Bügınde älemnıŋ är būryşynda qazaq diasporasy şoǧyrlanyp qonystanǧan mekender köptep kezdesedı. Miunhendı mekendegen bır top qazaqtyŋ ömırı zertteu jūmysyna arqau boldy. Jas zertteuşı ony jalǧastyruǧa yntaly.
Ankarada bılım alyp jürgen qazaq qyzy Europadaǧy qazaqtardyŋ ömırı men tūrmysyn zerttep, magistrlık dissertasiiasyn qorǧaǧan. Ankara äleumettık ǧylymdar universitetınıŋ magistrı Asylai İmaǧambetova būl jūmysyn halyqaralyq qatynastar mamandyǧy şeŋberınde qorǧap otyr. Taqyryby «Diasporadaǧy tuǧan jer men bıregeilıktı qabyldau ürdısı: Germaniiadaǧy qazaq diasporasynyŋ jaǧdaiy» dep atalady.
Bır jarym jyl boiy taqyrypty zerttep, 3 ai boiy Miunhende tūryp, şetel qazaqtarmen tanysqan Asylai İmaǧambetova «Adyrnanyŋ» sūraqtaryna jauap berdı.
- Miunhendegı qazaqtar turaly zertteu jürgızuge qanşa uaqyt kettı?
- Būl jūmysty jazyp şyǧuǧa menıŋ bır jarym jyl uaqytym kettı. Negızı bır jylǧa josparlanǧan bolatyn. Bıraq otbasylyq jaǧdaiǧa bailanysty zertteu jūmystarym jarty jylǧa sozyldy. Miunhenge 2022 jyldyŋ qazan aiynan jeltoqsan aiyna deiın 3 ai boldym. Sol jaqta jeke zertteuşı retınde tūrǧyndarmen kezdesıp, sūhbattasyp, qaladaǧy qazaqtar qauymdastyǧymen jūmys ıstedım. Būl jūmysta eşkımnen grant almai, sol jaqtaǧy qazaqtardyŋ qoldauymen jazyp şyqtym.
- Nelıkten Germaniiadaǧy qazaqtar? Äsırese, Miunhen?
- Men Qazaqstannan barǧan qazaqtar emes, Şyǧys Türkıstannan şyqqan qazaqtardy zerttegım keldı. Olardyŋ öte qaiǧyly köş tarihy bar. Olar 1930 jyldardan bastap, qazırge deiın kommunistık Qytai rejimınıŋ qysymymen öz Otandarynan aiyryldy. 18 jyl boiy köşuge mäjbür bolǧan qazaqtar menı qatty oilandyrdy. Jalpy Türkiiadaǧy qazaqtar turaly jazudy oiladym. Bıraq osy taqyryp köp köterılgen eken. Europadaǧy qazaqtar taqyrybynda mardymdy zertteuler az eken. Osy jetekpen Miunhende tūratyn qazaqtarmen kezdesıp, türlı taqyrypta zertteu jürgızuge tura keldı.
- Miunhen qazaqtarynyŋ jalpy sipaty qalai?
- Miunhen qazaqtarynyŋ tūrmysy jaqsy. Sebebı, Europanyŋ eŋ damyǧan memleketterınıŋ bırı Germaniiada tūryp jatyr, industriialyq astanasy dep te aitsaq bolady. Miunhendegı qazaqtardyŋ naqty sanyn däl döp basyp aitu mümkın emes. Būl sanaq elşılıkte de joq. Menıŋ jeke zertteuım boiynşa qalada 300-ge juyq qazaq otbasy tūrady.
- Qazaqtardyŋ Miunhenge ornalasuy qalai bolǧan?
- Miunhende alǧaşqy qazaq diasporasy 1960 jyldary qūryla bastady. Ol jaqqa bırınşı kezekte atap ötetın närse bar. 1953 jyldan 1995 jylǧa deiın osy qalada Azattyq radiosy jūmys ıstedı. Sol radioda ūzaq jyl qyzmet atqarǧan, keiın basşysy bolǧan Hasen Oraltai – tanymal tūlǧa. Ekınşı jaǧynan diasporanyŋ qūryluyna sebep - Türkiiadan Germaniiaǧa jūmysşy küşınıŋ köşuı boldy. Türkiiadan barǧan köştıŋ bır bölıgı sol jaqqa 1961 jyly baryp ornyqty. Qazırgı taŋda Germaniiada üşınşı ūrpaq bar. Olar elu jyldan asa uaqyt boiy Germaniiada tūryp jatyr.
- Olar sızdı qalai qabyldady?
- Menı qandastarymyz öte jyly, jaqsy qarsy aldy. Sol jaqtaǧy qauymdastyqtyŋ basşysyna özım äleumettık jelıler arqyly bailanystym. Sol arqyly men Miunhenge şaqyrtu alyp, bardym. Maǧan qūjat jaǧynan öte köp kömek körsettı.
- Miunhendegı qazaqtar Qazaqstan merekelerın, atauly datany toilaidy ma?
- Men barǧan kezde Ahmet Iýsly degen qariianyŋ qaitys boluyna bailanysty qyrqy ötıp jatty. Odan bölek ekı besık toiǧa bardym. Germaniiadaǧy qazaqtar bır-bırımen tyǧyz aralasady. Europanyŋ basqa elderınen, Germaniianyŋ basqa qalalarynan arnaiy qonaqtar atauly jiyndarǧa kelıp otyrady. Ötken jyly Täuelsızdık künın atap öttık. Bıraq menıŋ baiqaǧanym merekelerdı toilau üşın arnaiy ūiymdastyratyn adam kerek.
- Zertteu barysynda Europadaǧy qazaqtar turaly qandai erekşe aqparat ala aldyŋyz?
- Europadaǧy qazaqtardan baiqaǧanym ūrpaqtar arasyndaǧy özgerıster. Alǧaş köşıp barǧan qazaqtarda tıl tazalyǧy saqtalǧan. Tıptı sız olardyŋ Türkiiadan barǧanyn da baiqamaisyz. Al ekınşı ūrpaqpen tıldesseŋız, Türkiiadaǧy ömırdıŋ yqpaly bılınedı. Al üşınşı ūrpaq taza nemısşe söileidı. Sonymen qatar, qazaq identifikasiiasynyŋ yqpaly azaiǧan deuge de bolady. Menıŋ baiqaǧan närsem, şeteldegı qazaqtardy söz etkende olar keremet qazaq bolyp qaldy dep maqtaudy jaqsy köremız. Ortadaǧy problemalarǧa közımızdı aşyp qarau kerek sekıldı. Mūnyŋ sebebı nede? Europadaǧy ömır salty, sol jaqta bılım alu, jūmys tärtıbı syndy türlı faktorlar adamǧa äser etedı. Qazaqstan özı täuelsız memleket retınde öz diasporasymen tyǧyz qatynas qalyptastyru kerek dep aitqym keledı. Diasporamen bailanys bızde aqsap tūr. Keleşekte Europadaǧy ūrpaqtyŋ tılın ūmytyp, joq bolyp ketu qaupı de bar.
Jaqsy jaǧyn da aityp ötu kerek. 80 jyldai uaqyt ötse de qazaqtardyŋ tıldı ūmytpauy, Europa mädenietıne jūtylyp ketpei, jetı atasyn, ruyn bıluı keremet dep aituǧa bolady.
- Qazaqstandaǧy, Türkiiadaǧy jäne Germaniiadaǧy qazaqtardyŋ basty aiyrmaşylyqtary?
- Qazaqstandaǧy, Türkiiadaǧy jäne Germaniiadaǧy qazaqtardyŋ basty aiyrmaşylyǧy - tıl tazalyǧy. Qazaqstan halqy qazaqşa jäne orys tılderınde söileidı. Türkiia jäne Germaniiadaǧy qazaqtar orys tılınen qinalady. Şettegı qandastarymyz Qazaqstandaǧy qazaqtardy orystıldı dep oilaidy. Tıptı Qazaqstanǧa täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda barǧandar halyqtyŋ basym bölıgı orysşa söileitının baiqaǧan.
Şeteldegı qazaqtar Qazaqstanda qazaqilyqtyŋ güldengenın, qazaq tılınıŋ üstemdıgın körgısı keledı. Bız olardyŋ atamekenı retınde olarǧa ülgı boluymyz kerek dep oilaimyn.
- Zertteuden ne tüidıŋız?
- Şettegı qazaqtarmen aralasyp, osylai etene jūmys ısteu men üşın ülken täjıribe boldy. Türlı insaittar aldym. Aldaǧy uaqytta ne jasaluy kerek älı de, qazaq diasporasynyŋ bolaşaǧy qalai bolady syndy baǧyttarda özıme bıraz oi tüiıp qaittym. Degenmen būl jūmystardy ärı qarai jalǧastyru ne jalǧastyrmau älı belgısız bolyp tūr. Sebebı Qazaqstanda mūndai taqyryptarǧa qyzyǧyp jürgen jastarǧa qandai qoldaular bar? Osy mäsele tolǧandyrady.
- Sūhbatyŋyzǧa alǧys!
Symbat Nauhan «Adyrna» ūlttyq portaly
