Sý sharýashylyǵyn basqarýdaǵy kemshiliktiń rettelmeýi bul salanyń jaǵdaıy qıyn ekenin kórsetedi. Ortalyq Azııa aımaǵyndaǵy sý bólinisine tıisti mınıstrliktiń samarqaý qaraýy da túsiniksiz. Sonyń saldarynan kóktemde sý tasyp, jazda sý jetpeı jatyr. Burynǵy sý mınıstri, jasy toqsanǵa taqaǵan Narıman Qypshaqbaevpen bolǵan suhbat osyndaı túıinge jeteleıdi.
Eldiń 12 oblysynda sý tasyp jatyr. Maýsymdyq másele bolǵanymen, bıylǵy tasqynnyń beti qatty. Mundaı qaýip buryn da bolǵan, alda da bola beredi. Biraq qaýiptiń aldyn alyp, tabıǵat apatyna barynsha az shyǵynmen tótep berýdiń de óz joly bolsa kerek. Maýsym saıyn sý sharýashylyǵy basynan shý arylmaıtyn salaǵa aınalyp barady. Bıylǵy jaǵdaıdy retteýge byltyr ǵana qurylǵan salalyq mınıstrlik, Sý sharýashylyǵy jáne ırrıgaııa mınıstrliginiń de shamasy kelmeı jatyr. Qaıta osy saladaǵy másele mınıstrlik qurylmaı turǵan kezdegiden de ármen kúrdelenip bara jatqandaı. Salanyń derti nede, dıagnozy qandaı? Osy suraqty 1981-1990 jyldary Qazaq SSR Melıoraııa jáne sý sharýashylyǵy mınıstri bolǵan, keıin sol mınıstrlik tarap ketkennen keıin de ómir boıy sý máselesimen aınalysqan, «bas murap» dep dáripteýge turatyn sý mamany Narıman Qypshaqbaevqa qoıdyq.
– Narıman aǵa, elimizdiń birneshe aımaǵyn sý basyp jatyr. Tasqyn, sel maýsym saıyn qaıtalanǵanymen, osy jolǵy túıtkildiń sebebi nede dep oılaısyz?
– Elimizdiń 90 paıyzy shóleıt jáne jartylaı shóleıt bolyp keledi. Soǵan qaramastan 1990 jyly Prezıdent Nursultan Nazarbaev sý mınıstrligin taratyp jiberdi. Burynǵy prezıdent munyń bárin qarajat máselesimen baılanystyrdy. «Aqsha túspese, sý máselesimen aınalyspaımyz» degen kózqaras boldy. Osylaı sý sharýashylyǵy qaraýsyz qaldy. Jer men adam sý ishpese ne bolady? Men osyny túsinbeımin. Qazirgi prezıdent Qasym-Jomart Toqaev byltyr qyrkúıektiń basynda Sý jáne ırrıgaııa mınıstrligin qurdy.
Jer betinde, onyń ishinde Qazaqstanda ómir búgin nemese keshe paıda bolǵan joq qoı. Sovet úkimeti orynaǵan 1917 jyldan bastap, densaýlyq, aýyl sharýashylyq, óndiris, temir jol salasynda ne atqarylǵanyn naqty bilmeımin. Biraq sol kezden bastap sý salasynda qar men jańbyrdyń jaýýy, ózenniń tasýy men qýańshylyq kezeńdi baqylaý bastaldy. Al keshe qar men jańbyr jaýdy, endi mine naýryz, sáýir aıynda tasqyn júrip jatyr dep oılaý aqymaqtyń isi.
Ejelde shyǵysta memleketterdi ámirler basqarǵan. Qazirgi aıtyp júrgen «emırat» sóziniń tórkini de sonda jatyr. Shyǵysta óz isiniń sheberin de «ámir» ataǵan. Sý boıynsha parsy tilinde «mırab» degen sóz bar. Túbi «amıre ab» degennen shyǵady, ıaǵnı sýdyń ámiri, sýdyń basshysy. Qazaqtar ony «murap» deıdi. Murap sýdyń kelý-ketý, maýsymdyq erekshelikteri men egistik úshin sýdyń qajettiligin esep-qısapqa salyp, tıisti sheshim qabyldaıdy. Men endi sýshy bolǵan soń oqyǵanymdy, kórgenimdi aıtyp otyrmyn ǵoı. Iaǵnı, sý máselesiniń baǵzy zamannan beri qanshalyqty mańyzǵa ıe bolǵanyn aıtqym keledi. Sol kezde memleketti basqaratyn adamdy «ámir» degen jáne sýdy basqaratyn adamdy «ámir» degen. Osy retpen kelgende Nazarbaev tusynda Qazaqstanda sýdyń basshysy - «murap» bolmaý kerek dep sheshti. Sonyń saldaryn qazir kórip otyrmyz.
– Áleýmettik jelide «Sovet úkimeti kezinde osynsha sý tasqyny bolmaýshy edi» dep jazyp jatyr...
– Oıboı... Qurmanǵazy degen kompozıtor bolǵan. Onyń súıegi Astrahan oblysynda jatyr. Sol Qurmanǵazynyń Kaspıı sýynyń kóterilip, tasýyna baılanysty shyǵarǵan «Kóbik shashqan» degen kúıi bar. Seniń «Buryn topan sý boldy ma, bolǵan joq pa?» degen sózińe jaýap bereıin dep jatqanym ǵoı...
– Qurmanǵazynyń zamanynda emes, Sovet úkimeti kezinde ne boldy?
– 1980 jyldary Kaspııdiń deńgeıi birneshe metrge kóterilip, onyń aınalasyndaǵy aýyldy sý basyp qaldy. Sonda men Astarahan oblysynan Túrkimenstanǵa deıingi Kaspııdiń jaǵasyn jaǵaladym. Ol kezde Kaspııdiń deńgeıi 2-3 metrge deıin kóterilip ketkende halyqty qalaı qorǵaýǵa bolady degen suraqqa jaýap izdedim. Sonda meniń baıqaǵanym árbir 100 jyl saıyn Kaspıı sýynyń deńgeıi kóterilip, 100 jyl saıyn tómen túsedi eken. Qurmanǵazynyń «Kóbik shashqan» degen kúıi, Qashaǵannyń "Topan" dastany – 1980 jyldardan ǵasyr buryn, shamamen 1880 jyldary bolǵan sý tasqyny kezinde dúnıege kelgen týyndylar.
Sovet úkimeti kezinde sýdyń ólshemin 3 kategorııaǵa bóletin. Tasqyny kóp kezdi – sýy kóp jyl, sýy qalypta normadaǵy jyldy – sýy orta jyl jáne sýy az jyldy sýy tapshy jyl deıdi. Osyny Sovet úkimeti ómir baqı baqylap otyrdy. Mysaly, bıyl tasqyn sý kóp bolyp jatyr. Tasqynnyń kóp bolýyna ótken jyldyń kúz aıynda ıaǵnı, qar túserdiń aldynda jerge kóp jaýyn jaýǵany sebep bolǵan. Mysaly, eger kúzde qurǵaq jer qalyp, onyń betin qar japsa, kóktemde jer qar sýyn soryp alady da eshqandaı tasqyn bolmaıdy. Osynyń bárin baqylap, ańǵaryp otyrýǵa tıisti edik qoı...
Qazir jergilikti ákimdi qyzmetke qoıǵanda «Áı, sen ózi ne bilesiń?» dep suraq qoımaıdy-aý deımin.
1968 jyly ortalyq komıtettiń tapsyrmasy boıynsha Semeıge bardym. Barǵanda «Semeıdiń oblystyq sý sharýashylyǵyn basqar» dep jiberdi. Barsam, «Sen áýeli obkomǵa bar. Onda sý jóninen Stepanov degen bar. Seni qabyldaı ma, qabyldamaı ma – sol bárin sheshedi» dedi. Oǵan barsam, «Karta oınaısyń ba?» deıdi maǵan. «Karta oıynyn bilmeımin» deımin. Ekinshi «Sen ózi araq ishesiń be?» deıdi. «Joq, men ómirimde araq túgili vıno, syra iship kórgen adam emespin» deımin. Biraz otyrdy da «Anaý kelinshek, qyzdarmenen qarym-qatynasyń qalaı?» deıdi. «Qyz kórsem, tilim baılanyp qalady. Qabiletim joq, qolymnan kelmeıtin isim» deımin. Sonda Stepanov «Onda sen Semeıge nege keldiń?» deıdi. Men «Kóke-aý, ózińiz aıtqan karta, araq, qyz-kelinshegi kóp Almatydan keldim. Ol jaqta sonyń bári bar. Men bul jaqqa jumys isteýge keldim» deımin ǵoı. Sodan ne kerek, ol meni jumysqa qabyldady. Stepanovtyń istep otyrǵany qyrsyqtyq endi...
Qazir de ákim men mınıstrdi taǵaıyndaǵanda eń quryǵanda «Áı, osy sen ne bilesiń?» dep suraý kerek qoı...
– Sý jáne ırrıgaııa mınıstri Nurjan Nurjigitov sý salasyn bile me, ózi?
– Men endi onyń dıplomyn qaraǵan joqpyn. Janyndaǵy kisilerden surasam, «mamandyǵy ınjener-mehanık» deıdi. Túsindińiz be? Mine, suraqqa jaýap.
– Iaǵnı qabileti joq qoı...
– Ony Toqaev pen prezıdent ákimshiligi nemese Úkimet basshysynan suraý kerek. Keshe Prezıdent oǵan qatań sógis berdi ǵoı. Baıaǵyda bir sógis alǵannan keıin aryzyn jazyp ketip qalatyn edi jurttar...
– Bıylǵy tasqyn burynǵy tasqynmen salystyrǵanda qalaı bolyp jatyr?
– Sýdyń az nemese kóp ekenin gıdrotehnıkter emes, gıdrolog degen maman ıesi anyqtaıdy. Qazir sol gıdrologtar qaıda? Nege úndemeıdi? Áńgime osynda.
Sáýir aıynda Aral basseıni, Ámýdarııa, Syrdarııa jóninde Memleketaralyq sý sharýashylyǵyn úılestirý komıssııanyń kezekti otyrysy ótedi. Atalǵan komıssııany 1992 jyldyń 18 aqpan kúni qurǵanbyz. Ol komıssııa Ámýdarııa men Syrdarııa ózeniniń sýyn rettep otyrýy kerek. Ortalyq Azıaıdaǵy bes memlekettiń bes mınıstri qatysady. Áý basta oǵan ózim qatysyp, ózim múshe boldym.
Shyny kerek, osynyń bárin qazirgi Sý jáne ırrıgaııa mınıstrligine ıaǵnı, vıe-mınıstr Nurlan Aldamjarovqa aıtyp-aıtyp sharshadym. Odan «Alpys jyl sý jaǵalap júrip men seni kórgen joqpyn. Sen qaıdan keldiń?» dep surasam, «Men Jambyl oblysy ákimdiginiń Energetıka jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq basqarmasynda basshy boldym» deıdi. Oǵan «Myna jerge qalaı qoryqpaı keldiń? Sáýirde jyl boıyna Syrdarııanyń sýy qansha bolady jáne ony tórt memleket qalaı paıdalanady degen suraqty komıssııa qaraıdy. Sol jerde qabyldanǵan sheshim boıynsha komıssııa jumys isteıdi. Soǵan daıyndalaıyq ta, qandaı pozıııa ustanamyz, sý az dese, Qazaqstannyń ustanymy qandaı bolady, al kóp dese, sáýirden qazanǵa deıingi aımaqtaǵy sý bólinisi grafıgin retteıik dep san márte aıttym...
Bir qyzyǵy – osy sózdi men Nurlan Aldamjarovqa túsindire almaı otyrmyn. «Kezdeseıikshi, osy komıssııany qurǵan men edim. Ómir boıy osymen aınalysyp edim, aqyldasaıyqshy» dep Nurjan Nurjigitovtyń orynbasaryna túsindire almaı qoıdym.
Memleketaralyq sý kózderimen aınalysatyn Nurlan Aldamjarov qalaı memlekettiń atynan Syrdarııa sýynyń máselesin aıtady? Komıssııanyń aldynda aqyldasaıyq desem, Úkimet adamdarynyń kózqarasy osyndaı bolyp tur.
Osyǵan qarap oılanyp, sý salasynda «ne bolyp kettik, bul ne sumdyq» dep qorqamyn. Myna sýdy basqarý kerek. Sovet úkimeti kezinde sýǵa baılanysty mynadaı aıǵa-shý bolǵanyn kórgen de, estigen de emespin...
- Ýaqyt bólip suhbat bergenińizge rahmet!
Serik Joldasbaı
«Adyrna» ulttyq portaly
