Búginde álemniń ár buryshynda qazaq dıasporasy shoǵyrlanyp qonystanǵan mekender kóptep kezdesedi. Mıýnhendi mekendegen bir top qazaqtyń ómiri zertteý jumysyna arqaý boldy. Jas zertteýshi ony jalǵastyrýǵa yntaly.
Ankarada bilim alyp júrgen qazaq qyzy Eýropadaǵy qazaqtardyń ómiri men turmysyn zerttep, magıstrlik dıssertaııasyn qorǵaǵan. Ankara áleýmettik ǵylymdar ýnıversıtetiniń magıstri Asylaı Imaǵambetova bul jumysyn halyqaralyq qatynastar mamandyǵy sheńberinde qorǵap otyr. Taqyryby «Dıasporadaǵy týǵan jer men biregeılikti qabyldaý úrdisi: Germanııadaǵy qazaq dıasporasynyń jaǵdaıy» dep atalady.
Bir jarym jyl boıy taqyrypty zerttep, 3 aı boıy Mıýnhende turyp, shetel qazaqtarmen tanysqan Asylaı Imaǵambetova «Adyrnanyń» suraqtaryna jaýap berdi.
- Mıýnhendegi qazaqtar týraly zertteý júrgizýge qansha ýaqyt ketti?
- Bul jumysty jazyp shyǵýǵa meniń bir jarym jyl ýaqytym ketti. Negizi bir jylǵa josparlanǵan bolatyn. Biraq otbasylyq jaǵdaıǵa baılanysty zertteý jumystarym jarty jylǵa sozyldy. Mıýnhenge 2022 jyldyń qazan aıynan jeltoqsan aıyna deıin 3 aı boldym. Sol jaqta jeke zertteýshi retinde turǵyndarmen kezdesip, suhbattasyp, qaladaǵy qazaqtar qaýymdastyǵymen jumys istedim. Bul jumysta eshkimnen grant almaı, sol jaqtaǵy qazaqtardyń qoldaýymen jazyp shyqtym.
- Nelikten Germanııadaǵy qazaqtar? Ásirese, Mıýnhen?
- Men Qazaqstannan barǵan qazaqtar emes, Shyǵys Túrkistannan shyqqan qazaqtardy zerttegim keldi. Olardyń óte qaıǵyly kósh tarıhy bar. Olar 1930 jyldardan bastap, qazirge deıin kommýnıstik Qytaı rejıminiń qysymymen óz Otandarynan aıyryldy. 18 jyl boıy kóshýge májbúr bolǵan qazaqtar meni qatty oılandyrdy. Jalpy Túrkııadaǵy qazaqtar týraly jazýdy oıladym. Biraq osy taqyryp kóp kóterilgen eken. Eýropadaǵy qazaqtar taqyrybynda mardymdy zertteýler az eken. Osy jetekpen Mıýnhende turatyn qazaqtarmen kezdesip, túrli taqyrypta zertteý júrgizýge týra keldi.
- Mıýnhen qazaqtarynyń jalpy sıpaty qalaı?
- Mıýnhen qazaqtarynyń turmysy jaqsy. Sebebi, Eýropanyń eń damyǵan memleketteriniń biri Germanııada turyp jatyr, ındýstrııalyq astanasy dep te aıtsaq bolady. Mıýnhendegi qazaqtardyń naqty sanyn dál dóp basyp aıtý múmkin emes. Bul sanaq elshilikte de joq. Meniń jeke zertteýim boıynsha qalada 300-ge jýyq qazaq otbasy turady.
- Qazaqtardyń Mıýnhenge ornalasýy qalaı bolǵan?
- Mıýnhende alǵashqy qazaq dıasporasy 1960 jyldary quryla bastady. Ol jaqqa birinshi kezekte atap ótetin nárse bar. 1953 jyldan 1995 jylǵa deıin osy qalada Azattyq radıosy jumys istedi. Sol radıoda uzaq jyl qyzmet atqarǵan, keıin basshysy bolǵan Hasen Oraltaı – tanymal tulǵa. Ekinshi jaǵynan dıasporanyń qurylýyna sebep - Túrkııadan Germanııaǵa jumysshy kúshiniń kóshýi boldy. Túrkııadan barǵan kóshtiń bir bóligi sol jaqqa 1961 jyly baryp ornyqty. Qazirgi tańda Germanııada úshinshi urpaq bar. Olar elý jyldan asa ýaqyt boıy Germanııada turyp jatyr.
- Olar sizdi qalaı qabyldady?
- Meni qandastarymyz óte jyly, jaqsy qarsy aldy. Sol jaqtaǵy qaýymdastyqtyń basshysyna ózim áleýmettik jeliler arqyly baılanystym. Sol arqyly men Mıýnhenge shaqyrtý alyp, bardym. Maǵan qujat jaǵynan óte kóp kómek kórsetti.
- Mıýnhendegi qazaqtar Qazaqstan merekelerin, ataýly datany toılaıdy ma?
- Men barǵan kezde Ahmet Iýsly degen qarııanyń qaıtys bolýyna baılanysty qyrqy ótip jatty. Odan bólek eki besik toıǵa bardym. Germanııadaǵy qazaqtar bir-birimen tyǵyz aralasady. Eýropanyń basqa elderinen, Germanııanyń basqa qalalarynan arnaıy qonaqtar ataýly jıyndarǵa kelip otyrady. Ótken jyly Táýelsizdik kúnin atap óttik. Biraq meniń baıqaǵanym merekelerdi toılaý úshin arnaıy uıymdastyratyn adam kerek.
- Zertteý barysynda Eýropadaǵy qazaqtar týraly qandaı erekshe aqparat ala aldyńyz?
- Eýropadaǵy qazaqtardan baıqaǵanym urpaqtar arasyndaǵy ózgerister. Alǵash kóship barǵan qazaqtarda til tazalyǵy saqtalǵan. Tipti siz olardyń Túrkııadan barǵanyn da baıqamaısyz. Al ekinshi urpaqpen tildesseńiz, Túrkııadaǵy ómirdiń yqpaly bilinedi. Al úshinshi urpaq taza nemisshe sóıleıdi. Sonymen qatar, qazaq ıdentıfıkaııasynyń yqpaly azaıǵan deýge de bolady. Meniń baıqaǵan nársem, sheteldegi qazaqtardy sóz etkende olar keremet qazaq bolyp qaldy dep maqtaýdy jaqsy kóremiz. Ortadaǵy problemalarǵa kózimizdi ashyp qaraý kerek sekildi. Munyń sebebi nede? Eýropadaǵy ómir salty, sol jaqta bilim alý, jumys tártibi syndy túrli faktorlar adamǵa áser etedi. Qazaqstan ózi táýelsiz memleket retinde óz dıasporasymen tyǵyz qatynas qalyptastyrý kerek dep aıtqym keledi. Dıasporamen baılanys bizde aqsap tur. Keleshekte Eýropadaǵy urpaqtyń tilin umytyp, joq bolyp ketý qaýpi de bar.
Jaqsy jaǵyn da aıtyp ótý kerek. 80 jyldaı ýaqyt ótse de qazaqtardyń tildi umytpaýy, Eýropa mádenıetine jutylyp ketpeı, jeti atasyn, rýyn bilýi keremet dep aıtýǵa bolady.
- Qazaqstandaǵy, Túrkııadaǵy jáne Germanııadaǵy qazaqtardyń basty aıyrmashylyqtary?
- Qazaqstandaǵy, Túrkııadaǵy jáne Germanııadaǵy qazaqtardyń basty aıyrmashylyǵy - til tazalyǵy. Qazaqstan halqy qazaqsha jáne orys tilderinde sóıleıdi. Túrkııa jáne Germanııadaǵy qazaqtar orys tilinen qınalady. Shettegi qandastarymyz Qazaqstandaǵy qazaqtardy orystildi dep oılaıdy. Tipti Qazaqstanǵa táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda barǵandar halyqtyń basym bóligi oryssha sóıleıtinin baıqaǵan.
Sheteldegi qazaqtar Qazaqstanda qazaqılyqtyń gúldengenin, qazaq tiliniń ústemdigin kórgisi keledi. Biz olardyń atamekeni retinde olarǵa úlgi bolýymyz kerek dep oılaımyn.
- Zertteýden ne túıdińiz?
- Shettegi qazaqtarmen aralasyp, osylaı etene jumys isteý men úshin úlken tájirıbe boldy. Túrli ınsaıttar aldym. Aldaǵy ýaqytta ne jasalýy kerek áli de, qazaq dıasporasynyń bolashaǵy qalaı bolady syndy baǵyttarda ózime biraz oı túıip qaıttym. Degenmen bul jumystardy ári qaraı jalǵastyrý ne jalǵastyrmaý áli belgisiz bolyp tur. Sebebi Qazaqstanda mundaı taqyryptarǵa qyzyǵyp júrgen jastarǵa qandaı qoldaýlar bar? Osy másele tolǵandyrady.
- Suhbatyńyzǵa alǵys!
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
