(بازار جىراۋ مۇراسى تۋرالى زەرتتەۋلەر حاقىندا)
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ايرىقشا ءىز قالدىرعان ايتۋلى جىر جۇيرىگىنىڭ ءبىرى – بازار جىراۋ وڭداسۇلى. سىر وڭىرىندە عۇمىر كەشكەن بازار جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعى تولعامىنىڭ تەرەڭدىگىمەن، ويىنىڭ ۇتقىرلىعىمەن، ءسوز كەستەسىنىڭ كوركەمدىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.
رۋحانيامىزدىڭ اسىل قازىناسىنا قوسىلعان ءسوز سۇلەيىنىڭ مۇراسى قاي كەزدە دە زەرتتەۋدەن كەندە بولعان جوق. جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتاردا ۇنەمى اتى اتالدى. ونىڭ ولەڭ-جىرلارى ءار جىلداردا باسىلىپ شىققان «ءۇش عاسىر جىرلايدى»، «بەس عاسىر جىرلايدى» اتتى انتولوگيالىق جيناقتارعا ەنگىزىلدى. ءتىپتى كەڭەس داۋىرىندە «سوۆەتسكي پيساتەل» باسپاسىنىڭ لەنينگراد بولىمشەسىنەن جارىق كورگەن «پوەتى كازاحستانا» اتتى اسا بەدەلدى انتولوگيادا اقىن ولەڭدەرى ۆس.رودجەستۆەنسكي مەن ۆل.ءتسىبيننىڭ اۋدارماسىمەن جارىق كورىپ، «بازار بىل پوەتوم، كوتورىي، بولشە چەم كتو-ليبو يز ەگو سوبراتەۆ، جيۆشيح ۆو ۆتوروي پولوۆينە ءحىح ۆەكا، سلەدوۆال يسكوننو درەۆنيم تراديتسيام. ۆىسوكوحۋدوجەستۆەننىە ستيحوتۆورەنيا بازارا، ناپيساننىە ۆ فورمە افوريستيچەسكيح ناستاۆلەني، زاتراگيۆالي تاكيە ۆوپروسى، كاك سمىسل چەلوۆەچەسكوي جيزني، پروبلەمى مورالي ي ەتيكي، ي يمەلي ۆ سۆوە ۆرەميا شيروكو راسپروسترانەنيە ۆ نارودە»، – دەپ باعا بەرىلدى. ونىڭ تەرەڭ ويعا جەتەلەيتىن تاعىلىمدى تەرمەلەرى حالىق اراسىندا ۇدايى ورىندالىپ ءجۇردى. سوندىقتان سىر سۇلەيلەرىنىڭ ىشىندە بازار جىراۋدىڭ ەسىمى ەل-جۇرتقا كوبىرەك تانىمال بولدى.
مۇحتار اۋەزوۆ ونى تۇتاس ءبىر جۇزجىلدىقتى قامتىعان قايعى-شەر پوەزياسى وكىلدەرىنىڭ ساناتىنا قوسىپ، «بۇل داۋىرگە اتى بەلگىلى اقىنداردان كىرەتىن كوپ بولۋعا كەرەك ەدى. ويتكەنى ارعى زاماننىڭ سىپىرا جىراۋى، قازتۋعانى، بەرگىنىڭ الاشا بايتوق جىراۋى، بازار جىراۋى، دوسقوجاسى بولسىن – بارلىعى دا زار زامان داۋىرىنەن ۇلكەن ورىن الاتىن اقىندار»، – دەپ تۇجىرىمدايدى. ال قولىنا تۇسكەن بىرقاتار ولەڭىن جەرىنە جەتكىزە تالداپ، بازاردىڭ «سوزگە جۇيرىك، ويلى اقىن ەكەنىن سەزگەن» ماعجان جۇماباەۆ 1923 جىلى «اق جول» گازەتىندە جاريالانعان «بازار جىراۋ» اتتى ماقالاسىندا «شىنىندا، بازارىڭ كور-جەردى ولەڭ قىلىپ، كورىنگەندى ماقتايتىن قۇر مال تاپقىش بولماس. اسسا، ەلدىڭ قامىن ويلاعان، قالسا، ءوزىنىڭ ويىنا تەرەڭ بويلاعان «كەڭەسى كەڭىنەن كەلەتىن» اقىن ەكەندىگى ولەڭىنەن بايقالادى»، – دەپ بايلام جاساپتى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ سۇبەلى قۇندىلىقتارىن جيناقتاعان «بەس عاسىر جىرلايدى» انتولوگياسىنا ەنگەن بازار جىراۋدىڭ «سويلە دەسەڭ، سويلەيىن»، «وزىمدەي-اق ۇل تۋار»، «ءالى دە سەندە ارمان جوق»، «تىلەك»، «جيىرما بەس»، «ءار كەمەلگە – ءبىر زاۋال»، «جاميعى قازاق ءبىر تۋعان»، «تىرشىلىكتىڭ تۇرلەرى»، «الەۋمەتتەر، قۇلاق سال» جانە باسقا تەرمە-تولعاۋلارى – شوقتىعى بيىك تۋىندىلار. بۇل جيناقتى قۇراستىرۋشىلار «بۇقار جىراۋ مەن ماحامبەتتەن كەيىنگى تولعاۋ الىبى – بازار جىراۋ. ول كىتابي اقىندار مەن ساراي اقىندارىنا دا ۇقسامايدى. شىعارمالارىنىڭ مازمۇنى مەن تاقىرىبى قازاق ءومىرىنىڭ شىندىعىنان تۋعان»، – دەپ تۇسىنىكتەمە بەرەدى.
بازار وڭداسۇلىنىڭ مۇراسىن العاش رەت جيناقتاپ، جەكە كىتاپ ەتىپ باستىرىپ شىعارعان زەرتتەۋشى شارىبەك الداشۇلىنىڭ جانكەشتى ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. جىر جامپوزىنىڭ شىعارمالارى كەڭ تارالعان ايماقتا تۋىپ-وسكەن ول باعا جەتپەس رۋحاني بايلىقتىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەلدەۋگە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. ش.الداشەۆتىڭ تۇجىرىمداۋىنشا، «بالقى بازاردىڭ ءوز توڭىرەگىندەگى باسقا بارشا سۇلەيلەرگە سىرساندىق، شەبەرحانا بولعانى انىق».
كەيىنىرەك بەگدىلدا الدامجار قۇراستىرعان بالقى بازاردىڭ «نازبەدەۋ» جيناعى دا عىلىمي ورتانىڭ نازارىن اۋدارىپ، مۇرانى تۇگەلدەۋگە مول ۇلەس قوستى. وندا سىر سۇلەيىنىڭ تولعاۋلارى، جىرلارى، تەرمەلەرى، ارناۋلارى، سىن-سىقاقتارى، داستاندارى توپتاستىرىلدى.
سونىمەن قاتار، جىر الىبىنىڭ شىعارماشىلىعىن ارنايى زەرتتەپ، عىلىمي ەڭبەك قورعاعان، «بالقى بازار جىراۋ» اتتى مونوگرافياسىن جارىققا شىعارعان سەرىكباي قوسان بازارتانۋعا ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى. ول م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىنان، ورتالىق عىلىمي كىتاپحانادان، مۇراعاتتاردان جىراۋدىڭ ولەڭ-جىرلارىن ىزدەپ تاۋىپ، جاڭاشا تەكستولوگياسىن ءتۇزدى. كەيىن فولكلورشى عالىم ب.ءجۇسىپوۆ ەكەۋى باسپاعا دايىنداعان بازار جىراۋدىڭ «جاميعى قازاق ءبىر تۋعان» اتتى كىتابىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەر ۇسىندى.
بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باعدات كارىبوزۇلى ۇزاق جىلداردان بەرى بەرى بازار جىراۋ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋمەن جۇيەلى تۇردە اينالىسىپ كەلەدى. قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن زەردەلەپ، ادەبيەتتانۋشىلار قاۋىمىنا كەڭ تانىلعان ول داڭقتى سىر سۇلەيىنىڭ ولەڭ-تولعاۋلارىن قاي كەزدە دە نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس. عالىمنىڭ بازار جىراۋ تۋرالى ماقالالارى عىلىمي باسىلىمداردا تۇراقتى جاريالانىپ تۇردى. كەيىن ول بۇل تاقىرىپقا مىقتاپ دەن قويىپ، 2009-2011 جىلدار ارالىعىندا قىزىلوردادان رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تانىمدىق «بازار جىراۋ» جۋرنالىن شىعاردى. وسى باسىلىم بازار شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشىلەردىڭ رۋحاني ورتالىعىنا اينالدى. قيىندىق قىسپاعىنا بايلانىستى شىعۋىن توقتاتقان جۋرنالدىڭ جارىق كورگەن مەرزىمى بازارتانۋدىڭ بەرەكەلى بەلەسى بولىپ سانالادى. بۇل تۋراسىندا ادەبيەتتانۋشى عالىمنىڭ ءوزى: «بازار جىراۋ» جۋرنالىنىڭ ماقساتى – كەشەگى-بۇگىنگى سىر ەلىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى، ونەرى تۋرالى عىلىمي ماقالالار مەن ەڭبەكتەردى، سونداي-اق ۇلگىلى كوركەمونەر تۋىندىلارىن ۇنەمى جاريالاپ وتىرۋ، ءسويتىپ، وقىرماندارىمىزدىڭ، اسىرەسە جاستارىمىزدىڭ كوزىن اتا-باباسىنىڭ ادامزات وركەنيەتىن جاساۋعا ارالاسقانىنا، تەكسىز، توركىنسىز جۇرت بولماعانىنا جەتكىزۋ»، – دەپ وي تولعايدى. عىلىمي باسىلىم بازار جىراۋ تۋرالى بارلىق زەرتتەۋلەردى ءبىر ارناعا شوعىرلاندىرا الدى. وسىنىڭ ءبارى «بازار جىراۋ» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، پروفەسسور ب.كارىبوزۇلىنىڭ تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە اسقانى تالاس تۋدىرمايدى.
ب.كارىبوزۇلىنىڭ بۇل تۇرعىداعى تاعى ءبىر جەمىستى قادامى – بازار جىراۋ مۇراسىن 200 تومدىق «سىرداريا كىتاپحاناسى» جوباسى اياسىندا باستىرىپ شىعارۋى. ول بۇل جيناققا ارناپ العى ءسوز جازىپ، جىر جۇيرىگىنىڭ پاراساتتى پوەزياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى جونىندە عىلىمي بايىپتاما جاسادى. عالىم وسى كەزدە دەيىنگى زەرتتەۋلەردىڭ بارلىعىن ساراپتاي وتىرىپ، بۇگىنگى كوزقاراس تۇرعىسىنان وزىندىك وي تۇيەدى. ونىڭ ماقسات-مۇراتى – وي-تۇجىرىمداردىڭ اركەلكىلىگىنە تالداۋ جۇرگىزىپ، ءوز تانىمى بويىنشا باعا بەرۋ، دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردىڭ بىرىزدىلىگىن ورنىقتىرۋ. زامانانىڭ ارقيلى بەلەسىندەگى قوعامدىق وي سانا دەڭگەيىنەن ايتىلعان پىكىرلەردىڭ انىق-قانىعىن سارالاپ، قورىتىندى شىعارعاندى ءجون كورەدى. زەرتتەۋشى بۇل تاقىرىپقا اتسالىسقانداردىڭ ءبارىنىڭ ەڭبەگىنە قۇرمەتپەن قارايدى. ولاردىڭ جەتىستىكتەرىن ۇنەمى اتاپ كورسەتىپ، ۇزدىك ۇلگىلەرىن كوپكە تانىتۋعا ۇمتىلادى. ياعني، زەرتتەۋ مادەنيەتىن تولىعىمەن ساقتايدى.
عالىم ءوزى قىزمەت ىستەيتىن وقۋ ورنى – قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى بازار شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدىڭ ۇيىتقىسى بولىپ وتىر. كەيىنگى بۋىننىڭ تەك اقىننىڭ مۇراسىن وقىپ-يگەرىپ قانا قويماي، ونى سالماقتاپ-سارالاپ، تالداپ-تارازىلاۋعا تىكەلەي اتسالىسۋىنا دا مۇمكىندىك تۋعىزۋدا. ادەبيەت تاريحى مەن تەورياسىنىڭ مامانى رەتىندە سىر سۇلەيىنىڭ ولەڭ-تولعاۋلارىنىڭ ءار قىرىنان قاراستىرىلۋىنا ىقپال ەتىپ كەلەدى. ب.كارىبوزۇلى وسىعان وراي «بازار جىراۋدىڭ ادەبي مۇراسى فيلولوگ ماماندار دايارلاۋ بارىسىندا كۋرستىق، ديپلومدىق جۇمىستارعا، ماگيسترلىك، كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارعا زەرتتەۋ نىسانى بولىپ كەلە جاتقانىن» اتاپ كورسەتەدى.
زەرتتەۋشى بازار جىراۋدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ دالدىگىن انىقتاۋعا كوبىرەك كوڭىل بولەدى. وسى تۇرعىدان العاندا جىراۋدىڭ تۋعان جىلى مەن اكەسىنىڭ اتىنا بايلانىستى بىرقاتار دەرەكتەر داۋلى بولىپ جۇرگەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ماسەلەن، بازاردىڭ اكەسى بىردە وڭداس، بىرەسە وتەمىس دەلىنەدى. ەلگە كەڭ تارالعان پوەزيالىق انتولوگيالاردا ونىڭ تۋعان جىلى 1842 جىل دەپ كورسەتىلەدى. سونداي-اق حانعالي سۇيىنشاليەۆ بۇل داتانى 1839 جىل، شارىبەك الداشۇلى 1841 جىل، سەرىكباي قوسان 1940 جىل دەپ تانىتادى. ال باعدات كارىبوزۇلى جىراۋ شىعارماشىلىعىن ۇزاق جىل زەرتتەگەن شارىبەك الداشەۆ ەڭبەكتەرىنە، اقىن ۇرپاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرىنە، تاريحشى جۇمامۇرات ءشامشىنىڭ «بازار جىراۋ» اتتى ماقالاسىنا سۇيەنە وتىرىپ، جىر جۇيرىگى 1841 جىلى تۋعان دەگەن تۇجىرىمعا توقتالادى.
عالىم بازار شىعارماشىلىعىن ساياساتتىڭ ىڭعايىندا تالداعان زەرتتەۋشىلەردىڭ قاتەلىگىن كورسەتىپ، قايتا قالىپتاۋعا كۇش سالدى. اسىرەسە، جىراۋدىڭ شىققان تەگىنە، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنە، شىعارماشىلىق ورىسىنە بايلانىستى جاڭساق كەتكەن تۇستاردى ايقىنداۋعا بارىنشا اتسالىستى. ول بۇل تۇرعىدا تورەلىكتى بازار تولعاۋلارىنىڭ ماتىنىنەن ىزدەدى. لوگيكالىق قيسىنعا سالىپ قاراسا، ولەڭ ءسوزدىڭ دەرەكتىك سيپاتىنىڭ ءوزى كوپ نارسەگە كوز جەتكىزەتىن ءتارىزدى.
ب.كارىبوزۇلى جىراۋ شىعارماشىلىعىنداعى تاريحي دەرەكتەر مەن تۇلعالاردىڭ مالىمەتتەرىنە دە جەتە ءمان بەردى. ول ءسوز سۇلەيىن ءوز زامانىنىڭ جىلناماسىن حاتقا تۇسىرگەن شەجىرەشى رەتىندە تانىتتى. بازار مۇراسىنىڭ ولكەتانۋ ىسىنە مول ۇلەس قوساتىنىن اتاپ ايتتى. بەلگىلى زەرتتەۋشىنىڭ «ءوز ولكەسى مەن ەلىنىڭ ەلەۋلىلەرىنىڭ ەسىمدەرىن ەلەپ، ومىرلەرىن كوركەم شەجىرەگە اينالدىرا وتىرىپ جىرلاۋ – بازار جىراۋدىڭ دارا قولتاڭباسى. بۇگىنگى سىربويىلىقتاردىڭ جوعارىدا اتالعان ەسىمدەرگە بەي-جاي قاراي المايتىنى، اتا-بابالارىنىڭ اتىن ەستىپ، جانىن تۇلەتىپ، ساناسىن جاڭعىرتاتىنى – ونەردىڭ ارقاسى، بازار ارقىلى بىزگە جەتكەن ماعىنالى ماعلۇمات، قۇندى دەرەكتىڭ اسەرى ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك»، – دەگەن پىكىرىنە وسى تۇرعىدان دەن قويعان ءجون.
ب.كارىبوزۇلىنىڭ بۇل تاقىرىپتاعى زەرتتەۋلەرىنىڭ ماڭىزدى بولىگى – بازار جىراۋ تولعاۋلارىنىڭ كوركەمدىك كەستەسى. ول اقىننىڭ ءسوز قولدانىستارىنا، بەينەلىك قۇرالدارىنىڭ سيپاتىنا، كەيىپتەۋلەرىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگىنە جەتە ءمان بەرەدى. بازاردىڭ «ءار كەمەلگە – ءبىر زاۋال» تولعاۋىن تالداي كەلىپ، «ادام، اڭ-قۇس، جانۋارلار بەينەسى تيپتەندىرىلە وتىرىپ، ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ ءمانى اشىلا تۇسەدى، دۇنيەنىڭ جالعاندىعى مەن وتكىنشىلىگى، وزگەرمەلىلىگى «باتىر – ءبىر وقتىق، باي – ءبىر جۇتتىق» دەگەندەيىن ىڭعايدا جىرلانادى»، – دەپ وي تۇيەدى. جىراۋ فيلوسوفياسىن ءتۇسىنىپ-ءتۇيسىنۋى دە وزگەشە. زەرتتەۋشىنىڭ ۇعىمىنا توقتالساق، «جەلگە جەتكىزبەس جۇيرىك اڭ، كەر قۇلان، نازبەدەۋ تۇلپار، قىران بۇركىت، باي مەن باتىر، – بازارشا ايتقاندا، بارىنە دە زاۋال بار، ماڭگىلىك ەش نارسە جوق».
بازار وڭداسۇلىنىڭ تولعاۋلارىنداعى باستى تاقىرىپتىڭ ءبىرى – ادام بويىنداعى ءتۇرلى قاسيەتتەر. ءومىر قۇبىلىستارىنا اسا جەتىك جىراۋ كەلەڭسىزدىكتەردى سانامالاي وتىرىپ، قاشاندا ادام بولىپ قالۋعا ۇندەيدى. ونى جالاڭ كۇيىندە جەتكىزبەي استارلى ويمەن، قاتپارلى تۇسپالمەن اڭعارتادى. تىرشىلىكتىڭ ءمانىن ۇعىپ، وتكىنشى عۇمىردى ماعىنالى ەتىپ وتكىزۋگە شاقىرادى. ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى ۇعىمداردى ءوزارا شەندەستىرۋ ارقىلى ەلدىڭ كوزىن اقيقاتقا جەتكىزۋ ماقساتىن ۇستانادى:
اتامىز الىس بولعانمەن،
جاميعى قازاق ءبىر تۋعان.
ءبىر بالەگە جولىعار،
ەسەبىن تاپپاي ءسوز قۋعان.
توزعانمەن ءتۇرى وزگەرمەس،
شويىنمەنەن تەڭ بولماس،
تۇتقاسى كۇمىس جەز قۇمعان،
باسىندا ىسپەت بەرمەسە،
اعارماس كۇندە بەت جۋعان...
تانىمى تەرەڭ، ويى ورالىمدى، ءسوزى سالماقتى شايىردىڭ ولەڭ-تولعاۋلارىنداعى مازمۇن مەن كوركەمدىكتىڭ وسىنداي ماعىنالى مىسالدارىن جان-جاقتى سارالاعان زەرتتەۋشى ءوزىنىڭ تۇجىرىمدارىن ادەبيەت تەورياسىنىڭ قالىبىنا سالادى. ب.كارىبوزۇلى ءوز ەڭبەكتەرىندە ۇنەمى توقتالاتىن جىراۋ مەن ونىڭ كەيىپكەرلەرى ماسەلەسىن قاتار قاراستىرىپ، بەدەرلى بايىپتاما جاسايدى. «بازار جىراۋ ءوزى كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن وسى كەيىپكەرلەرىنىڭ ادامدىق مىنەز-قۇلقى مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتىن اشۋ ارقىلى دالەلدەپ بەرەدى. ءدال وسىنداي جانرلىق سيپات تولعاۋدىڭ ادەبيەت تۋىندىسى تۇرعىسىنان نەگىزگى قىزمەتى – ءومىر مەن ادام تانىتۋشىلىق فۋنكتسياسىن تولىق اتقارىپ شىعۋىنا مۇمكىنشىلىك جاسايدى»، – دەيدى ول.
ب.كارىبوزۇلى بازار جىراۋ شىعارمالارىن جانرلىق جاعىنان جىكتەپ، ونىڭ ءار جانردى جەتىلدىرۋگە قوسقان ۇلەسىن ايقىنداۋعا دا دەن قويدى. اسىرەسە، اقىن مۇراسىندا كوپ كەزدەسەتىن ۇلگىنىڭ ءبىرى – تولعاۋ ءتاسىلى. بۇل قازاق ادەبيەتىندەگى بارلىق اقىن-جىراۋلاردىڭ ولەڭ-جىرلارىن ورنەكتەيتىن ءارى كەڭىنەن تارالعان جانر. ادەبيەت تەورياسىن زەرتتەۋشىلەردىڭ تولعاۋ تۋرالى تولعامدارى جەتكىلىكتى. ال بازار جىراۋ تولعاۋدىڭ سيپاتىن ارلەندىرۋگە قانداي ۇلەس قوستى دەگەندە، ب.كارىبوزۇلىنىڭ ۇسىنىمى مىناداي: «تولعاۋ-ولەڭگە ادەبي كەيىپكەرلەردى مولىنان ەنگىزە وتىرىپ، جانر جۇگىن دەرەكتى، ناقتىلى تاريحي ادامدار تۋرالى ايتۋمەن اۋىرلاتا ءتۇسۋ – بازار جىراۋدىڭ سۋرەتكەرلىك تۇرعىداعى قازاق ولەڭىنە قوسقان ۇلكەن جاڭالىعى».
عالىمنىڭ ناقتىراق تانىتۋعا ۇمتىلعان ماسەلەسى – بازار جىراۋدىڭ دۇنيەتانىمى. جالپى، جىراۋلاردىڭ ءومىردى ۇعىنۋىندا ۇقساستىق بايقالعانىمەن، ءار تۇلعا وزىندىك كوزقاراسىمەن ايقىندالادى. دۇنيەنى تانۋ بار دا، ونى جىر ارقىلى بەينەلەپ ءتۇسىندىرۋ بار. سول تۇرعىدان الساق، قاي جىر جۇيرىگى قانداي امال قولدانادى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋگە تۋرا كەلەدى. ماسەلە جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعىندا دۇنيەنىڭ بەينەسى قالاي كەيىپتەلەتىنىنە بايلانىستى. ب.كارىبوزۇلىنىڭ زەرتتەۋىنە جۇگىنسەك، «ومىرلىك دۇنيەتانىمىن ءوز تاعدىرىمەن قوسورىم تولعاپ وتىرۋ – بازار جىراۋدىڭ اسىرەسە، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە شىعارعان جىرلارىنا ءتان ەرەكشەلىك. ءار نارسەنىڭ اقيقاتىن انىق تاني العان ويشىل جىراۋ، ءبارىبىر، ءومىردىڭ وتپەلىلىگىنە، دۇنيەنىڭ قىسقالىعىنا وكىنەدى».
بازار جىراۋدىڭ اسا كوركەمدىكپەن جىرلاعان تاقىرىبى – ءسوز ونەرى مەن ءتىل ماسەلەسى. جىر جۇيرىگى بويىنا ءبيدىڭ بولمىسى دارىعان ازامات ەل تاعدىرىن قارا سوزبەن جوقتاپ، ۇلت مۇددەسىن قىزىل ءتىلدىڭ قۇدىرەتىمەن تانىتا الاتىنداي بولۋى كەرەك دەپ سانايدى. جىراۋ الەۋمەتتىڭ باس كوتەرەر يگى جاقسىلارىن ءسوزدى جۇپتاي بىلۋگە ۇندەيدى، نامىسىن جانىپ، قايراپ-قاناتتاندىرادى («ايتقىر دەپ سەنى كىم ايتار، كوپ الدىندا ءسوزىڭدى، كۇيبەڭدەپ جاتساڭ ايتا الماي»), قىزىل ءتىلدى قولدانا بىلسە، الاپات كۇشكە اينالاتىنىن اڭعارتادى («اشىلىپ ءسوزدىڭ توعانى، ءال بەرمەيتىن بوگەۋگە، سارقىراپ سەلدەي قاپتاسا»).
بازار وڭداسۇلىنىڭ ءسوز سيقىرىن بەدەرلەگەن تولعاۋ-تەرمەلەرى ەل اۋزىنا كەڭىنەن تارالعان:
ءسوز اسىلىن تەرىپ ايت،
اقىن بولساڭ بال تاڭداي.
ىزعىتىپ ايدا داۋسىڭدى،
ىڭىردە كوشكەن شايتانداي.
سەمىزىن سويلە ءسوزىڭنىڭ،
مىڭ جىلقىنىڭ ىشىندە،
ون جىلعى قىسىر بايتالداي.
ءسوز نوسەرىن تاسقىندات –
تاستان-تاسقا سەكىرگەن،
تاۋ جايلاعان ارقارداي.
بۇل جاعىنان دا زەردەلى زەرتتەۋشى ب.كارىبوزۇلىنىڭ ايقىن ۇستانىمى بار. ول جىراۋدىڭ تولعاۋلارىنداعى «قۇمارىن تارقات، القانىڭ»، «سويلە، ءتىلىم، جوسىلىپ»، «سويلە دەسەڭ، سويلەيىن»، «قيمىلداپ قال، قىزىل ءتىل»، «سۋىق ءسوز قۇلاققا ەمەس، كوڭىلگە مۇز» دەگەن اسەرلى تىركەستەرگە ايرىقشا نازار اۋدارادى. بۇل شۇرايلى تىركەستەردىڭ بىرقاتار تولعاۋلارعا اتاۋ بولىپ تۇرعانىن دا قاعىس قالدىرمايدى. شەشەندىك ونەردىڭ وقۋلىعى سەكىلدى بازار تەرمەلەرىنىڭ مازمۇنىنا ءجىتى ۇڭىلەدى. ءسويتىپ، «بازار جىراۋدىڭ بىزدىڭشە، باسقا ارىپتەستەرىنە قاراعاندا قاتتىراق كوڭىل بولگەن ماسەلەسى – ءتىل، ءسوز. وسىلاردىڭ ادامدار قارىم-قاتىناسىنداعى، ەل ومىرىندەگى ورنى. اسىرەسە، جىراۋ ءتىلدىڭ، ءسوزدىڭ قوعامدىق، ونەرلىك سيپاتىنا ايرىقشا توقتالىپ وتىرادى. ءتىل مەن ءسوزدىڭ قوعامداعى، ونەردەگى ورنىن بەلگىلەپ، وعان انىقتاما بەرۋگە بازار جىراۋ بىرنەشە تولعاۋلارىندا اينالىپ سوعىپ وتىرعان»، – دەپ قورىتىندى جاسايدى.
قازاقتىڭ كوشپەندى ومىرىندەگى، جاراسىمدى تىرشىلىگىندەگى تۇلعالار دا بازار جىراۋ مۇراسىن ايشىقتاي تۇسەدى. ول ءار ۇعىمنىڭ ءمان-ماڭىزىن، ونىڭ ۇلت دامۋىنداعى ورنىن بەدەرلى سوزبەن، كوركەم تىلمەن بەينەلەيدى. بازار مۇراسىن زەرتتەۋشى عالىم ماسەلەگە وسى قىرىنان كەلۋدى دە ۇمىتپايدى. سوندىقتان ونىڭ «قاس جۇيرىك، باتىر مەن بالۋان، كوسەم مەن شەشەن، باي مەن بي، ارۋلار جايلى تەرەڭنەن تولعانادى. وبرازدى ويلاۋدىڭ بەينەلىلىگى، كوركەم ءتىل ءداستۇرلى قازاق پوەزياسىن وسى تۇستا دا بازار جىراۋ انىق اقىندىق قولتاڭبامەن بايىتا تۇسكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس»، – دەگەن بايىپتاماسىن عىلىمي ەڭبەگىنىڭ تۇيىندەمەسى دەپ ۇققان ابزال.
ب.كارىبوزۇلىنىڭ جىراۋ شىعارمالارىنداعى ءدىن تاقىرىبى جونىندە دە بەرىك بايلامى بار. ول «ءبىر عاجابى، بازار جىراۋ تولعاۋلارىندا و دۇنيە، بۇل دۇنيە دەپ جىرلاۋ، ءدىني سارىندار مەن ۇعىمدارعا ءبىر جاقتى بوي ۇرۋ اتىمەن جوق»، – دەپ تۇجىرىمدايدى. سونداي-اق عالىم ءسوز زەرگەرىنىڭ ارناۋ ولەڭدەرى، ءتامسىل سوزدەرى، داستاندارى مەن حيكايالارى تۋرالى ورالىمدى وي وربىتەدى. اسىرەسە، زەرتتەۋشى بازار جىراۋدىڭ «اينا-تاراق»، «ءامينا قىز»، «ماقپال-سەگىز» داستاندارىنىڭ كوركەمدىك سيپاتىن ايقىنداۋعا كوبىرەك كوڭىل اۋدارادى.
جالپى، عالىم بۇل تاقىرىپتى جان-جاقتى قاراستىرىپ، بازار جىراۋ جىراۋ جونىندەگى بارلىق زەرتتەۋلەردى ۇيلەستىرۋ مىندەتىن موينىنا العان دەۋگە بولادى. سول سەبەپتى ول وسى ماسەلەگە قاتىستى ءاربىر دەرەكتى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، توسىن تۇجىرىم، قيسىندى قورىتىندى جاساي بىلەدى. قورىتا ايتساق، بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى عالىم باعدات كارىبوزۇلىنىڭ بازار جىراۋ شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋلەرى جۇيەلىلىگىمەن، تەرەڭدىگىمەن، سالماقتىلىعىمەن دارالانا تۇسەدى.
باۋىرجان ومارۇلى
