyŋ ruy, taipasy, İranǧa qaşan jäne qandai jolmen kelgenı belgılı. Olardyŋ 99 paiyzynyŋ ruy – adai. Odan keiın İrandaǧy qazaqtardyŋ Qazaqstanmen, elşılıkterımen bailanysy öte tyǧyz. Al Auǧan qazaqtarynda mūndai prosess bolmaǧan. Toptaspaidy, şaşyraŋqy ornalasqan. Köbısı özınıŋ qazaq ekenın bılmeidı, ruyn bıletınder az. Jalpy aitqanda İrandaǧy qazaqtardyŋ ūlttyq sana-sezımı joǧary. Al Auǧanstandaǧy qazaqtardyŋ ūlttyq sana-sezımı öte tömen - Şeteldegı qazaqtardyŋ qūzyrly organdar, elşılıkpen bailanys deŋgeiı qandai? - Bızdıŋ elşılıkter Qazaqstan azamattarymen bailanysta. Olardyŋ qūqyqtaryn qorǧaidy. Qai mekende qanşa qazaq bar ekenın bıledı. Statistikalyq mälımetke anyqtau üşın naqty «mynau qazaq, mynau qazaq emes» dep aitatyn qūzyry joq. Al Auǧanstan qazaqtaryn anyqtau üşın arnaiy tarihşylar, etnograftar, lingvister, arnaiy mamandar kerek. Saraptamadan ötkızıp, elşılıkpen bırge anyqtaǧannan keiın sol jaqtaǧylarǧa arnaiy status berılse, ǧalymdarymyz olardy anyqtap berse, oŋdy bolar edı. - Auǧan qazaqtaryn Qazaqstanǧa köşırıp äkelu ideiasy qalai jüzege asyrylar edı? Qoǧamǧa sıŋıp kete alady ma? - Men olarmen tıldeskenımde Qazaqstannyŋ qai öŋırıne barsa da qarsy emestıgın aitty. Olar «soltüstık öŋırge qonystansaq jaqsy bolar edı» deidı. Sebebı olar - diqan, egınşılıkpen ainalysady. Al oŋtüstıkte egıstık jerdıŋ bärın alyp alǧan. Bızde arnaiy memlekettık baǧdarlamalar bar. «Serpın» syndy baǧdarlamalardyŋ jalǧasy retınde Auǧanstannan qazaqtardy Soltüstıkke köşırıp äkelıp, bosaǧan üilerge, auyldarǧa ornalastyruǧa bolady. Olarǧa tolyq mümkınşılık bar. Olarǧa qazaq mektebınaşyp berse, jergılıktı halyqpen aralassa bızdıŋ qoǧamǧa tez üirenıp kete alady. Oǧan dälel retınde Türkıstandaǧy Dostyq auylyn aita alamyz. Osy auylǧa täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldary köşıp kelgen Auǧan qazaqtary qazır jersınıp kettı. - Auǧan qazaqtarynyŋ ata jūrtqa oraluyna basty kedergı ne? - Kedergı – olardyŋ statusynyŋ aiqyndalmauy. Olardyŋ şynaiy qazaq ekenın anyqtau kerek. Öitkenı olardyŋ arasynda «qazaqpyn» dep özge ūlt ökılı ketıp qaluy mümkın. Olar kelıp alǧannan keiın bızdıŋ el arqyly basqa memleketke ketıp qaluy mümkın. Men mamandarmen söilestım. Komissiia qūryp, naqty statusty anyqtap alu kerek. Odan keiın bızdıŋ memleket zaiyrly. Al Auǧanstan dıni memleket qoi. Degenmen Auǧan qazaqtarynyŋ dıni közqarastary bızben bırdei. Olarǧa eşqandai qiyndyq bolmaidy dep oilaimyn. - Auǧanstandaǧy qazaqtardyŋ tūrmys-tırşılıgımen tanysyp, közben körıp qaittyŋyz. Ne tüidıŋız? - Auǧanstannan Qazaqstanǧa töner qauıp joq. Jaŋa ükımet tärtıp ornatyp jatyr. Memlekette qylmys deregı azaiǧan. Auǧanstannyŋ soltüstıgınde elımızdıŋ ūlttyq jädıgerlerı, tarihi oryndary köp. Qazaq halqynyŋ etnikalyq tarihyna qatysty mälımetter bar. Sondyqtan bolaşaqta Qazaqstan bilıgı ülken ekspedisiia ūiymdastyryp, ūzaq merzımde jıberse tarihtyŋ qyrlaryn, syrlaryn aşatyn edı. - Sūhbatyŋyzǧa rahmet!Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
