(Bazar jyrau mūrasy turaly zertteuler haqynda)
Qazaq ädebietınıŋ tarihynda airyqşa ız qaldyrǧan aituly jyr jüirıgınıŋ bırı – Bazar jyrau Oŋdasūly. Syr öŋırınde ǧūmyr keşken Bazar jyraudyŋ şyǧarmaşylyǧy tolǧamynyŋ tereŋdıgımen, oiynyŋ ūtqyrlyǧymen, söz kestesınıŋ körkemdıgımen erekşelenedı.
Ruhaniiamyzdyŋ asyl qazynasyna qosylǧan söz süleiınıŋ mūrasy qai kezde de zertteuden kende bolǧan joq. Joǧary oqu oryndaryna arnalǧan oqulyqtarda ünemı aty ataldy. Onyŋ öleŋ-jyrlary är jyldarda basylyp şyqqan «Üş ǧasyr jyrlaidy», «Bes ǧasyr jyrlaidy» atty antologiialyq jinaqtarǧa engızıldı. Tıptı keŋes däuırınde «Sovetskii pisatel» baspasynyŋ Leningrad bölımşesınen jaryq körgen «Poety Kazahstana» atty asa bedeldı antologiiada aqyn öleŋderı Vs.Rodjestvenskii men Vl.Sybinnıŋ audarmasymen jaryq körıp, «Bazar byl poetom, kotoryi, bolşe chem kto-libo iz ego sobratev, jivşih vo vtoroi polovine HIH veka, sledoval iskonno drevnim tradisiiam. Vysokohudojestvennye stihotvoreniia Bazara, napisannye v forme aforisticheskih nastavlenii, zatragivali takie voprosy, kak smysl chelovecheskoi jizni, problemy morali i etiki, i imeli v svoe vremia şiroko rasprostranenie v narode», – dep baǧa berıldı. Onyŋ tereŋ oiǧa jeteleitın taǧylymdy termelerı halyq arasynda ūdaiy oryndalyp jürdı. Sondyqtan Syr süleilerınıŋ ışınde Bazar jyraudyŋ esımı el-jūrtqa köbırek tanymal boldy.
Mūhtar Äuezov ony tūtas bır jüzjyldyqty qamtyǧan qaiǧy-şer poeziiasy ökılderınıŋ sanatyna qosyp, «Būl däuırge aty belgılı aqyndardan kıretın köp boluǧa kerek edı. Öitkenı arǧy zamannyŋ Sypyra jyrauy, Qaztuǧany, bergınıŋ Alaşa Baitoq jyrauy, Bazar jyrauy, Dosqojasy bolsyn – barlyǧy da zar zaman däuırınen ülken oryn alatyn aqyndar», – dep tūjyrymdaidy. Al qolyna tüsken bırqatar öleŋın jerıne jetkıze taldap, Bazardyŋ «sözge jüirık, oily aqyn ekenın sezgen» Maǧjan Jūmabaev 1923 jyly «Aq jol» gazetınde jariialanǧan «Bazar jyrau» atty maqalasynda «Şynynda, Bazaryŋ kör-jerdı öleŋ qylyp, körıngendı maqtaityn qūr mal tapqyş bolmas. Assa, eldıŋ qamyn oilaǧan, qalsa, özınıŋ oiyna tereŋ boilaǧan «keŋesı keŋınen keletın» aqyn ekendıgı öleŋınen baiqalady», – dep bailam jasapty.
Qazaq ädebietınıŋ eŋ sübelı qūndylyqtaryn jinaqtaǧan «Bes ǧasyr jyrlaidy» antologiiasyna engen Bazar jyraudyŋ «Söile deseŋ, söileiın», «Özımdei-aq ūl tuar», «Älı de sende arman joq», «Tılek», «Jiyrma bes», «Är kemelge – bır zaual», «Jämiǧy qazaq bır tuǧan», «Tırşılıktıŋ türlerı», «Äleumetter, qūlaq sal» jäne basqa terme-tolǧaulary – şoqtyǧy biık tuyndylar. Būl jinaqty qūrastyruşylar «Būqar jyrau men Mahambetten keiıngı tolǧau alyby – Bazar jyrau. Ol kıtabi aqyndar men sarai aqyndaryna da ūqsamaidy. Şyǧarmalarynyŋ mazmūny men taqyryby qazaq ömırınıŋ şyndyǧynan tuǧan», – dep tüsınıkteme beredı.
Bazar Oŋdasūlynyŋ mūrasyn alǧaş ret jinaqtap, jeke kıtap etıp bastyryp şyǧarǧan zertteuşı Şärıbek Aldaşūlynyŋ jankeştı eŋbegın erekşe atap ötuge tiıspız. Jyr jampozynyŋ şyǧarmalary keŋ taralǧan aimaqta tuyp-ösken ol baǧa jetpes ruhani bailyqtyŋ joq-jıtıgın tügeldeuge ölşeusız üles qosty. Ş.Aldaşevtıŋ tūjyrymdauynşa, «Balqy Bazardyŋ öz töŋıregındegı basqa barşa süleilerge syrsandyq, şeberhana bolǧany anyq».
Keiınırek Begdıldä Aldamjar qūrastyrǧan Balqy Bazardyŋ «Nazbedeu» jinaǧy da ǧylymi ortanyŋ nazaryn audaryp, mūrany tügeldeuge mol üles qosty. Onda Syr süleiınıŋ tolǧaulary, jyrlary, termelerı, arnaulary, syn-syqaqtary, dastandary toptastyryldy.
Sonymen qatar, jyr alybynyŋ şyǧarmaşylyǧyn arnaiy zerttep, ǧylymi eŋbek qorǧaǧan, «Balqy Bazar jyrau» atty monografiiasyn jaryqqa şyǧarǧan Serıkbai Qosan bazartanuǧa eleulı eŋbek sıŋırdı. Ol M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ qoljazba qorynan, Ortalyq ǧylymi kıtaphanadan, mūraǧattardan jyraudyŋ öleŋ-jyrlaryn ızdep tauyp, jaŋaşa tekstologiiasyn tüzdı. Keiın folklorşy ǧalym B.Jüsıpov ekeuı baspaǧa daiyndaǧan Bazar jyraudyŋ «Jämiǧy qazaq bır tuǧan» atty kıtabyna jaŋaşa közqaraspen ǧylymi tüsınıktemeler ūsyndy.
Belgılı ädebiettanuşy ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Baǧdat Kärıbozūly ūzaq jyldardan berı berı Bazar jyrau şyǧarmaşylyǧyn zertteumen jüielı türde ainalysyp keledı. Qazaq poeziiasynyŋ ūlttyq sipatyn zerdelep, ädebiettanuşylar qauymyna keŋ tanylǧan ol daŋqty Syr süleiınıŋ öleŋ-tolǧaularyn qai kezde de nazardan tys qaldyrǧan emes. Ǧalymnyŋ Bazar jyrau turaly maqalalary ǧylymi basylymdarda tūraqty jariialanyp tūrdy. Keiın ol būl taqyrypqa myqtap den qoiyp, 2009-2011 jyldar aralyǧynda Qyzylordadan respublikalyq ǧylymi-tanymdyq «Bazar jyrau» jurnalyn şyǧardy. Osy basylym Bazar şyǧarmaşylyǧyn zertteuşılerdıŋ ruhani ortalyǧyna ainaldy. Qiyndyq qyspaǧyna bailanysty şyǧuyn toqtatqan jurnaldyŋ jaryq körgen merzımı bazartanudyŋ berekelı belesı bolyp sanalady. Būl turasynda ädebiettanuşy ǧalymnyŋ özı: «Bazar jyrau» jurnalynyŋ maqsaty – keşegı-bügıngı Syr elınıŋ tarihy men mädenietı, önerı turaly ǧylymi maqalalar men eŋbekterdı, sondai-aq ülgılı körkemöner tuyndylaryn ünemı jariialap otyru, söitıp, oqyrmandarymyzdyŋ, äsırese jastarymyzdyŋ közın ata-babasynyŋ adamzat örkenietın jasauǧa aralasqanyna, teksız, törkınsız jūrt bolmaǧanyna jetkızu», – dep oi tolǧaidy. Ǧylymi basylym Bazar jyrau turaly barlyq zertteulerdı bır arnaǧa şoǧyrlandyra aldy. Osynyŋ bärı «Bazar jyrau» jurnalynyŋ bas redaktory, professor B.Kärıbozūlynyŋ tynymsyz eŋbegınıŋ arqasynda jüzege asqany talas tudyrmaidy.
B.Kärıbozūlynyŋ būl tūrǧydaǧy taǧy bır jemıstı qadamy – Bazar jyrau mūrasyn 200 tomdyq «Syrdariia kıtaphanasy» jobasy aiasynda bastyryp şyǧaruy. Ol būl jinaqqa arnap alǧy söz jazyp, jyr jüirıgınıŋ parasatty poeziiasynyŋ erekşelıkterı jönınde ǧylymi baiyptama jasady. Ǧalym osy kezde deiıngı zertteulerdıŋ barlyǧyn saraptai otyryp, bügıngı közqaras tūrǧysynan özındık oi tüiedı. Onyŋ maqsat-mūraty – oi-tūjyrymdardyŋ ärkelkılıgıne taldau jürgızıp, öz tanymy boiynşa baǧa beru, derekter men mälımetterdıŋ bırızdılıgın ornyqtyru. Zamananyŋ ärqily belesındegı qoǧamdyq oi sana deŋgeiınen aitylǧan pıkırlerdıŋ anyq-qanyǧyn saralap, qorytyndy şyǧarǧandy jön köredı. Zertteuşı būl taqyrypqa atsalysqandardyŋ bärınıŋ eŋbegıne qūrmetpen qaraidy. Olardyŋ jetıstıkterın ünemı atap körsetıp, üzdık ülgılerın köpke tanytuǧa ūmtylady. Iаǧni, zertteu mädenietın tolyǧymen saqtaidy.
Ǧalym özı qyzmet ısteitın oqu orny – Qorqyt ata atyndaǧy Qyzylorda memlekettık universitetındegı Bazar şyǧarmaşylyǧyn zertteu jūmystaryn ūiymdastyrudyŋ ūiytqysy bolyp otyr. Keiıngı buynnyŋ tek aqynnyŋ mūrasyn oqyp-igerıp qana qoimai, ony salmaqtap-saralap, taldap-tarazylauǧa tıkelei atsalysuyna da mümkındık tuǧyzuda. Ädebiet tarihy men teoriiasynyŋ mamany retınde Syr süleiınıŋ öleŋ-tolǧaularynyŋ är qyrynan qarastyryluyna yqpal etıp keledı. B.Kärıbozūly osyǧan orai «Bazar jyraudyŋ ädebi mūrasy filolog mamandar daiarlau barysynda kurstyq, diplomdyq jūmystarǧa, magistrlık, kandidattyq, doktorlyq dissertasiialarǧa zertteu nysany bolyp kele jatqanyn» atap körsetedı.
Zertteuşı Bazar jyraudyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty mälımetterdıŋ däldıgın anyqtauǧa köbırek köŋıl böledı. Osy tūrǧydan alǧanda jyraudyŋ tuǧan jyly men äkesınıŋ atyna bailanysty bırqatar derekter dauly bolyp jürgenın aituǧa tiıspız. Mäselen, Bazardyŋ äkesı bırde Oŋdas, bırese Ötemıs delınedı. Elge keŋ taralǧan poeziialyq antologiialarda onyŋ tuǧan jyly 1842 jyl dep körsetıledı. Sondai-aq Hanǧali Süiınşäliev būl datany 1839 jyl, Şärıbek Aldaşūly 1841 jyl, Serıkbai Qosan 1940 jyl dep tanytady. Al Baǧdat Kärıbozūly jyrau şyǧarmaşylyǧyn ūzaq jyl zerttegen Şärıbek Aldaşev eŋbekterıne, aqyn ūrpaqtarynyŋ estelıkterıne, tarihşy Jūmamūrat Şämşınıŋ «Bazar jyrau» atty maqalasyna süiene otyryp, jyr jüirıgı 1841 jyly tuǧan degen tūjyrymǧa toqtalady.
Ǧalym Bazar şyǧarmaşylyǧyn saiasattyŋ yŋǧaiynda taldaǧan zertteuşılerdıŋ qatelıgın körsetıp, qaita qalyptauǧa küş saldy. Äsırese, jyraudyŋ şyqqan tegıne, kündelıktı tırşılıgıne, şyǧarmaşylyq örısıne bailanysty jaŋsaq ketken tūstardy aiqyndauǧa barynşa atsalysty. Ol būl tūrǧyda törelıktı Bazar tolǧaularynyŋ mätınınen ızdedı. Logikalyq qisynǧa salyp qarasa, öleŋ sözdıŋ derektık sipatynyŋ özı köp närsege köz jetkızetın tärızdı.
B.Kärıbozūly jyrau şyǧarmaşylyǧyndaǧy tarihi derekter men tūlǧalardyŋ mälımetterıne de jete män berdı. Ol söz süleiın öz zamanynyŋ jylnamasyn hatqa tüsırgen şejıreşı retınde tanytty. Bazar mūrasynyŋ ölketanu ısıne mol üles qosatynyn atap aitty. Belgılı zertteuşınıŋ «Öz ölkesı men elınıŋ eleulılerınıŋ esımderın elep, ömırlerın körkem şejırege ainaldyra otyryp jyrlau – Bazar jyraudyŋ dara qoltaŋbasy. Bügıngı syrboiylyqtardyŋ joǧaryda atalǧan esımderge bei-jai qarai almaityny, ata-babalarynyŋ atyn estıp, janyn tületıp, sanasyn jaŋǧyrtatyny – önerdıŋ arqasy, Bazar arqyly bızge jetken maǧynaly maǧlūmat, qūndy derektıŋ äserı ekenın aituymyz kerek», – degen pıkırıne osy tūrǧydan den qoiǧan jön.
B.Kärıbozūlynyŋ būl taqyryptaǧy zertteulerınıŋ maŋyzdy bölıgı – Bazar jyrau tolǧaularynyŋ körkemdık kestesı. Ol aqynnyŋ söz qoldanystaryna, beinelık qūraldarynyŋ sipatyna, keiıpteulerınıŋ özındık erekşelıgıne jete män beredı. Bazardyŋ «Är kemelge – bır zaual» tolǧauyn taldai kelıp, «Adam, aŋ-qūs, januarlar beinesı tiptendırıle otyryp, ömır qūbylystarynyŋ mänı aşyla tüsedı, dünienıŋ jalǧandyǧy men ötkınşılıgı, özgermelılıgı «batyr – bır oqtyq, bai – bır jūttyq» degendeiın yŋǧaida jyrlanady», – dep oi tüiedı. Jyrau filosofiiasyn tüsınıp-tüisınuı de özgeşe. Zertteuşınıŋ üǧymyna toqtalsaq, «Jelge jetkızbes jüirık aŋ, ker qūlan, nazbedeu tūlpar, qyran bürkıt, bai men batyr, – Bazarşa aitqanda, bärıne de zaual bar, mäŋgılık eş närse joq».
Bazar Oŋdasūlynyŋ tolǧaularyndaǧy basty taqyryptyŋ bırı – adam boiyndaǧy türlı qasietter. Ömır qūbylystaryna asa jetık jyrau keleŋsızdıkterdı sanamalai otyryp, qaşanda adam bolyp qaluǧa ündeidı. Ony jalaŋ küiınde jetkızbei astarly oimen, qatparly tūspalmen aŋǧartady. Tırşılıktıŋ mänın ūǧyp, ötkınşı ǧūmyrdy maǧynaly etıp ötkızuge şaqyrady. Bır-bırıne qarama-qarsy ūǧymdardy özara şendestıru arqyly eldıŋ közın aqiqatqa jetkızu maqsatyn ūstanady:
Atamyz alys bolǧanmen,
Jämiǧy qazaq bır tuǧan.
Bır bälege jolyǧar,
Esebın tappai söz quǧan.
Tozǧanmen türı özgermes,
Şoiynmenen teŋ bolmas,
Tūtqasy kümıs jez qūmǧan,
Basynda ıspet bermese,
Aǧarmas künde bet juǧan...
Tanymy tereŋ, oiy oralymdy, sözı salmaqty şaiyrdyŋ öleŋ-tolǧaularyndaǧy mazmūn men körkemdıktıŋ osyndai maǧynaly mysaldaryn jan-jaqty saralaǧan zertteuşı özınıŋ tūjyrymdaryn ädebiet teoriiasynyŋ qalybyna salady. B.Kärıbozūly öz eŋbekterınde ünemı toqtalatyn jyrau men onyŋ keiıpkerlerı mäselesın qatar qarastyryp, bederlı baiyptama jasaidy. «Bazar jyrau özı köterıp otyrǧan mäselenıŋ mänı men maŋyzyn osy keiıpkerlerınıŋ adamdyq mınez-qūlqy men adamgerşılık qasietın aşu arqyly däleldep beredı. Däl osyndai janrlyq sipat tolǧaudyŋ ädebiet tuyndysy tūrǧysynan negızgı qyzmetı – ömır men adam tanytuşylyq funksiiasyn tolyq atqaryp şyǧuyna mümkınşılık jasaidy», – deidı ol.
B.Kärıbozūly Bazar jyrau şyǧarmalaryn janrlyq jaǧynan jıktep, onyŋ är janrdy jetıldıruge qosqan ülesın aiqyndauǧa da den qoidy. Äsırese, aqyn mūrasynda köp kezdesetın ülgınıŋ bırı – tolǧau täsılı. Būl qazaq ädebietındegı barlyq aqyn-jyraulardyŋ öleŋ-jyrlaryn örnekteitın ärı keŋınen taralǧan janr. Ädebiet teoriiasyn zertteuşılerdıŋ tolǧau turaly tolǧamdary jetkılıktı. Al Bazar jyrau tolǧaudyŋ sipatyn ärlendıruge qandai üles qosty degende, B.Kärıbozūlynyŋ ūsynymy mynadai: «Tolǧau-öleŋge ädebi keiıpkerlerdı molynan engıze otyryp, janr jügın derektı, naqtyly tarihi adamdar turaly aitumen auyrlata tüsu – Bazar jyraudyŋ suretkerlık tūrǧydaǧy qazaq öleŋıne qosqan ülken jaŋalyǧy».
Ǧalymnyŋ naqtyraq tanytuǧa ūmtylǧan mäselesı – Bazar jyraudyŋ dünietanymy. Jalpy, jyraulardyŋ ömırdı ūǧynuynda ūqsastyq baiqalǧanymen, är tūlǧa özındık közqarasymen aiqyndalady. Dünienı tanu bar da, ony jyr arqyly beinelep tüsındıru bar. Sol tūrǧydan alsaq, qai jyr jüirıgı qandai amal qoldanady degen saualǧa jauap ızdeuge tura keledı. Mäsele jyraudyŋ şyǧarmaşylyǧynda dünienıŋ beinesı qalai keiıpteletınıne bailanysty. B.Kärıbozūlynyŋ zertteuıne jügınsek, «Ömırlık dünietanymyn öz taǧdyrymen qosörım tolǧap otyru – Bazar jyraudyŋ äsırese, ömırınıŋ soŋǧy kezderınde şyǧarǧan jyrlaryna tän erekşelık. Är närsenıŋ aqiqatyn anyq tani alǧan oişyl jyrau, bärıbır, ömırdıŋ ötpelılıgıne, dünienıŋ qysqalyǧyna ökınedı».
Bazar jyraudyŋ asa körkemdıkpen jyrlaǧan taqyryby – söz önerı men tıl mäselesı. Jyr jüirıgı boiyna bidıŋ bolmysy daryǧan azamat el taǧdyryn qara sözben joqtap, ūlt müddesın qyzyl tıldıŋ qūdıretımen tanyta alatyndai boluy kerek dep sanaidy. Jyrau äleumettıŋ bas köterer igı jaqsylaryn sözdı jūptai bıluge ündeidı, namysyn janyp, qairap-qanattandyrady («Aitqyr dep senı kım aitar, Köp aldynda sözıŋdı, Küibeŋdep jatsaŋ aita almai»), qyzyl tıldı qoldana bılse, alapat küşke ainalatynyn aŋǧartady («Aşylyp sözdıŋ toǧany, Äl bermeitın bögeuge, Sarqyrap seldei qaptasa»).
Bazar Oŋdasūlynyŋ söz siqyryn bederlegen tolǧau-termelerı el auzyna keŋınen taralǧan:
Söz asylyn terıp ait,
Aqyn bolsaŋ bal taŋdai.
Yzǧytyp aida dausyŋdy,
Iŋırde köşken şaitandai.
Semızın söile sözıŋnıŋ,
Myŋ jylqynyŋ ışınde,
On jylǧy qysyr baitaldai.
Söz nöserın tasqyndat –
Tastan-tasqa sekırgen,
Tau jailaǧan arqardai.
Būl jaǧynan da zerdelı zertteuşı B.Kärıbozūlynyŋ aiqyn ūstanymy bar. Ol jyraudyŋ tolǧaularyndaǧy «Qūmaryn tarqat, alqanyŋ», «Söile, tılım, josylyp», «Söile deseŋ, söileiın», «Qimyldap qal, qyzyl tıl», «Suyq söz qūlaqqa emes, köŋılge mūz» degen äserlı tırkesterge airyqşa nazar audarady. Būl şūraily tırkesterdıŋ bırqatar tolǧaularǧa atau bolyp tūrǧanyn da qaǧys qaldyrmaidy. Şeşendık önerdıŋ oqulyǧy sekıldı Bazar termelerınıŋ mazmūnyna jıtı üŋıledı. Söitıp, «Bazar jyraudyŋ bızdıŋşe, basqa ärıptesterıne qaraǧanda qattyraq köŋıl bölgen mäselesı – tıl, söz. Osylardyŋ adamdar qarym-qatynasyndaǧy, el ömırındegı orny. Äsırese, jyrau tıldıŋ, sözdıŋ qoǧamdyq, önerlık sipatyna airyqşa toqtalyp otyrady. Tıl men sözdıŋ qoǧamdaǧy, önerdegı ornyn belgılep, oǧan anyqtama beruge Bazar jyrau bırneşe tolǧaularynda ainalyp soǧyp otyrǧan», – dep qorytyndy jasaidy.
Qazaqtyŋ köşpendı ömırındegı, jarasymdy tırşılıgındegı tūlǧalar da Bazar jyrau mūrasyn aişyqtai tüsedı. Ol är ūǧymnyŋ män-maŋyzyn, onyŋ ūlt damuyndaǧy ornyn bederlı sözben, körkem tılmen beineleidı. Bazar mūrasyn zertteuşı ǧalym mäselege osy qyrynan keludı de ūmytpaidy. Sondyqtan onyŋ «Qas jüirık, batyr men baluan, kösem men şeşen, bai men bi, arular jaily tereŋnen tolǧanady. Obrazdy oilaudyŋ beinelılıgı, körkem tıl dästürlı qazaq poeziiasyn osy tūsta da Bazar jyrau anyq aqyndyq qoltaŋbamen baiyta tüskenın baiqau qiyn emes», – degen baiyptamasyn ǧylymi eŋbegınıŋ tüiındemesı dep ūqqan abzal.
B.Kärıbozūlynyŋ jyrau şyǧarmalaryndaǧy dın taqyryby jönınde de berık bailamy bar. Ol «Bır ǧajaby, Bazar jyrau tolǧaularynda o dünie, būl dünie dep jyrlau, dıni saryndar men ūǧymdarǧa bır jaqty boi ūru atymen joq», – dep tūjyrymdaidy. Sondai-aq ǧalym söz zergerınıŋ arnau öleŋderı, tämsıl sözderı, dastandary men hikaialary turaly oralymdy oi örbıtedı. Äsırese, zertteuşı Bazar jyraudyŋ «Aina-taraq», «Ämina qyz», «Maqpal-Segız» dastandarynyŋ körkemdık sipatyn aiqyndauǧa köbırek köŋıl audarady.
Jalpy, ǧalym būl taqyrypty jan-jaqty qarastyryp, Bazar jyrau jyrau jönındegı barlyq zertteulerdı üilestıru mındetın moinyna alǧan deuge bolady. Sol sebeptı ol osy mäselege qatysty ärbır derektı oi elegınen ötkızıp, tosyn tūjyrym, qisyndy qorytyndy jasai bıledı. Qoryta aitsaq, belgılı ädebiettanuşy ǧalym Baǧdat Kärıbozūlynyŋ Bazar jyrau şyǧarmaşylyǧy turaly zertteulerı jüielılıgımen, tereŋdıgımen, salmaqtylyǧymen daralana tüsedı.
Sonymen qatar, jyr alybynyŋ şyǧarmaşylyǧyn arnaiy zerttep, ǧylymi eŋbek qorǧaǧan, «Balqy Bazar jyrau» atty monografiiasyn jaryqqa şyǧarǧan Serıkbai Qosan bazartanuǧa eleulı eŋbek sıŋırdı. Ol M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ qoljazba qorynan, Ortalyq ǧylymi kıtaphanadan, mūraǧattardan jyraudyŋ öleŋ-jyrlaryn ızdep tauyp, jaŋaşa tekstologiiasyn tüzdı. Keiın folklorşy ǧalym B.Jüsıpov ekeuı baspaǧa daiyndaǧan Bazar jyraudyŋ «Jämiǧy qazaq bır tuǧan» atty kıtabyna jaŋaşa közqaraspen ǧylymi tüsınıktemeler ūsyndy.
Belgılı ädebiettanuşy ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Baǧdat Kärıbozūly ūzaq jyldardan berı berı Bazar jyrau şyǧarmaşylyǧyn zertteumen jüielı türde ainalysyp keledı. Qazaq poeziiasynyŋ ūlttyq sipatyn zerdelep, ädebiettanuşylar qauymyna keŋ tanylǧan ol daŋqty Syr süleiınıŋ öleŋ-tolǧaularyn qai kezde de nazardan tys qaldyrǧan emes. Ǧalymnyŋ Bazar jyrau turaly maqalalary ǧylymi basylymdarda tūraqty jariialanyp tūrdy. Keiın ol būl taqyrypqa myqtap den qoiyp, 2009-2011 jyldar aralyǧynda Qyzylordadan respublikalyq ǧylymi-tanymdyq «Bazar jyrau» jurnalyn şyǧardy. Osy basylym Bazar şyǧarmaşylyǧyn zertteuşılerdıŋ ruhani ortalyǧyna ainaldy. Qiyndyq qyspaǧyna bailanysty şyǧuyn toqtatqan jurnaldyŋ jaryq körgen merzımı bazartanudyŋ berekelı belesı bolyp sanalady. Būl turasynda ädebiettanuşy ǧalymnyŋ özı: «Bazar jyrau» jurnalynyŋ maqsaty – keşegı-bügıngı Syr elınıŋ tarihy men mädenietı, önerı turaly ǧylymi maqalalar men eŋbekterdı, sondai-aq ülgılı körkemöner tuyndylaryn ünemı jariialap otyru, söitıp, oqyrmandarymyzdyŋ, äsırese jastarymyzdyŋ közın ata-babasynyŋ adamzat örkenietın jasauǧa aralasqanyna, teksız, törkınsız jūrt bolmaǧanyna jetkızu», – dep oi tolǧaidy. Ǧylymi basylym Bazar jyrau turaly barlyq zertteulerdı bır arnaǧa şoǧyrlandyra aldy. Osynyŋ bärı «Bazar jyrau» jurnalynyŋ bas redaktory, professor B.Kärıbozūlynyŋ tynymsyz eŋbegınıŋ arqasynda jüzege asqany talas tudyrmaidy.
B.Kärıbozūlynyŋ būl tūrǧydaǧy taǧy bır jemıstı qadamy – Bazar jyrau mūrasyn 200 tomdyq «Syrdariia kıtaphanasy» jobasy aiasynda bastyryp şyǧaruy. Ol būl jinaqqa arnap alǧy söz jazyp, jyr jüirıgınıŋ parasatty poeziiasynyŋ erekşelıkterı jönınde ǧylymi baiyptama jasady. Ǧalym osy kezde deiıngı zertteulerdıŋ barlyǧyn saraptai otyryp, bügıngı közqaras tūrǧysynan özındık oi tüiedı. Onyŋ maqsat-mūraty – oi-tūjyrymdardyŋ ärkelkılıgıne taldau jürgızıp, öz tanymy boiynşa baǧa beru, derekter men mälımetterdıŋ bırızdılıgın ornyqtyru. Zamananyŋ ärqily belesındegı qoǧamdyq oi sana deŋgeiınen aitylǧan pıkırlerdıŋ anyq-qanyǧyn saralap, qorytyndy şyǧarǧandy jön köredı. Zertteuşı būl taqyrypqa atsalysqandardyŋ bärınıŋ eŋbegıne qūrmetpen qaraidy. Olardyŋ jetıstıkterın ünemı atap körsetıp, üzdık ülgılerın köpke tanytuǧa ūmtylady. Iаǧni, zertteu mädenietın tolyǧymen saqtaidy.
Ǧalym özı qyzmet ısteitın oqu orny – Qorqyt ata atyndaǧy Qyzylorda memlekettık universitetındegı Bazar şyǧarmaşylyǧyn zertteu jūmystaryn ūiymdastyrudyŋ ūiytqysy bolyp otyr. Keiıngı buynnyŋ tek aqynnyŋ mūrasyn oqyp-igerıp qana qoimai, ony salmaqtap-saralap, taldap-tarazylauǧa tıkelei atsalysuyna da mümkındık tuǧyzuda. Ädebiet tarihy men teoriiasynyŋ mamany retınde Syr süleiınıŋ öleŋ-tolǧaularynyŋ är qyrynan qarastyryluyna yqpal etıp keledı. B.Kärıbozūly osyǧan orai «Bazar jyraudyŋ ädebi mūrasy filolog mamandar daiarlau barysynda kurstyq, diplomdyq jūmystarǧa, magistrlık, kandidattyq, doktorlyq dissertasiialarǧa zertteu nysany bolyp kele jatqanyn» atap körsetedı.
Zertteuşı Bazar jyraudyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty mälımetterdıŋ däldıgın anyqtauǧa köbırek köŋıl böledı. Osy tūrǧydan alǧanda jyraudyŋ tuǧan jyly men äkesınıŋ atyna bailanysty bırqatar derekter dauly bolyp jürgenın aituǧa tiıspız. Mäselen, Bazardyŋ äkesı bırde Oŋdas, bırese Ötemıs delınedı. Elge keŋ taralǧan poeziialyq antologiialarda onyŋ tuǧan jyly 1842 jyl dep körsetıledı. Sondai-aq Hanǧali Süiınşäliev būl datany 1839 jyl, Şärıbek Aldaşūly 1841 jyl, Serıkbai Qosan 1940 jyl dep tanytady. Al Baǧdat Kärıbozūly jyrau şyǧarmaşylyǧyn ūzaq jyl zerttegen Şärıbek Aldaşev eŋbekterıne, aqyn ūrpaqtarynyŋ estelıkterıne, tarihşy Jūmamūrat Şämşınıŋ «Bazar jyrau» atty maqalasyna süiene otyryp, jyr jüirıgı 1841 jyly tuǧan degen tūjyrymǧa toqtalady.
Ǧalym Bazar şyǧarmaşylyǧyn saiasattyŋ yŋǧaiynda taldaǧan zertteuşılerdıŋ qatelıgın körsetıp, qaita qalyptauǧa küş saldy. Äsırese, jyraudyŋ şyqqan tegıne, kündelıktı tırşılıgıne, şyǧarmaşylyq örısıne bailanysty jaŋsaq ketken tūstardy aiqyndauǧa barynşa atsalysty. Ol būl tūrǧyda törelıktı Bazar tolǧaularynyŋ mätınınen ızdedı. Logikalyq qisynǧa salyp qarasa, öleŋ sözdıŋ derektık sipatynyŋ özı köp närsege köz jetkızetın tärızdı.
B.Kärıbozūly jyrau şyǧarmaşylyǧyndaǧy tarihi derekter men tūlǧalardyŋ mälımetterıne de jete män berdı. Ol söz süleiın öz zamanynyŋ jylnamasyn hatqa tüsırgen şejıreşı retınde tanytty. Bazar mūrasynyŋ ölketanu ısıne mol üles qosatynyn atap aitty. Belgılı zertteuşınıŋ «Öz ölkesı men elınıŋ eleulılerınıŋ esımderın elep, ömırlerın körkem şejırege ainaldyra otyryp jyrlau – Bazar jyraudyŋ dara qoltaŋbasy. Bügıngı syrboiylyqtardyŋ joǧaryda atalǧan esımderge bei-jai qarai almaityny, ata-babalarynyŋ atyn estıp, janyn tületıp, sanasyn jaŋǧyrtatyny – önerdıŋ arqasy, Bazar arqyly bızge jetken maǧynaly maǧlūmat, qūndy derektıŋ äserı ekenın aituymyz kerek», – degen pıkırıne osy tūrǧydan den qoiǧan jön.
B.Kärıbozūlynyŋ būl taqyryptaǧy zertteulerınıŋ maŋyzdy bölıgı – Bazar jyrau tolǧaularynyŋ körkemdık kestesı. Ol aqynnyŋ söz qoldanystaryna, beinelık qūraldarynyŋ sipatyna, keiıpteulerınıŋ özındık erekşelıgıne jete män beredı. Bazardyŋ «Är kemelge – bır zaual» tolǧauyn taldai kelıp, «Adam, aŋ-qūs, januarlar beinesı tiptendırıle otyryp, ömır qūbylystarynyŋ mänı aşyla tüsedı, dünienıŋ jalǧandyǧy men ötkınşılıgı, özgermelılıgı «batyr – bır oqtyq, bai – bır jūttyq» degendeiın yŋǧaida jyrlanady», – dep oi tüiedı. Jyrau filosofiiasyn tüsınıp-tüisınuı de özgeşe. Zertteuşınıŋ üǧymyna toqtalsaq, «Jelge jetkızbes jüirık aŋ, ker qūlan, nazbedeu tūlpar, qyran bürkıt, bai men batyr, – Bazarşa aitqanda, bärıne de zaual bar, mäŋgılık eş närse joq».
Bazar Oŋdasūlynyŋ tolǧaularyndaǧy basty taqyryptyŋ bırı – adam boiyndaǧy türlı qasietter. Ömır qūbylystaryna asa jetık jyrau keleŋsızdıkterdı sanamalai otyryp, qaşanda adam bolyp qaluǧa ündeidı. Ony jalaŋ küiınde jetkızbei astarly oimen, qatparly tūspalmen aŋǧartady. Tırşılıktıŋ mänın ūǧyp, ötkınşı ǧūmyrdy maǧynaly etıp ötkızuge şaqyrady. Bır-bırıne qarama-qarsy ūǧymdardy özara şendestıru arqyly eldıŋ közın aqiqatqa jetkızu maqsatyn ūstanady:
Atamyz alys bolǧanmen,
Jämiǧy qazaq bır tuǧan.
Bır bälege jolyǧar,
Esebın tappai söz quǧan.
Tozǧanmen türı özgermes,
Şoiynmenen teŋ bolmas,
Tūtqasy kümıs jez qūmǧan,
Basynda ıspet bermese,
Aǧarmas künde bet juǧan...
Tanymy tereŋ, oiy oralymdy, sözı salmaqty şaiyrdyŋ öleŋ-tolǧaularyndaǧy mazmūn men körkemdıktıŋ osyndai maǧynaly mysaldaryn jan-jaqty saralaǧan zertteuşı özınıŋ tūjyrymdaryn ädebiet teoriiasynyŋ qalybyna salady. B.Kärıbozūly öz eŋbekterınde ünemı toqtalatyn jyrau men onyŋ keiıpkerlerı mäselesın qatar qarastyryp, bederlı baiyptama jasaidy. «Bazar jyrau özı köterıp otyrǧan mäselenıŋ mänı men maŋyzyn osy keiıpkerlerınıŋ adamdyq mınez-qūlqy men adamgerşılık qasietın aşu arqyly däleldep beredı. Däl osyndai janrlyq sipat tolǧaudyŋ ädebiet tuyndysy tūrǧysynan negızgı qyzmetı – ömır men adam tanytuşylyq funksiiasyn tolyq atqaryp şyǧuyna mümkınşılık jasaidy», – deidı ol.
B.Kärıbozūly Bazar jyrau şyǧarmalaryn janrlyq jaǧynan jıktep, onyŋ är janrdy jetıldıruge qosqan ülesın aiqyndauǧa da den qoidy. Äsırese, aqyn mūrasynda köp kezdesetın ülgınıŋ bırı – tolǧau täsılı. Būl qazaq ädebietındegı barlyq aqyn-jyraulardyŋ öleŋ-jyrlaryn örnekteitın ärı keŋınen taralǧan janr. Ädebiet teoriiasyn zertteuşılerdıŋ tolǧau turaly tolǧamdary jetkılıktı. Al Bazar jyrau tolǧaudyŋ sipatyn ärlendıruge qandai üles qosty degende, B.Kärıbozūlynyŋ ūsynymy mynadai: «Tolǧau-öleŋge ädebi keiıpkerlerdı molynan engıze otyryp, janr jügın derektı, naqtyly tarihi adamdar turaly aitumen auyrlata tüsu – Bazar jyraudyŋ suretkerlık tūrǧydaǧy qazaq öleŋıne qosqan ülken jaŋalyǧy».
Ǧalymnyŋ naqtyraq tanytuǧa ūmtylǧan mäselesı – Bazar jyraudyŋ dünietanymy. Jalpy, jyraulardyŋ ömırdı ūǧynuynda ūqsastyq baiqalǧanymen, är tūlǧa özındık közqarasymen aiqyndalady. Dünienı tanu bar da, ony jyr arqyly beinelep tüsındıru bar. Sol tūrǧydan alsaq, qai jyr jüirıgı qandai amal qoldanady degen saualǧa jauap ızdeuge tura keledı. Mäsele jyraudyŋ şyǧarmaşylyǧynda dünienıŋ beinesı qalai keiıpteletınıne bailanysty. B.Kärıbozūlynyŋ zertteuıne jügınsek, «Ömırlık dünietanymyn öz taǧdyrymen qosörım tolǧap otyru – Bazar jyraudyŋ äsırese, ömırınıŋ soŋǧy kezderınde şyǧarǧan jyrlaryna tän erekşelık. Är närsenıŋ aqiqatyn anyq tani alǧan oişyl jyrau, bärıbır, ömırdıŋ ötpelılıgıne, dünienıŋ qysqalyǧyna ökınedı».
Bazar jyraudyŋ asa körkemdıkpen jyrlaǧan taqyryby – söz önerı men tıl mäselesı. Jyr jüirıgı boiyna bidıŋ bolmysy daryǧan azamat el taǧdyryn qara sözben joqtap, ūlt müddesın qyzyl tıldıŋ qūdıretımen tanyta alatyndai boluy kerek dep sanaidy. Jyrau äleumettıŋ bas köterer igı jaqsylaryn sözdı jūptai bıluge ündeidı, namysyn janyp, qairap-qanattandyrady («Aitqyr dep senı kım aitar, Köp aldynda sözıŋdı, Küibeŋdep jatsaŋ aita almai»), qyzyl tıldı qoldana bılse, alapat küşke ainalatynyn aŋǧartady («Aşylyp sözdıŋ toǧany, Äl bermeitın bögeuge, Sarqyrap seldei qaptasa»).
Bazar Oŋdasūlynyŋ söz siqyryn bederlegen tolǧau-termelerı el auzyna keŋınen taralǧan:
Söz asylyn terıp ait,
Aqyn bolsaŋ bal taŋdai.
Yzǧytyp aida dausyŋdy,
Iŋırde köşken şaitandai.
Semızın söile sözıŋnıŋ,
Myŋ jylqynyŋ ışınde,
On jylǧy qysyr baitaldai.
Söz nöserın tasqyndat –
Tastan-tasqa sekırgen,
Tau jailaǧan arqardai.
Būl jaǧynan da zerdelı zertteuşı B.Kärıbozūlynyŋ aiqyn ūstanymy bar. Ol jyraudyŋ tolǧaularyndaǧy «Qūmaryn tarqat, alqanyŋ», «Söile, tılım, josylyp», «Söile deseŋ, söileiın», «Qimyldap qal, qyzyl tıl», «Suyq söz qūlaqqa emes, köŋılge mūz» degen äserlı tırkesterge airyqşa nazar audarady. Būl şūraily tırkesterdıŋ bırqatar tolǧaularǧa atau bolyp tūrǧanyn da qaǧys qaldyrmaidy. Şeşendık önerdıŋ oqulyǧy sekıldı Bazar termelerınıŋ mazmūnyna jıtı üŋıledı. Söitıp, «Bazar jyraudyŋ bızdıŋşe, basqa ärıptesterıne qaraǧanda qattyraq köŋıl bölgen mäselesı – tıl, söz. Osylardyŋ adamdar qarym-qatynasyndaǧy, el ömırındegı orny. Äsırese, jyrau tıldıŋ, sözdıŋ qoǧamdyq, önerlık sipatyna airyqşa toqtalyp otyrady. Tıl men sözdıŋ qoǧamdaǧy, önerdegı ornyn belgılep, oǧan anyqtama beruge Bazar jyrau bırneşe tolǧaularynda ainalyp soǧyp otyrǧan», – dep qorytyndy jasaidy.
Qazaqtyŋ köşpendı ömırındegı, jarasymdy tırşılıgındegı tūlǧalar da Bazar jyrau mūrasyn aişyqtai tüsedı. Ol är ūǧymnyŋ män-maŋyzyn, onyŋ ūlt damuyndaǧy ornyn bederlı sözben, körkem tılmen beineleidı. Bazar mūrasyn zertteuşı ǧalym mäselege osy qyrynan keludı de ūmytpaidy. Sondyqtan onyŋ «Qas jüirık, batyr men baluan, kösem men şeşen, bai men bi, arular jaily tereŋnen tolǧanady. Obrazdy oilaudyŋ beinelılıgı, körkem tıl dästürlı qazaq poeziiasyn osy tūsta da Bazar jyrau anyq aqyndyq qoltaŋbamen baiyta tüskenın baiqau qiyn emes», – degen baiyptamasyn ǧylymi eŋbegınıŋ tüiındemesı dep ūqqan abzal.
B.Kärıbozūlynyŋ jyrau şyǧarmalaryndaǧy dın taqyryby jönınde de berık bailamy bar. Ol «Bır ǧajaby, Bazar jyrau tolǧaularynda o dünie, būl dünie dep jyrlau, dıni saryndar men ūǧymdarǧa bır jaqty boi ūru atymen joq», – dep tūjyrymdaidy. Sondai-aq ǧalym söz zergerınıŋ arnau öleŋderı, tämsıl sözderı, dastandary men hikaialary turaly oralymdy oi örbıtedı. Äsırese, zertteuşı Bazar jyraudyŋ «Aina-taraq», «Ämina qyz», «Maqpal-Segız» dastandarynyŋ körkemdık sipatyn aiqyndauǧa köbırek köŋıl audarady.
Jalpy, ǧalym būl taqyrypty jan-jaqty qarastyryp, Bazar jyrau jyrau jönındegı barlyq zertteulerdı üilestıru mındetın moinyna alǧan deuge bolady. Sol sebeptı ol osy mäselege qatysty ärbır derektı oi elegınen ötkızıp, tosyn tūjyrym, qisyndy qorytyndy jasai bıledı. Qoryta aitsaq, belgılı ädebiettanuşy ǧalym Baǧdat Kärıbozūlynyŋ Bazar jyrau şyǧarmaşylyǧy turaly zertteulerı jüielılıgımen, tereŋdıgımen, salmaqtylyǧymen daralana tüsedı.
Bauyrjan OMARŪLY
