(Ūlt basylymynyŋ ūlaǧaty)
Bügıngı bolmysymyzdyŋ bütın bır bölıgıne ainalǧan Nauryz merekesı tar jol, taiǧaq keşuı köp qily kezeŋnen ötkenı barşaǧa mälım. Meiramnyŋ 1926 jylǧa deiın qazaq jerınde toilanyp kelgenı, arada alpys ekı jyl ötken soŋ qaita atalyp öte bastaǧany aitylyp ta, jazylyp ta jür. Alaida ılgerı zamanda da Nauryzdy ünemı öz deŋgeiınde merekeleudıŋ mümkındıgı bola bermegen siiaqty. Eldıŋ basynda tüsken ärtürlı ahual, halyqtyŋ äraluan köŋıl-küiı toi toilaudan aulaqtatqany belgılı. Onyŋ üstıne qalyŋ būqarany bodandyqta ūstaǧan öktem jūrt öz baǧynyştylaryn ata saltynan, baiyrǧy dästürınen ajyratuǧa tyrysyp baqty. Söitıp, «Ol künde Nauryz degen bır jazǧytūrym meiramy bolyp, nauryzdama qylamyz dep, toi-tamaşa qylady eken. Sol künın «ūlystyŋ ūly künı» deidı eken. Būl künde būl söz qūrban aitynda aitylady», – dep ūly Abaidyŋ özı män bergen ūlys merekesı talai teperıştı bastan keştı.
Nauryzdyŋ yqylym zamannan berı kele jatqan ūǧym ekenı, är däuırde sipaty bırşama özgerıp otyrǧany turaly derekter jetkılıktı. Onyŋ atauy eŋ köne degen ruhani qūndylyqtarymyzda da ūşyrasady.
Būl – aituly meiramnyŋ ǧūmyrynyŋ ūzaqtyǧynyŋ dälelı. Mysaly, qazaq küntızbesın egjei-tegjeilı zerttegen Myŋbai Ysqaqov «nauryz» sözınıŋ ejelden qazaq tūrmysyna sıŋıp ketkenın aita kelıp, erteden kele jatqan dastandardyŋ bırı – «Qobylandy batyr» jyrynyŋ mynadai üzındısın ūsynady:
Qaz jailauyn saz deimın,
Nauryzdan soŋ jaz deimın.
..........................................
Kölden ūşqan qazdaimyn,
Nauryzdan soŋǧy jazdaimyn.
Osynyŋ özı de bükıl türkı halyqtaryna ortaq Nauryzdyŋ talaiǧy tarihy jönınde bırqatar tūjyrym jasauǧa jeteleidı.
Ūlttyŋ joǧyn joqtap, mūŋyn mūŋdaǧan «Qazaq» gazetı de ūlystyŋ ūly künın ärkez esten şyǧarǧan joq. Basylym jyl saiyn mümkındıgıne qarai nauryz aiynyŋ basynda qalyŋ elge sälem joldap, gazet arqyly körısıp, tanymdyq mälımet berıp tūrdy. Alaş jūrtyna keŋ tanymal gazettıŋ şyǧaruşylary men avtorlary halyqtyq ūǧymmen astasyp ketken būl meiramǧa basa maŋyz berdı. Ūlystyŋ ūly künın barşa jūrtqa keŋınen nasihattai otyryp, merekenıŋ türlı sebeppen elenbei qalyp jürgenın de eske salyp qoiudy ūmytpady. Sol arqyly ony ūlt zerdesınen şyǧarmau qajettıgın äbden sanaǧa sıŋırdı. «Qazaq» gazetı alǧaş şyqqan 1913 jylǧy nauryz aiyndaǧy basqarma atynan berılgen maqalada bylai delınedı: «Nauryz – qazaqşa jyl basy. Būrynǧy kezde är elde Nauryz tuǧanda meiram qylyp, bas asyp, qazan-qazan köje ıstep, auyldan-auylǧa, üiden-üige jürıp, kärı-jas, qatyn-qalaş, bärı de mäz bolyp körısıp, aralasyp qaluşy edı». Osyǧan qarap ūlttyq ūiysuyna ūitqy bolǧan sol kezeŋde de ūlys künın merekeleu dästürı öz deŋgeiınde bola qoimaǧanyn aŋǧaramyz. «Qazaqty» şyǧaruşylar sony eske sala otyryp, Nauryzdyŋ tanymdyq maŋyzyn arttyra tüsudı maqsat etken. Merekenıŋ naqty künın belgıleu mäselesın jolǧa qoiyp, eskı jyl qaiyru boiynşa 9 nauryzdan bastau kerek degendı zerdesıne jattatudy közdeidı. Osylaişa däldei tüsudıŋ özındık sebepterı de joq emes.
«Būl kezde ol ǧūryp, qazaq arasynda qalyp bara jatqan sekıldı, nauryzdyŋ qai aida, ai künı boluy haqynda är türlı söilenedı. Bıreuler Nauryz marttyŋ bırınde, ekınşıler toǧyzynda keledı desedı, här jūrttyŋ belgısı, künde jaŋa jyl tuady, eskı jyl bıtıp, jaŋa jyl bastalǧanda: «ıs jaŋa jylda qaiyrly bolsyn, jaŋa baqyt näsıp bolsyn», – dep qūttyqtasady, ol kündı meiram qylyp, şattyqpen ötkızedı», – delınedı atalǧan maqalada.
Osyǧan orai «Qazaqtyŋ» 1914 jylǧy 9 nauryzdaǧy 53-nömırınde «Qyr balasy» degen bürkenşek atpen «Jaŋa jyl» degen maqala jazǧan Älihan Bökeihan da öz pıkırın bıldıredı. Ol Nauryzdyŋ naq osy künı bastaluynyŋ sebebın ǧylymi negızdep tüsındıredı. Mäselenıŋ tüp-törkınıne üŋılıp, bırqatar tarihi derekterdı alǧa tartady.
Alaş qairatkerınıŋ tūjyrymy «Bızdıŋ qazaq jaŋa jyly martta bolǧany adasqan emes. Jaŋa jyl martta bolsa, kün men tün teŋ bolǧannan bastau kerek. Eskı stilde būl kün 9-ynşy mart bolady», – dep tüiındeledı.
Älihan osy maqalasynda eskı küntızbe men jaŋa küntızbenıŋ aiyrmaşylyǧyn da taldap ūǧyndyrady. HIH ǧasyrda ekı stildıŋ arasy 12 täulıktı qamtyǧanyn, būrynǧy 7 nauryzdyŋ Europada 19 nauryzǧa säikes keletının, HH ǧasyrda jaŋa stil jüiesı boiynşa kem degende bır täulık qosylatynyn, sondyqtan ekı stildıŋ arasy 13 kün bolatynyn aitady.
Ūlystyŋ ūly künınıŋ nauryzdyŋ 9-ynda atalatynyn negızdeu tek mūnymen ǧana şektelmeidı. Gazettıŋ osy meiramǧa qatysty maqalalarynyŋ bärınde de būl mäsele qozǧalmai qalmaidy. «9-ynşy martta tün men kün teŋeledı. Sodan keiın kün ūzaryp, jyly bola bastaidy. Kün jylyǧa ainalǧany – jazǧa ainalǧany. Sondyqtan 9-ynşy mart jaz basy bolyp tabylady... Sol toqsannyŋ basy 9-ynşy mart bolǧandyqtan, būl kün «Nauryz», iäǧni, «jaŋa kün» dep atalady», – delınedı «Nauryz qūtty bolsyn!» degen maqalada. «Qazaq» gazetı osy arqyly Nauryzdy, odan basqa da ruhani qūndylyqtardy joqtauşynyŋ rolın atqarady.
Älihan men Ahmet syndy kemeŋger köşbastauşylary bola tūra ūlttyŋ bas basylymy qaşanda elmen aqyldasyp, oilasyp otyru dästürınen ainyǧan emes. Gazet basqarmasy öz ūstanymdaryn baiandai kelıp, mäselenı halyqtyŋ talqyǧa saluyn sūraidy. Oqyrmandardan oily pıkır, ūtymdy ūsynys kütedı.
«Osy turaly bıletın adamdar «Qazaqqa» jazsa eken, bızdıŋ Jaŋa jyl – Nauryz anyq jyldyŋ qai aiynda häm qai künde bastalady? Bız oquşylarymyzdy Jaŋa jylmen qūttyqtauǧa Nauryzdyŋ anyq qai künı tuatynyn bıle almadyq, ǧafu ötınemız», – dep basylymnyŋ oquşylaryna oi tastaidy, paidaly keŋes qosuyn ötınedı. Belgılı bır maŋyzdy taqyryptyŋ töŋıregınde oqyrmanmen oi bölısu – «Qazaqtyŋ» negızgı ūstanymy. Söitıp, olardyŋ baspasözge yqylasyn arttyrady, gazettıŋ şyn mänınde halyqtyŋ «közı men qūlaǧyna» ainaluyna jol aşady.
«Mıne, tabiǧattyŋ osyndai köŋıldı özgerısterınıŋ kezeŋınde bızdıŋ jaŋa jylymyz – Nauryz tuyp, ata ǧūrpymyzdy ūmytpai, belgılı bır kündı jyl basy qylyp alsaq, ūnamdy ıs bolar edı», – degen qūlaqqaǧys ta osyndai közqarastyŋ jemısı.
Ejelgı zamannan bastau alatyn, soǧdalyqtar «nausaryz», horezmdıkter «nausardji», armiandar «navasardi», chuvaştar «noras-oiahe» dep ataǧan Nauryzdyŋ tarihyn baiandauǧa da «Qazaq» gazetı jetkılıktı köŋıl böldı. Negızgı mındetı ūlt sanasyn oiatu bolyp sanalatyn basylym būl turasynda da özınıŋ aǧartuşylyq ūstanymynan jaŋylmaidy. Qazaqtyŋ ūly merekesınıŋ tamyry tereŋde ekenın oqyrmandaryna ūqtyryp, olardy tanymdyq mälımetpen baiyta tüsedı.
Älihan Bökeihan atalǧan maqalasynda älemdegı elderdıŋ Jaŋa jyldy toilau dästürın taldap-tarazylaidy. Sonyŋ ışınde bükıl türkı jūrtynyŋ ortaq merekesı – Nauryzdyŋ tarihyn da ejelgı däuırden ızdeidı.
Ol är eldıŋ jalpyhalyqtyq küntızbelerge beiımdelu täjıribesıne toqtalyp, ūlys künınıŋ bastauyn aryǧa jyljytady: «Bızdıŋ türık jūrty sol Haldei zamanynan berı moŋǧolmen bırge jasap, aralas tırşılık etıp keledı. Bızdıŋ Jaŋa jyldyŋ da şyqqan jerı osy aitylǧan ekı özennıŋ (avtordyŋ qoldanysynda – Ifrat häm Dijle, B.O.) ölkesıne barady-au deimın».
Ä.Bökeihannyŋ osy şaǧyn ǧana maqalasynyŋ tanymdyq mälımetı mol. Onda älemdık küntızbelerdıŋ paida boluy, ony qoldanu erekşelıkterı, män-maŋyzy, esepteu jüiesı turaly derekter ūsynylǧan. Ol Vavilon halqy Haldei dep te atalatynyn eskertıp, «Haldei jaŋa jyly jazǧytūrǧy kün men tün teŋeletınnen bastaluşy edı. Būl kündı parsy tılınde «Nauryz» deidı, Jaŋa jyldyŋ basy deidı. Jaŋa jylda halyq quanyp, bır-bırıne gül, jūmyrtqa syilauşy edı. Parsy aqyny Hafiz Jaŋa jyl meiramyn neşe buyn qylyp maqtaidy», – dep oi örıstetedı.
Basylym betınde Nauryzdyŋ jai-japsary turaly kele jatqan jyldyŋ sipatymen bailanystyra jazylǧan maqalalar da kezdesedı.
Mysaly, 1915 jylǧy nauryzdy qarsy aluǧa arnalǧan «Orenburg. 9 mart» degen maqalada bylai delınedı: «Bügın – jyl basy Nauryz. Mıne, «barys» ketıp, «qoian» kelıp tūr. «Qoian» – halyqqa jaisyz jyldyŋ bırı. Osymen tört «qoiandy» köreiın dep tūrmyn. Būl törteuı de halyqqa jaily bolǧan joq. «Qoian» jyly ne malǧa, ne janǧa auyrmaldyq tüsırmei ötken emes».
Maqala avtory odan ärı 1880 jylǧy qoianda jūt bolyp, mal qyrylǧanyn, 1892 jylǧy qoianda qazaqtar jūtap, bükıl Reseide aşarşylyq bolyp, könek auruynan, obadan adamnyŋ köp şyǧynǧa ūşyraǧanyn, 1904 jylǧy qoianda qazaqtyŋ onşa jūtai qoimaǧanyn, bıraq Resei men Japoniia arasynda soǧys bolǧanyn, onyŋ salqyny bızge de tigenın aitady. Kelıp jatqan myna qoian jylynyŋ da qyrǧyn soǧystyŋ üstıne tap kelgenın baiandaidy. Söite tūra, «jaman aitpai – jaqsy joq» degen ejelgı saltymyz boiynşa, aldaǧy jyldyŋ berekelı ärı jaily boluyna tılek bıldıredı.
Sonymen qatar, «Qazaqtyŋ» betınde J.Jänıbekovtıŋ audarmasymen jariialanǧan M.Rasul Zadenıŋ myna bır maqalasy nazar audartpai qoimaidy. Ol Nauryzdyŋ män-maǧynasyn täptıştei otyryp, Türkiiamen şekaradaǧy soǧys saldarynan «erkekterı turalǧan, äielderı bet-betımen qaida bolsa sonda qaşqan, bala-şaǧalary tau-tas arasyna bytyrap ketken, qysqasy, tūraǧy kül-talqan bolǧan» mūsylman halyqtarynyŋ taǧdyryna degen aianyş sezımın oiatady.
«Nauryz. Atynan da belgılı jaŋa kün. Bıraq būl marttyŋ toǧyzy bız üşın şynymen jaŋa kün bolyp jeter me? Qorqynyşty soǧystyŋ qandy uaqiǧalary, ūlt arpalysuynyŋ jeksūryn keiıpterı tabiǧattyŋ eŋ ädemı bır künın meiramǧa arnaǧan bızdıŋ älemge de az bäle, az qaiǧy keltırgen joq», – dep aşyna otyryp, eldı sabyrǧa şaqyrady, bırlıkke ündeidı.
Ūlystyŋ ūly künı dep därıptegenımızben mereke degenımız tynyştyǧy būzylmaǧan eldıŋ enşısındegı ǧana qūndylyq ekenın eske salady. Merekenıŋ igılıgın qinalǧan jūrtqa, qaljyraǧan ūltqa demeu körsetuge jūmsau jönındegı nietın aŋǧartady.
«Mıneki, juyrda meiram keledı. Bılemız, köp kısı osy künnen meiram qamyn jep jatsa kerek. Bıraq mynau eskerılsın. Adamşylyq, mūsylmandyq häm aǧaiyndyqty sezıp, bauyrmaldyq qyzuymen jandanǧan bır kısı mūndai qandy jylda, ūltynyŋ, otandasynyŋ basyna myŋ türlı bäle kelgen bır zamanda qalaişa şat köŋılmen meiramdy qarsy alsyn?», – deidı maqala avtory.
Onyŋ «Künşyǧys mūsylmandarynyŋ, äsırese, Kavkaz arty mūsylmandarynyŋ ardaqty igı meiramy – Nauryz» aldyndaǧy ūsynysy bırlıktı közdegen basylymnyŋ mūratymen de üilesım tauyp tūr: «Aitaiyn dep kele jatqanym, ei bauyrlar, ... anyq bır Nauryz elımızdıŋ saltynan bolsa, biylǧy Nauryzǧa ūstaityn aqşamyzdy Kärıs häm Ardahan soǧysynda şabylǧandarǧa bereiık». Bız būdan halyqtyŋ qamyn jegen «Qazaqtyŋ» Nauryz arqyly būl merekenıŋ dını bır, tılı ūqsas halyqtardy bırıktıruşılık rolın körsetkenın baiqaimyz.
Ūlt basylymy ara-tūra Nauryz turaly öleŋ-jyrlarǧa da oryn berıp tūrdy. Dünienı soǧys örtı şarpyp, el qiyndyqqa ūşyryp jatqan kezdıŋ özınde gazettı ūiymdastyruşylar jūrtty merekelık köŋıl-küiden aryltpaudy jön sanady. Qazaqy qalypty, tabiǧi tırşılıktı jyrlaǧan tömendegı öleŋnen ūlttyq bolmysymyzdy aiqyn aŋǧaramyz.
Sälem berdık, jas Nauryz, jyldyŋ basy!
Jūrttyŋ kütken mınekei yqylasy!
Köjesın qyp, küibeŋdep, basyn asyp,
Bermek härkım barynşa qonaqasy.
Kelgenıne qūttyqtap bırın-bırı,
Quanyşta, körısıp kärı, jasy.
Köŋılı tügıl adamnyŋ sen kelgen soŋ,
Samarqannyŋ eljırep tūr kök tasy.
«Qazaqta» jariialanǧan maqalalardyŋ denı Nauryzdy qadırleu, ony dästürımızge berık engızu, ömır saltymyzǧa ainaldyru maqsatynan tuyndaidy.
«Nauryzdy meiram etuşıler Ündıstan, İran, Auǧan, Būhara, Kaukaz, Türkıstan häm bızdıŋ qazaq jerınde. Būl zamanda Nauryzdy meiram etuşıler qazaq arasynda sirep bara jatqan siiaqty körınedı. Basqalar tastamai Nauryzdy meiram etıp otyrǧanda, bızdıŋ qazaqtyŋ tastaityn jönı joq-aq», – dabyl qaqqan, «Rustyŋ jaŋa jyly qys ortasynda, naǧyz saqyldap tūrǧan suyqta keledı, bızdıŋ Jaŋa jylymyz – Nauryz marttyŋ basynda bolsyn, ortasynda bolsyn, äiteuır martta keletın bolsa, şyn maǧynasymen Jaŋa jyl dep aituǧa laiyq», – dep ūtymdy oi tastaǧan, «Meiram – ūlttyŋ jeke-jeke bolǧan müşelerın bırıktırıp, bır denedei qylyp qosatyn bır däneker», – dep ūiymşyldyqqa ündegen, «Qyzyqty jaqsy mezgıldıŋ basy 9-ynşy mart bolsa, būl kündı meiram etpegende, qandai kündı qazaq meiram eter?», – dep kesımdı pıkır aitqan maqalalar älı künge deiın qūndylyǧymen erekşelenedı der edık.
Qoryta aitqanda, ūlttyŋ közın aşyp, sanasyn sergıtken «Qazaq» ūlystyŋ ūly künı – Nauryzdyŋ tarih bederındegı öz ornyn tabuyna, tılegı bır tuys halyqtardyŋ ortaq merekesı retınde jadymyzda jattaluyna ülken üles qosty.
Ūlystyŋ ūly künı qūtty bolsyn! Jiyrmasynşy ǧasyr basynda ūltymyzdy ūiystyrǧan berekelı basylym – qasterlı «Qazaqtyŋ» tereŋ taǧylymy bügıngı ūrpaqtyŋ tanymyn arttyra tüssın!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
