Su şaruaşylyǧyn basqarudaǧy kemşılıktıŋ rettelmeuı būl salanyŋ jaǧdaiy qiyn ekenın körsetedı. Ortalyq Aziia aimaǧyndaǧy su bölınısıne tiıstı ministrlıktıŋ samarqau qarauy da tüsınıksız. Sonyŋ saldarynan köktemde su tasyp, jazda su jetpei jatyr. Būrynǧy su ministrı, jasy toqsanǧa taqaǧan Nariman Qypşaqbaevpen bolǧan sūhbat osyndai tüiınge jeteleidı.
Eldıŋ 12 oblysynda su tasyp jatyr. Mausymdyq mäsele bolǧanymen, biylǧy tasqynnyŋ betı qatty. Mūndai qauıp būryn da bolǧan, alda da bola beredı. Bıraq qauıptıŋ aldyn alyp, tabiǧat apatyna barynşa az şyǧynmen tötep berudıŋ de öz joly bolsa kerek. Mausym saiyn su şaruaşylyǧy basynan şu arylmaityn salaǧa ainalyp barady. Biylǧy jaǧdaidy retteuge byltyr ǧana qūrylǧan salalyq ministrlık, Su şaruaşylyǧy jäne irrigasiia ministrlıgınıŋ de şamasy kelmei jatyr. Qaita osy saladaǧy mäsele ministrlık qūrylmai tūrǧan kezdegıden de ärmen kürdelenıp bara jatqandai. Salanyŋ dertı nede, diagnozy qandai? Osy sūraqty 1981-1990 jyldary Qazaq SSR Meliorasiia jäne su şaruaşylyǧy ministrı bolǧan, keiın sol ministrlık tarap ketkennen keiın de ömır boiy su mäselesımen ainalysqan, «bas mūrap» dep därıpteuge tūratyn su mamany Nariman Qypşaqbaevqa qoidyq.
– Nariman aǧa, elımızdıŋ bırneşe aimaǧyn su basyp jatyr. Tasqyn, sel mausym saiyn qaitalanǧanymen, osy jolǧy tüitkıldıŋ sebebı nede dep oilaisyz?
– Elımızdıŋ 90 paiyzy şöleit jäne jartylai şöleit bolyp keledı. Soǧan qaramastan 1990 jyly Prezident Nūrsūltan Nazarbaev su ministrlıgın taratyp jıberdı. Būrynǧy prezident mūnyŋ bärın qarajat mäselesımen bailanystyrdy. «Aqşa tüspese, su mäselesımen ainalyspaimyz» degen közqaras boldy. Osylai su şaruaşylyǧy qarausyz qaldy. Jer men adam su ışpese ne bolady? Men osyny tüsınbeimın. Qazırgı prezident Qasym-Jomart Toqaev byltyr qyrküiektıŋ basynda Su jäne irrigasiia ministrlıgın qūrdy.
Jer betınde, onyŋ ışınde Qazaqstanda ömır bügın nemese keşe paida bolǧan joq qoi. Sovet ükımetı orynaǧan 1917 jyldan bastap, densaulyq, auyl şaruaşylyq, öndırıs, temır jol salasynda ne atqarylǧanyn naqty bılmeimın. Bıraq sol kezden bastap su salasynda qar men jaŋbyrdyŋ jauuy, özennıŋ tasuy men quaŋşylyq kezeŋdı baqylau bastaldy. Al keşe qar men jaŋbyr jaudy, endı mıne nauryz, säuır aiynda tasqyn jürıp jatyr dep oilau aqymaqtyŋ ısı.
Ejelde şyǧysta memleketterdı ämırler basqarǧan. Qazırgı aityp jürgen «emirat» sözınıŋ törkını de sonda jatyr. Şyǧysta öz ısınıŋ şeberın de «ämır» ataǧan. Su boiynşa parsy tılınde «mirab» degen söz bar. Tübı «amire ab» degennen şyǧady, iaǧni sudyŋ ämırı, sudyŋ basşysy. Qazaqtar ony «mūrap» deidı. Mūrap sudyŋ kelu-ketu, mausymdyq erekşelıkterı men egıstık üşın sudyŋ qajettılıgın esep-qisapqa salyp, tiıstı şeşım qabyldaidy. Men endı suşy bolǧan soŋ oqyǧanymdy, körgenımdı aityp otyrmyn ǧoi. Iаǧni, su mäselesınıŋ baǧzy zamannan berı qanşalyqty maŋyzǧa ie bolǧanyn aitqym keledı. Sol kezde memlekettı basqaratyn adamdy «ämır» degen jäne sudy basqaratyn adamdy «ämır» degen. Osy retpen kelgende Nazarbaev tūsynda Qazaqstanda sudyŋ basşysy - «mūrap» bolmau kerek dep şeştı. Sonyŋ saldaryn qazır körıp otyrmyz.
– Äleumettık jelıde «Sovet ükımetı kezınde osynşa su tasqyny bolmauşy edı» dep jazyp jatyr...
– Oiboi... Qūrmanǧazy degen kompozitor bolǧan. Onyŋ süiegı Astrahan oblysynda jatyr. Sol Qūrmanǧazynyŋ Kaspii suynyŋ köterılıp, tasuyna bailanysty şyǧarǧan «Köbık şaşqan» degen küiı bar. Senıŋ «Būryn topan su boldy ma, bolǧan joq pa?» degen sözıŋe jauap bereiın dep jatqanym ǧoi...
– Qūrmanǧazynyŋ zamanynda emes, Sovet ükımetı kezınde ne boldy?
– 1980 jyldary Kaspiidıŋ deŋgeiı bırneşe metrge köterılıp, onyŋ ainalasyndaǧy auyldy su basyp qaldy. Sonda men Astarahan oblysynan Türkımenstanǧa deiıngı Kaspiidıŋ jaǧasyn jaǧaladym. Ol kezde Kaspiidıŋ deŋgeiı 2-3 metrge deiın köterılıp ketkende halyqty qalai qorǧauǧa bolady degen sūraqqa jauap ızdedım. Sonda menıŋ baiqaǧanym ärbır 100 jyl saiyn Kaspii suynyŋ deŋgeiı köterılıp, 100 jyl saiyn tömen tüsedı eken. Qūrmanǧazynyŋ «Köbık şaşqan» degen küiı, Qaşaǧannyŋ "Topan" dastany – 1980 jyldardan ǧasyr būryn, şamamen 1880 jyldary bolǧan su tasqyny kezınde düniege kelgen tuyndylar.
Sovet ükımetı kezınde sudyŋ ölşemın 3 kategoriiaǧa böletın. Tasqyny köp kezdı – suy köp jyl, suy qalypta normadaǧy jyldy – suy orta jyl jäne suy az jyldy suy tapşy jyl deidı. Osyny Sovet ükımetı ömır baqi baqylap otyrdy. Mysaly, biyl tasqyn su köp bolyp jatyr. Tasqynnyŋ köp boluyna ötken jyldyŋ küz aiynda iaǧni, qar tüserdıŋ aldynda jerge köp jauyn jauǧany sebep bolǧan. Mysaly, eger küzde qūrǧaq jer qalyp, onyŋ betın qar japsa, köktemde jer qar suyn soryp alady da eşqandai tasqyn bolmaidy. Osynyŋ bärın baqylap, aŋǧaryp otyruǧa tiıstı edık qoi...
Qazır jergılıktı äkımdı qyzmetke qoiǧanda «Äi, sen özı ne bılesıŋ?» dep sūraq qoimaidy-au deimın.
1968 jyly ortalyq komitettıŋ tapsyrmasy boiynşa Semeige bardym. Barǧanda «Semeidıŋ oblystyq su şaruaşylyǧyn basqar» dep jıberdı. Barsam, «Sen äuelı obkomǧa bar. Onda su jönınen Stepanov degen bar. Senı qabyldai ma, qabyldamai ma – sol bärın şeşedı» dedı. Oǧan barsam, «Karta oinaisyŋ ba?» deidı maǧan. «Karta oiynyn bılmeimın» deimın. Ekınşı «Sen özı araq ışesıŋ be?» deidı. «Joq, men ömırımde araq tügılı vino, syra ışıp körgen adam emespın» deimın. Bıraz otyrdy da «Anau kelınşek, qyzdarmenen qarym-qatynasyŋ qalai?» deidı. «Qyz körsem, tılım bailanyp qalady. Qabıletım joq, qolymnan kelmeitın ısım» deimın. Sonda Stepanov «Onda sen Semeige nege keldıŋ?» deidı. Men «Köke-au, özıŋız aitqan karta, araq, qyz-kelınşegı köp Almatydan keldım. Ol jaqta sonyŋ bärı bar. Men būl jaqqa jūmys ısteuge keldım» deimın ǧoi. Sodan ne kerek, ol menı jūmysqa qabyldady. Stepanovtyŋ ıstep otyrǧany qyrsyqtyq endı...
Qazır de äkım men ministrdı taǧaiyndaǧanda eŋ qūryǧanda «Äi, osy sen ne bılesıŋ?» dep sūrau kerek qoi...
– Su jäne irrigasiia ministrı Nūrjan Nūrjıgıtov su salasyn bıle me, özı?
– Men endı onyŋ diplomyn qaraǧan joqpyn. Janyndaǧy kısılerden sūrasam, «mamandyǧy injener-mehanik» deidı. Tüsındıŋız be? Mıne, sūraqqa jauap.
– Iаǧni qabıletı joq qoi...
– Ony Toqaev pen prezident äkımşılıgı nemese Ükımet basşysynan sūrau kerek. Keşe Prezident oǧan qataŋ sögıs berdı ǧoi. Baiaǧyda bır sögıs alǧannan keiın aryzyn jazyp ketıp qalatyn edı jūrttar...
– Biylǧy tasqyn būrynǧy tasqynmen salystyrǧanda qalai bolyp jatyr?
– Sudyŋ az nemese köp ekenın gidrotehnikter emes, gidrolog degen maman iesı anyqtaidy. Qazır sol gidrologtar qaida? Nege ündemeidı? Äŋgıme osynda.
Säuır aiynda Aral basseinı, Ämudariia, Syrdariia jönınde Memleketaralyq su şaruaşylyǧyn üilestıru komissiianyŋ kezektı otyrysy ötedı. Atalǧan komissiiany 1992 jyldyŋ 18 aqpan künı qūrǧanbyz. Ol komissiia Ämudariia men Syrdariia özenınıŋ suyn rettep otyruy kerek. Ortalyq Aziaidaǧy bes memlekettıŋ bes ministrı qatysady. Äu basta oǧan özım qatysyp, özım müşe boldym.
Şyny kerek, osynyŋ bärın qazırgı Su jäne irrigasiia ministrlıgıne iaǧni, vise-ministr Nūrlan Aldamjarovqa aityp-aityp şarşadym. Odan «Alpys jyl su jaǧalap jürıp men senı körgen joqpyn. Sen qaidan keldıŋ?» dep sūrasam, «Men Jambyl oblysy äkımdıgınıŋ Energetika jäne tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyq basqarmasynda basşy boldym» deidı. Oǧan «Myna jerge qalai qoryqpai keldıŋ? Säuırde jyl boiyna Syrdariianyŋ suy qanşa bolady jäne ony tört memleket qalai paidalanady degen sūraqty komissiia qaraidy. Sol jerde qabyldanǧan şeşım boiynşa komissiia jūmys ısteidı. Soǧan daiyndalaiyq ta, qandai pozisiia ūstanamyz, su az dese, Qazaqstannyŋ ūstanymy qandai bolady, al köp dese, säuırden qazanǧa deiıngı aimaqtaǧy su bölınısı grafigın retteiık dep san märte aittym...
Bır qyzyǧy – osy sözdı men Nūrlan Aldamjarovqa tüsındıre almai otyrmyn. «Kezdeseiıkşı, osy komissiiany qūrǧan men edım. Ömır boiy osymen ainalysyp edım, aqyldasaiyqşy» dep Nūrjan Nūrjıgıtovtyŋ orynbasaryna tüsındıre almai qoidym.
Memleketaralyq su közderımen ainalysatyn Nūrlan Aldamjarov qalai memlekettıŋ atynan Syrdariia suynyŋ mäselesın aitady? Komissiianyŋ aldynda aqyldasaiyq desem, Ükımet adamdarynyŋ közqarasy osyndai bolyp tūr.
Osyǧan qarap oilanyp, su salasynda «ne bolyp kettık, būl ne sūmdyq» dep qorqamyn. Myna sudy basqaru kerek. Sovet ükımetı kezınde suǧa bailanysty mynadai aiǧa-şu bolǧanyn körgen de, estıgen de emespın...
- Uaqyt bölıp sūhbat bergenıŋızge rahmet!
Serık Joldasbai
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
