(Ult basylymynyń ulaǵaty)
Búgingi bolmysymyzdyń bútin bir bóligine aınalǵan Naýryz merekesi tar jol, taıǵaq keshýi kóp qıly kezeńnen ótkeni barshaǵa málim. Meıramnyń 1926 jylǵa deıin qazaq jerinde toılanyp kelgeni, arada alpys eki jyl ótken soń qaıta atalyp óte bastaǵany aıtylyp ta, jazylyp ta júr. Alaıda ilgeri zamanda da Naýryzdy únemi óz deńgeıinde merekeleýdiń múmkindigi bola bermegen sııaqty. Eldiń basynda túsken ártúrli ahýal, halyqtyń áralýan kóńil-kúıi toı toılaýdan aýlaqtatqany belgili. Onyń ústine qalyń buqarany bodandyqta ustaǵan óktem jurt óz baǵynyshtylaryn ata saltynan, baıyrǵy dástúrinen ajyratýǵa tyrysyp baqty. Sóıtip, «Ol kúnde Naýryz degen bir jazǵyturym meıramy bolyp, naýryzdama qylamyz dep, toı-tamasha qylady eken. Sol kúnin «ulystyń uly kúni» deıdi eken. Bul kúnde bul sóz qurban aıtynda aıtylady», – dep uly Abaıdyń ózi mán bergen ulys merekesi talaı teperishti bastan keshti.
Naýryzdyń yqylym zamannan beri kele jatqan uǵym ekeni, ár dáýirde sıpaty birshama ózgerip otyrǵany týraly derekter jetkilikti. Onyń ataýy eń kóne degen rýhanı qundylyqtarymyzda da ushyrasady.
Bul – aıtýly meıramnyń ǵumyrynyń uzaqtyǵynyń dáleli. Mysaly, qazaq kúntizbesin egjeı-tegjeıli zerttegen Myńbaı Ysqaqov «naýryz» sóziniń ejelden qazaq turmysyna sińip ketkenin aıta kelip, erteden kele jatqan dastandardyń biri – «Qobylandy batyr» jyrynyń mynadaı úzindisin usynady:
Qaz jaılaýyn saz deımin,
Naýryzdan soń jaz deımin.
..........................................
Kólden ushqan qazdaımyn,
Naýryzdan sońǵy jazdaımyn.
Osynyń ózi de búkil túrki halyqtaryna ortaq Naýryzdyń talaıǵy tarıhy jóninde birqatar tujyrym jasaýǵa jeteleıdi.
Ulttyń joǵyn joqtap, muńyn muńdaǵan «Qazaq» gazeti de ulystyń uly kúnin árkez esten shyǵarǵan joq. Basylym jyl saıyn múmkindigine qaraı naýryz aıynyń basynda qalyń elge sálem joldap, gazet arqyly kórisip, tanymdyq málimet berip turdy. Alash jurtyna keń tanymal gazettiń shyǵarýshylary men avtorlary halyqtyq uǵymmen astasyp ketken bul meıramǵa basa mańyz berdi. Ulystyń uly kúnin barsha jurtqa keńinen nasıhattaı otyryp, merekeniń túrli sebeppen elenbeı qalyp júrgenin de eske salyp qoıýdy umytpady. Sol arqyly ony ult zerdesinen shyǵarmaý qajettigin ábden sanaǵa sińirdi. «Qazaq» gazeti alǵash shyqqan 1913 jylǵy naýryz aıyndaǵy basqarma atynan berilgen maqalada bylaı delinedi: «Naýryz – qazaqsha jyl basy. Burynǵy kezde ár elde Naýryz týǵanda meıram qylyp, bas asyp, qazan-qazan kóje istep, aýyldan-aýylǵa, úıden-úıge júrip, kári-jas, qatyn-qalash, bári de máz bolyp kórisip, aralasyp qalýshy edi». Osyǵan qarap ulttyq uıysýyna uıtqy bolǵan sol kezeńde de ulys kúnin merekeleý dástúri óz deńgeıinde bola qoımaǵanyn ańǵaramyz. «Qazaqty» shyǵarýshylar sony eske sala otyryp, Naýryzdyń tanymdyq mańyzyn arttyra túsýdi maqsat etken. Merekeniń naqty kúnin belgileý máselesin jolǵa qoıyp, eski jyl qaıyrý boıynsha 9 naýryzdan bastaý kerek degendi zerdesine jattatýdy kózdeıdi. Osylaısha dáldeı túsýdiń ózindik sebepteri de joq emes.
«Bul kezde ol ǵuryp, qazaq arasynda qalyp bara jatqan sekildi, naýryzdyń qaı aıda, aı kúni bolýy haqynda ár túrli sóılenedi. Bireýler Naýryz marttyń birinde, ekinshiler toǵyzynda keledi desedi, hár jurttyń belgisi, kúnde jańa jyl týady, eski jyl bitip, jańa jyl bastalǵanda: «is jańa jylda qaıyrly bolsyn, jańa baqyt násip bolsyn», – dep quttyqtasady, ol kúndi meıram qylyp, shattyqpen ótkizedi», – delinedi atalǵan maqalada.
Osyǵan oraı «Qazaqtyń» 1914 jylǵy 9 naýryzdaǵy 53-nómirinde «Qyr balasy» degen búrkenshek atpen «Jańa jyl» degen maqala jazǵan Álıhan Bókeıhan da óz pikirin bildiredi. Ol Naýryzdyń naq osy kúni bastalýynyń sebebin ǵylymı negizdep túsindiredi. Máseleniń túp-tórkinine úńilip, birqatar tarıhı derekterdi alǵa tartady.
Alash qaıratkeriniń tujyrymy «Bizdiń qazaq jańa jyly martta bolǵany adasqan emes. Jańa jyl martta bolsa, kún men tún teń bolǵannan bastaý kerek. Eski stılde bul kún 9-ynshy mart bolady», – dep túıindeledi.
Álıhan osy maqalasynda eski kúntizbe men jańa kúntizbeniń aıyrmashylyǵyn da taldap uǵyndyrady. HIH ǵasyrda eki stıldiń arasy 12 táýlikti qamtyǵanyn, burynǵy 7 naýryzdyń Eýropada 19 naýryzǵa sáıkes keletinin, HH ǵasyrda jańa stıl júıesi boıynsha kem degende bir táýlik qosylatynyn, sondyqtan eki stıldiń arasy 13 kún bolatynyn aıtady.
Ulystyń uly kúniniń naýryzdyń 9-ynda atalatynyn negizdeý tek munymen ǵana shektelmeıdi. Gazettiń osy meıramǵa qatysty maqalalarynyń bárinde de bul másele qozǵalmaı qalmaıdy. «9-ynshy martta tún men kún teńeledi. Sodan keıin kún uzaryp, jyly bola bastaıdy. Kún jylyǵa aınalǵany – jazǵa aınalǵany. Sondyqtan 9-ynshy mart jaz basy bolyp tabylady... Sol toqsannyń basy 9-ynshy mart bolǵandyqtan, bul kún «Naýryz», ıáǵnı, «jańa kún» dep atalady», – delinedi «Naýryz qutty bolsyn!» degen maqalada. «Qazaq» gazeti osy arqyly Naýryzdy, odan basqa da rýhanı qundylyqtardy joqtaýshynyń rolin atqarady.
Álıhan men Ahmet syndy kemeńger kóshbastaýshylary bola tura ulttyń bas basylymy qashanda elmen aqyldasyp, oılasyp otyrý dástúrinen aınyǵan emes. Gazet basqarmasy óz ustanymdaryn baıandaı kelip, máseleni halyqtyń talqyǵa salýyn suraıdy. Oqyrmandardan oıly pikir, utymdy usynys kútedi.
«Osy týraly biletin adamdar «Qazaqqa» jazsa eken, bizdiń Jańa jyl – Naýryz anyq jyldyń qaı aıynda hám qaı kúnde bastalady? Biz oqýshylarymyzdy Jańa jylmen quttyqtaýǵa Naýryzdyń anyq qaı kúni týatynyn bile almadyq, ǵafý ótinemiz», – dep basylymnyń oqýshylaryna oı tastaıdy, paıdaly keńes qosýyn ótinedi. Belgili bir mańyzdy taqyryptyń tóńireginde oqyrmanmen oı bólisý – «Qazaqtyń» negizgi ustanymy. Sóıtip, olardyń baspasózge yqylasyn arttyrady, gazettiń shyn máninde halyqtyń «kózi men qulaǵyna» aınalýyna jol ashady.
«Mine, tabıǵattyń osyndaı kóńildi ózgeristeriniń kezeńinde bizdiń jańa jylymyz – Naýryz týyp, ata ǵurpymyzdy umytpaı, belgili bir kúndi jyl basy qylyp alsaq, unamdy is bolar edi», – degen qulaqqaǵys ta osyndaı kózqarastyń jemisi.
Ejelgi zamannan bastaý alatyn, soǵdalyqtar «naýsaryz», horezmdikter «naýsardjı», armıandar «navasardı», chývashtar «noras-oıahe» dep ataǵan Naýryzdyń tarıhyn baıandaýǵa da «Qazaq» gazeti jetkilikti kóńil bóldi. Negizgi mindeti ult sanasyn oıatý bolyp sanalatyn basylym bul týrasynda da óziniń aǵartýshylyq ustanymynan jańylmaıdy. Qazaqtyń uly merekesiniń tamyry tereńde ekenin oqyrmandaryna uqtyryp, olardy tanymdyq málimetpen baıyta túsedi.
Álıhan Bókeıhan atalǵan maqalasynda álemdegi elderdiń Jańa jyldy toılaý dástúrin taldap-tarazylaıdy. Sonyń ishinde búkil túrki jurtynyń ortaq merekesi – Naýryzdyń tarıhyn da ejelgi dáýirden izdeıdi.
Ol ár eldiń jalpyhalyqtyq kúntizbelerge beıimdelý tájirıbesine toqtalyp, ulys kúniniń bastaýyn aryǵa jyljytady: «Bizdiń túrik jurty sol Haldeı zamanynan beri mońǵolmen birge jasap, aralas tirshilik etip keledi. Bizdiń Jańa jyldyń da shyqqan jeri osy aıtylǵan eki ózenniń (avtordyń qoldanysynda – Ifrat hám Dıjle, B.O.) ólkesine barady-aý deımin».
Á.Bókeıhannyń osy shaǵyn ǵana maqalasynyń tanymdyq málimeti mol. Onda álemdik kúntizbelerdiń paıda bolýy, ony qoldaný erekshelikteri, mán-mańyzy, esepteý júıesi týraly derekter usynylǵan. Ol Vavılon halqy Haldeı dep te atalatynyn eskertip, «Haldeı jańa jyly jazǵyturǵy kún men tún teńeletinnen bastalýshy edi. Bul kúndi parsy tilinde «Naýryz» deıdi, Jańa jyldyń basy deıdi. Jańa jylda halyq qýanyp, bir-birine gúl, jumyrtqa syılaýshy edi. Parsy aqyny Hafız Jańa jyl meıramyn neshe býyn qylyp maqtaıdy», – dep oı óristetedi.
Basylym betinde Naýryzdyń jaı-japsary týraly kele jatqan jyldyń sıpatymen baılanystyra jazylǵan maqalalar da kezdesedi.
Mysaly, 1915 jylǵy naýryzdy qarsy alýǵa arnalǵan «Orenbýrg. 9 mart» degen maqalada bylaı delinedi: «Búgin – jyl basy Naýryz. Mine, «barys» ketip, «qoıan» kelip tur. «Qoıan» – halyqqa jaısyz jyldyń biri. Osymen tórt «qoıandy» kóreıin dep turmyn. Bul tórteýi de halyqqa jaıly bolǵan joq. «Qoıan» jyly ne malǵa, ne janǵa aýyrmaldyq túsirmeı ótken emes».
Maqala avtory odan ári 1880 jylǵy qoıanda jut bolyp, mal qyrylǵanyn, 1892 jylǵy qoıanda qazaqtar jutap, búkil Reseıde asharshylyq bolyp, kónek aýrýynan, obadan adamnyń kóp shyǵynǵa ushyraǵanyn, 1904 jylǵy qoıanda qazaqtyń onsha jutaı qoımaǵanyn, biraq Reseı men Japonııa arasynda soǵys bolǵanyn, onyń salqyny bizge de tıgenin aıtady. Kelip jatqan myna qoıan jylynyń da qyrǵyn soǵystyń ústine tap kelgenin baıandaıdy. Sóıte tura, «jaman aıtpaı – jaqsy joq» degen ejelgi saltymyz boıynsha, aldaǵy jyldyń berekeli ári jaıly bolýyna tilek bildiredi.
Sonymen qatar, «Qazaqtyń» betinde J.Jánibekovtiń aýdarmasymen jarııalanǵan M.Rasýl Zadeniń myna bir maqalasy nazar aýdartpaı qoımaıdy. Ol Naýryzdyń mán-maǵynasyn táptishteı otyryp, Túrkııamen shekaradaǵy soǵys saldarynan «erkekteri týralǵan, áıelderi bet-betimen qaıda bolsa sonda qashqan, bala-shaǵalary taý-tas arasyna bytyrap ketken, qysqasy, turaǵy kúl-talqan bolǵan» musylman halyqtarynyń taǵdyryna degen aıanysh sezimin oıatady.
«Naýryz. Atynan da belgili jańa kún. Biraq bul marttyń toǵyzy biz úshin shynymen jańa kún bolyp jeter me? Qorqynyshty soǵystyń qandy ýaqıǵalary, ult arpalysýynyń jeksuryn keıipteri tabıǵattyń eń ádemi bir kúnin meıramǵa arnaǵan bizdiń álemge de az bále, az qaıǵy keltirgen joq», – dep ashyna otyryp, eldi sabyrǵa shaqyrady, birlikke úndeıdi.
Ulystyń uly kúni dep dáriptegenimizben mereke degenimiz tynyshtyǵy buzylmaǵan eldiń enshisindegi ǵana qundylyq ekenin eske salady. Merekeniń ıgiligin qınalǵan jurtqa, qaljyraǵan ultqa demeý kórsetýge jumsaý jónindegi nıetin ańǵartady.
«Minekı, jýyrda meıram keledi. Bilemiz, kóp kisi osy kúnnen meıram qamyn jep jatsa kerek. Biraq mynaý eskerilsin. Adamshylyq, musylmandyq hám aǵaıyndyqty sezip, baýyrmaldyq qyzýymen jandanǵan bir kisi mundaı qandy jylda, ultynyń, otandasynyń basyna myń túrli bále kelgen bir zamanda qalaısha shat kóńilmen meıramdy qarsy alsyn?», – deıdi maqala avtory.
Onyń «Kúnshyǵys musylmandarynyń, ásirese, Kavkaz arty musylmandarynyń ardaqty ıgi meıramy – Naýryz» aldyndaǵy usynysy birlikti kózdegen basylymnyń muratymen de úılesim taýyp tur: «Aıtaıyn dep kele jatqanym, eı baýyrlar, ... anyq bir Naýryz elimizdiń saltynan bolsa, bıylǵy Naýryzǵa ustaıtyn aqshamyzdy Káris hám Ardahan soǵysynda shabylǵandarǵa bereıik». Biz budan halyqtyń qamyn jegen «Qazaqtyń» Naýryz arqyly bul merekeniń dini bir, tili uqsas halyqtardy biriktirýshilik rolin kórsetkenin baıqaımyz.
Ult basylymy ara-tura Naýryz týraly óleń-jyrlarǵa da oryn berip turdy. Dúnıeni soǵys órti sharpyp, el qıyndyqqa ushyryp jatqan kezdiń ózinde gazetti uıymdastyrýshylar jurtty merekelik kóńil-kúıden aryltpaýdy jón sanady. Qazaqy qalypty, tabıǵı tirshilikti jyrlaǵan tómendegi óleńnen ulttyq bolmysymyzdy aıqyn ańǵaramyz.
Sálem berdik, jas Naýryz, jyldyń basy!
Jurttyń kútken minekeı yqylasy!
Kójesin qyp, kúıbeńdep, basyn asyp,
Bermek hárkim barynsha qonaqasy.
Kelgenine quttyqtap birin-biri,
Qýanyshta, kórisip kári, jasy.
Kóńili túgil adamnyń sen kelgen soń,
Samarqannyń eljirep tur kók tasy.
«Qazaqta» jarııalanǵan maqalalardyń deni Naýryzdy qadirleý, ony dástúrimizge berik engizý, ómir saltymyzǵa aınaldyrý maqsatynan týyndaıdy.
«Naýryzdy meıram etýshiler Úndistan, Iran, Aýǵan, Buhara, Kaýkaz, Túrkistan hám bizdiń qazaq jerinde. Bul zamanda Naýryzdy meıram etýshiler qazaq arasynda sırep bara jatqan sııaqty kórinedi. Basqalar tastamaı Naýryzdy meıram etip otyrǵanda, bizdiń qazaqtyń tastaıtyn jóni joq-aq», – dabyl qaqqan, «Rýstyń jańa jyly qys ortasynda, naǵyz saqyldap turǵan sýyqta keledi, bizdiń Jańa jylymyz – Naýryz marttyń basynda bolsyn, ortasynda bolsyn, áıteýir martta keletin bolsa, shyn maǵynasymen Jańa jyl dep aıtýǵa laıyq», – dep utymdy oı tastaǵan, «Meıram – ulttyń jeke-jeke bolǵan múshelerin biriktirip, bir denedeı qylyp qosatyn bir dáneker», – dep uıymshyldyqqa úndegen, «Qyzyqty jaqsy mezgildiń basy 9-ynshy mart bolsa, bul kúndi meıram etpegende, qandaı kúndi qazaq meıram eter?», – dep kesimdi pikir aıtqan maqalalar áli kúnge deıin qundylyǵymen erekshelenedi der edik.
Qoryta aıtqanda, ulttyń kózin ashyp, sanasyn sergitken «Qazaq» ulystyń uly kúni – Naýryzdyń tarıh bederindegi óz ornyn tabýyna, tilegi bir týys halyqtardyń ortaq merekesi retinde jadymyzda jattalýyna úlken úles qosty.
Ulystyń uly kúni qutty bolsyn! Jıyrmasynshy ǵasyr basynda ultymyzdy uıystyrǵan berekeli basylym – qasterli «Qazaqtyń» tereń taǵylymy búgingi urpaqtyń tanymyn arttyra tússin!
Baýyrjan OMARULY
