Qubylys. (Jalǵasy)

28.03.2024

1649

Keshe aqyn, sóz zergeri, qazirgi qazaq ádebıetiniń kórneki ókili Muqaǵalı Maqataevtyń dúnıeden kóshken kúni bolatyn. Soǵan oraı synshy Amangeldi Keńshiliktiń aqyn týraly essesiniń bir bólimin nazarlaryńyzǵa usynǵan edik. Búgin sonyń jalǵasy jarııalanyp otyr.

Jazýshy Beksultan Nurjekeulynyń aıtýynsha, 1979 jyly aqyn qaıtys bolǵannan keıin jaryq kórgen bir ǵana «Ómir-ózen» kitabynyń kólemi (14 jarym baspa tabaq) kózi tirisinde jaryq kórgen bes kitabynyń kólemine para-par eken. Kózi tirisinde shyǵarǵan aýyz toltyryp aıtatyndaı eń úlken kitaby «Qudiretti komedııanyń» aýdarmasy men tańdamalysy «Ómirdastan» ǵana eken. «Ómirdastannyń» ózi ólerinen bir aı buryn ǵana jaryq kórdi, sondyqtan ony jurt aqyn qaıtys bolyp ketken soń oqydy. Soǵan qaraǵanda, «Taǵdyrdyń bir jarytpaı-aq qoıǵany-aı!» – degendi aqyn aqshaǵa ǵana qatysty emes, peıilge de jarymaǵandyqtan aıtqan bolý kerek».

2001 jyly «Jalyn» baspasy aqyn murasynyń er-turmanyn túgendep, ár qaısysynyń kólemi 20 baspa tabaqtan asatyn tórt tomdyǵyn oqyrmanǵa usyndy. Jany jibekteı názik lırıktiń qudiretti qalamynan týǵan shyǵarmalarynyń bári osy tórt tomdyqta qamtyldy degen kúnniń ózinde, Muqaǵalıdyń artyna qaldyrǵan ádebı murasynyń kólemi 80 baspa tabaqtan asyp túsedi. Sonda jyr súleıiniń kem degende alpys baspa tabaqtaı shyǵarmasy kózi tirisinde jaryq kórmegen bolyp shyǵady. Tipti, odan da kóp bolýy ábden múmkin. Aqynnyń qyzy Sholpan jazýshy, jýrnalıst Qanat Tileýhanǵa bergen suhbatynda jetpisinshi jyldary ákesiniń baspaǵa bergen bir tom óleńderiniń ushty-kúıli joǵalyp, sol kúıi tabylmaı ketkenin aıtyp berdi. Sáti túsip sóılesken kezimde bul derekti uly Juldyz da rastady. Bilseńiz aıtyńyzshy, Muqaǵalımen bir dáýirde ómir súrgen aqyndardyń ishinde osynshama mol shyǵarmasy kózi tirisinde jaryq kórmegen kimder bar? Muqaǵalı Maqataevtyń 70 jyldyǵyna oraı ishi-syrty ádemi bezendilirip, oqyrman ıgiligine aınalǵan kitaptarǵa jazǵan Beksultan aǵamyzdyń alǵysózinen uqqanymyz, bul tórt tomdyq ta aqynnyń artyna amanat etip qaldyrǵan búkil shyǵarmalaryn tolyq qamtı almapty. «Qolymyzǵa san qıly sebeptermen túspeı qalǵan, nazarymyzdan tys qalǵan áli de shyǵarmalary, jazbalary tabylyp qalar. Onyń ár sózi áldebir shyndyqtyń betin asha ketýi múmkin. Muqaǵalıdyń aqyndyǵy, shyǵarmashylyq ǵumyry áli jan-jaqty zerttele qoıǵan joq, áli tek jınaqtalýda».

Tolyq bolmasa da aqynnyń negizgi shyǵarmalary qamtylǵan tórt tomdyqtyń qolymyzǵa tıgenine de tabany kúrekteı jıyrma jyl óte shyqty. Qudaıǵa shúkir, toqsanynshy jyldardaǵy baıtal turmaq bas qaıǵy bolǵan, kitap oqymaq túgil, tamaǵymyzdy taba almaı qınalyp, «tar jol taıǵaq keshken» kúnder artta qaldy. Kedeıdiń sadaqasyndaı etip bizdi «jarylqaǵan» úkimettiń tıyn-tebenine qaı tesigimizdi bitep, qaı jyrtyǵymyzdy jamarymyzdy bilmeı sasyp, joqshylyqtan janymyz qysylǵan jyldardy qazir baıaǵyda kórgen qorqynyshty túsimizdeı umytyp ta kettik.

Búgindi tańda bıliktiń tesik qaltasy bútindelip, úkimettiń rýha- nı salaǵa, onyń ishinde ádebıetke de kóńil bólip, qamqorlyq tanyta bastaǵany sónip bara jatqan úmitimizdi qaıta jaqqandaı boldy. Endigi jerde, kezinde jaqsy bastalyp, qarjy tapshylyǵynyń kesirinen orta jolda turalap qalǵan Muqaǵalıtanýǵa baılanysty jumystar qaıta qolǵa alynyp, qaıta jandansa nur ústine nur bolar edi. Senim kúshti, rýh myqty, nıet túzý bolsa, alynbaıtyn qamal joq.

Arqany keńge salyp, ár nárseni bir syltaýratyp, bárin de erteńgi kúnniń enshisine qaldyra bergennen eshteńe utpaımyz. Rýhyna laıyqty qurmet kórsetip, qyryq bes jyl boıy el-jurtyn saǵyndyryp, óleńderine ǵashyq etip tastaǵan jyr Qulageriniń ekinshi – máńgilik ǵumyrynyń qanshalyqty mándi, maǵynaly, mazmundy bolyp jatqanyna shyn peıilimizben nazar aýdaratyn ýaqyt keldi. Osyǵan oraı, Muqaǵalı murasyn zertteýge, nasıhattaýǵa álem oqyrmandaryna tanytýǵa qatysty qandaı ıgilikti ister qolǵa alynyp, qandaı jumystar atqarylyp jatqanyna baılanysty qoıylatyn, kómeıimizde keptelip turǵan suraqtar da kóp.

Aqyn qaıtys bolǵannan beri ótken jarty ǵasyrǵa taıaý mezgil ishinde Muqaǵalı shyǵarmashylyǵy jan-jaqty saralandy ma? Andre Morýa, Stefan veıg, Romen Rollandardyń bar ynta-jigerin salyp Baıron, Balzak, Tolstoılardyń týyndylaryn taldaǵan eńbekterindeı qundy kitaptar bizdiń ádebıetimizde Muqaǵalıǵa baılanysty jazyldy ma? Ivan Býnınniń «Tolstoıdyń azattanýy» sııaqty óz ustazyn saǵynyp jazǵan esse-romanyndaı shyǵarmalar aqynnyń kózin kórgen inileriniń qalamynan týdy ma? Qyryq bes jyl ishinde sahnalanǵan bir-eki dramalyq qoıylymda Muqaǵalı beınesi qanshalyqty jan-jaqty ashyldy? Óz ultynyń ádebıetin halqyna tanytý úshin orystyń rejısserlary, senarısteri jylt ete qalǵan talanttaryna deıin aıaǵyn jerge tıgizbeı kókke kóterip, kórkem fılmderdi aıtpaǵanda, tutas serıaldar túsirip tastady. Al, biz bıyl ǵana, áıteýir áýpirimdep júrip, jazýshy Júsipbek Qorǵasbektiń jazǵan senarııi boıynsha Muqaǵalı týraly áreń degende bir kórkem fılm túsirdik-aý!

«Óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy» degendi biz basqalarǵa qaraǵanda jıi aıtqandy unatatyn elmiz. Jıi aýyzǵa alǵanymyzben, kóp jaǵdaıda bizdiń sózimiz ben isimizdiń qabyspaı jatatyny ókinishti. Bizdiń bul sózimizdi júregińizge aýyr ala kórmeńiz, biraq, dál qazaqtardaı kózi tirisinde arǵymaqtan góri mástekti qurmettep, ólgennen keıin de uly talanttardan halqynyń mahabbatyn qyzǵanyp, neshe túrli sózderdiń qolamtasyn qozdyratyn basqa jurtty óz basym bilmeımin.

Zady, kez-kelgen eldiń óz ultynyń kemeńgerine, ǵulama ǵalymyna, kórnekti qaıratkerine, syrshyl sýretkerine, talantty aqynyna kórsetetin qurmetine qarap, sol halyqtyń mádenıetin baıqap, zııaly qaýymynyń oı-óresin tanyp, adamgershilik parasatyn baǵalaýǵa bolady. Balzak dúnıe salǵandaǵy franýzdardyń júregin jylatqan Gıýgonyń nemese Pýshkınniń qaıǵyly qazasynan keıin birneshe jyldan soń el aldynda sóılegen Dostoevskııdiń sózin esińizge túsirip kórińizshi. Danyshpan Gıýgo «Balzak ulylardyń – eń alǵashqysy, tańdaýlylardyń – eń úzdigi» dese, kemeńger Dostoevskıı orystyń uly aqynyn áýlıege teńep «Pýshkın ózimen birge o dúnıege uly jumbaqty alyp ketti» degen joq pa edi. Mádenıeti bıik elderdegi uly aqyndardyń bir-birine kórsetetin iltıpaty súısindirip qana qoımaı, olardyń murasyn zertteýge degen yqylasyńdy, shyǵarmalaryn oqýǵa degen qushtarlyǵyńdy oıatady. Baǵasy berilgen Balzak pen Pýshkınge ǵana emes, uly aqyndardyń talantyn tamyrshydaı tanyǵan Gıýgo men Dostoevskııge degen qurmetiń de artyp, olardyń tulǵalyq daralyǵy kóz aldyńda bıikteı túsedi.

Qudaıym-aý! Dál búgingideı, usaqtalyp ketpeı turǵanymyzda bizde de mundaı kisilik, kesek minez boldy ǵoı. Boldy. «Qazaqtyń bas aqyny Abaı Qunanbaev. Onan asqan burynǵy – sońǵy zamanda qazaq da- lasynda biz biletin aqyn bolǵan joq» (Ahmet Baıtursynov), «Maǵjan – kýltýrasy zor aqyn» (Júsipbek Aımaýytov), «At tuıaǵyn taı basar degen sóz kórkemóner dúnıesine júrmeıdi. Budan bylaı Muhtardyń ornyn ózinen qalǵan asyl murasy ǵana toltyrady. Muhtar bizge ornyn qaldyrǵan joq» (Ǵabıt Músirepov) dep ulylarymyzdyń daralyǵyn jazbaı tanyǵan, qazaqy bolmysymyzdaǵy Tolybaı synshylyqtyń qudireti qazir qaıda ketti?

Uly aqyndy qapysyz tanyp, shyn baǵasyn bere bilýdiń ózi ulylyq ekenin bile tursaq ta, «ózimen birge o dúnıege uly jumbaqty alyp ketken» Muqaǵalıymyz týraly osyndaı parasatty sózdi aıtýǵa týra kelgende, nege búgin bizdiń kejegemiz keıin tarta beredi? Nege, álemdik deńgeıdegi shyǵarmalar jazyp jatqanymyzdy bósip, jer- kókke sımaı maqtanatyn bizde ult aqyndaryn qurmetteı bilgen Gıýgolar men Dostoevkıılerdiń azamattyǵy, Ahmet, Júsipbek, Ǵabıtterimizdiń boıyndaǵy kisiligi qalmaı barady? Nege búgingi bizdiń Muqaǵalı týraly sózimiz uly aqynnyń araq ishkenin ósektep, ishken-jegenin túgendegen, pendeshilik pysh-pysh áńgimelerdiń aýla- synan uzap kete almaı júr? Qudaı úshin, aıtyńyzshy6 nege?

Shyn mánisinde de Muqaǵalıdaı qubylystyń baǵalanbaýy, kólemi birneshe tomnan asatyn óleńderiniń kózi tirisinde jaryq kórmeı, jibi túzý bir jyr jınaǵyn shyǵaryp bere almaǵan pendeshiligimiz, jumyssyz qaldyryp, shaqshadaı basyn sharadaı etip qoıǵan osaldyǵymyz aqyn ólgennen keıin bizdi oılandyrýǵa, uıaltýǵa tıis-tuǵyn. Biraq, bári kerisinshe bolyp, uıalýdyń ornyna biz qazir «Muqaǵalı eshkimnen qysym kórgen joq, jaǵdaıy jaqsy boldy, kitaby jyl saıyn shyǵyp turdy» degen maǵynadaǵy sózdiń saýmalyn sapyryp, ant-sý iship aqtalyp jatyrmyz. Shyndyǵynda da jaǵdaıy jaqsy bolsa, nege ol tirshilikten túńilip, aqyr sońynda aýyr hálin tápishtep túsindirip, sharasyzdyqtan Qazaqstannyń birinshi basshysy Dinmuhammed Qonaevqa hat jazdy. Taǵdyryn túsingim kelip, aqyn ómiriniń eń qıyn sátinde jazylǵan aıanyshty hatty qaıta-qaıta oqyǵan saıyn kóńilim astań-kesteń bolyp, et-júregim eljirep, eńirep jylaýǵa shaq qalyp, kózime jas keledi.

Táýekeli sarqylyp, jaqsylyqtyń sońǵy sáýlesinen úmittengen Muqaǵalıdyń óz hatynda Qonaevtyń aldynda aqtalýǵa tyryspaı, óz boıyndaǵy kemshilikterdi jasyrmaı baıandaǵan adaldyǵy súısindiredi.

«Men ózimniń ózekti órtegen ókinishti saldyr-salaq ómirim týraly, týǵan ádebıetke qalaı kelgenim týraly, on eki jyl boıy qazaq keńes jyryna ne qosqanym týraly, tirshiligimde (áıteýir shyǵarmashylyq ta emes) súıingen jáne kúıingen sátterim týraly aıtqym keledi...».

«1973 jyly oqyǵym kelip, tilek bildirgenimde Qazaqstan Jazýshylar odaǵy meni Máskeýdegi Joǵary ádebı kýrsqa jiberdi, degenmen keıbir óz basymdaǵy jeke kemshilikterime baılanysty oqýdy jalǵastyra almadym...» «Bárine de darıǵa aqyn júrek kináli. Áıtse de barymdy salyp, eńbektendim. Báribir jeńil emes edi. Qol qalamnan qalt etkende jaǵalaǵan jaǵympaz dostarmen, dáldúrish aqyndarmen ishe bastadym. Olardyń yrqyna qalaı túskenimdi baıqamaı qalǵandaımyn. Álsin-álsin meniń serilik ómirim bastaldy. Ózim uıattan órtenip tursam da, qurdastarymnyń sál qýanyshtaryna silteıtin boldym. Ishkenimdi jasyrmaımyn, biraq úıime de, basqalardyń kúıine de zııan keltirgen joqpyn, al rýhanı jaǵyn qaıdam?! Bálkim, meniń qamymdy jegender bolǵan shyǵar, óz-ózimdi ıttiń etinen jek kóre turyp, áldenege qorynatyn boldym. Osyndaı sátterde óz oılarymmen ońashada qalyp, poezııa pirine syıynatyn edim. Aılap jazý stolynyń janynda tapjylmaı otyrdym. Tek, jyr ǵana meniń janyma daýa bolyp, dertimdi emdedi. Ol maǵan adal, taza qyzmet etti. Men de oǵan qaryzdar bolyp qalǵanym joq.»

Muqaǵalıdyń bar qasiretin baıandap jazǵan hatynan uqqanymyz der kezinde ýaqytyly jarna tólemegendikten SOKP qatarynan shyǵyp qalǵan. Árıne, dál qazir bizdiń qoǵamda partııa qatarynda bolǵannyń, bolmaǵannyń esh mańyzy joq. Al, Keńes zamanynda partııadan shyǵarylý keleshegińdi tas-talqan etetin – úlken tragedııa. Partııa qatarynda joq adamǵa jurt qylmyskerdeı qaraıtyn.

Áńgimeni ret-retimen baıandaıtyn bolsaq, osyndaı qıyn jaǵdaıǵa qalaı ushyraǵanyn aqyn óz hatynda Qonaevqa soqyrǵa taıaq ustatqandaı etip túsindirip beredi. Eldiń birinshi basshysyn mazalap, uzaq jyldar boıy janyn jegideı jegen ýaıym-qaıǵysyn aıtyp hat jazýǵa aqyn alǵashqyda bata almapty.

Hatynyń basynda ol qarapaıym sharýanyń shańyraǵynda dúnıege kelgenin tilge tıek etip, soǵys kezinde áýletiniń qandaı qıynshylyqty basynan keshkenine qysqasha toqtalady. Ákesi 1942 jyly qan maıdanda qaza taýyp, artynda kári sheshesi, áıeli men úsh uly qalǵan.

Internatta onjyldyqty bitirgennen keıin otbasynyń aýyr turmysy qolbaılaý bolyp, Muqaǵalı joǵary oqý ornynda bilim alý múmkindiginen aıyrylǵan. Qara shańyraqtyń jalǵyz tireýi ózi bolǵandyqtan, amalsyzdan túrli qyzmetterdi atqaryp, birneshe jyl jeti jyldyq mektepte ustazdyq etken. Úılenip, balaly-shaǵaly bolǵan.

1962 jyly Muqaǵalıdyń ómirinde taǵdyryn tyǵyryqqa tiregen jańa qıyndyqtar bastalǵan. Aýdandar qosylyp, aqyn týǵan ujymshar eki shaqyrym jerdegi jańa qonysqa kóshiriledi. Óz úıińdi qıratyp, jańadan shańyraq turǵyzý kim-kimge de ońaı emes. Qoly uzyn emes, jaǵdaıy tómen jandarǵa ekibastan.

Aýdan irilengen soń biraz qyzmet te qysqaryp, Muqaǵalı jumyssyz qalady. Qaıtpek kerek? Áıeli, tórt balasy, anasy men inisin asyraýdyń qamyn qarastyrǵan bolashaq aqyn táýekeldiń arqanymen belin býyp, astanaǵa attanypty. Otyz somǵa qaladan bir bólmeni jaldap, tirshilik qamyn jasaýǵa kirisip «Soıalıstik Qazaqstan» gazetine ádebı qyzmetker bolyp turady. Áıeli qazaq tili men ádebıetiniń mamany bolsa da mektepterden jumys tabylmaı qoıady. Jalǵyz adamnyń tabysy jeti birdeı jandy asyraýǵa jetpeı, muqtajdyqtan Muqaǵalıdyń turmysy aýyrlaǵan ústine aýyrlaı beredi.

Tirshiliktiń tartqyzǵan taýqymeti azdaı, altynshy synypta oqıtyn úlken qyzy apatqa ushyrap qaza tabady. Taǵdyrdyń tálkegi munymen de bitpeı, birinshi mamyr merekesi qarsańynda aýylyna ketip, úsh kún keshikkeni úshin aqyndy jumystan shyǵaryp jiberedi. Basyna burynǵydan da beter aýyr kúnder týǵan beıbaq ormandaı teńselip, ne isterin bilmeı qapalanady.

“Soıalıstik Qazaqstandaı” bedeldi basylymnan ketkennen keıin qyzmetke ornalasý da ońaı bolmaıdy. Alaıda, keleshekten úmitin úzbegen aqyn boıyndaǵy Qudaı bergen qabiletine senip, birjola shyǵarmashylyqqa den qoıady. Halqyna birneshe jyr jınaǵyn usynyp, Jazýshylar odaǵyna múshelikke ótedi.

Birinshi basshyǵa jazǵan hatynda aqyn kezinde Jazýshylar odaǵynyń apparatyńda da, “Juldyz” jýrnalynda da qyzmet etkenimen, áriptesteriniń qarym-qatynasynan únemi salqyndyq sezip kelgenin jasyrmaı aıtady. Hatynyń sońyn «Ardaqty Dımash aǵa! Men qyryq eki jasqa tolyp, jan tynyshtyǵyn basqa taraptan izdegenimdi túsindim. Ózime-ózim kelip, kinámdi jýyp-shaıyp, óz aqymaqtyǵymnan joǵaltqanymdy qalpyna keltirýge kómektesińiz. Ajal aldynda turǵandaımyn, qutqara kórińiz!» degen aıanyshty túıinmen aıaqtaıdy.

Muqaǵalıdyń sharasyzdyqtan jazǵan sońǵy haty aqyn taǵdyrynyń aýyr bolǵanyn taıǵa tańba basqandaı etip kórsetip turǵan joq pa? Soǵan qaramastan, áli kúnge deıin bizdiń ony moıyndaǵymyz kelmeı, shyndyqtan taısaqtaı beretinimizdiń sebebi ne? Onda turǵan ne bar? Adamzatty shyǵarmalaryna tabyndyrǵan, álemniń uly aqyndary Emılı Dıkkınson, Edgar Po, Djon Kıtsterdiń talanty da ólgennen keıin moıyndaldy emes pe? Al, biz qazaqtar kózi tirisinde qaı aqynymyzdyń qadirin bilip, talantyn tamyrshydaı tap basyp, tanı alyp edik.

Já, bolar is boldy, boıaýy sińdi. Ótkenge ókine bergennen kelip-keter dáneńe joq. Aqyn árýaǵynyń aldynda aqtalǵandaı bolǵanymyzben Muqaǵalı tirilip kelip, naǵyz shyndyqty bizge aıtyp bermeıdi.

Búgingi tańda kóp aıtylyp, jıi talqylanyp, daý-damaıǵa ulasyp, ádebı ortanyń qyzyǵýshylyǵyn týǵyzyp jatqanyna qaramastan, bizdiń oıymyzsha endi ondaǵan jyldardan keıin, Muqaǵalı murasy jalǵyz qazaqtyń ǵana emes, Shekspır men Baırondardyń týyndylaryndaı barsha adamzattyń ortaq ıgiligine aınalǵanda, mundaı áńgimelerdiń mańyzy bolmaı qalady. Mysaly, biz, qarapaıym adamdar Fırdaýsıdiń «Shahnamasyn» nemese Servantestiń «Don Kıhotyn» súısinip oqyǵanymyzda, eki iri talanttyń óz týyndylaryn qandaı qıyn jaǵdaıda júrip jazǵanyn múlde esimizge almaımyz da ǵoı. Dál sol sııaqty memlekettik qyzmette júrip, ǵajaıyp dúnıeler jazǵan Geteni biz «Jas Verterdiń qasireti», «Faýst», «Batys-shyǵys dıvany» t.s.s. shyǵarmalary arqyly qalaı baǵalasaq, keleshekte Kekilbaevty tap solaı bılikke qyzmet etip, baraqat tirshilik keshkenine qarap emes, «Shyńyraý», «Báıgetory», «Ańyzdyń aqyry» sııaqty ǵajaıyp týyndylary arqyly ǵana baǵalaıtyn bolamyz.

Pendeshilik tirlikke qatysty dúnıelerdiń bárin de ýaqyt typ- tıpyl etip joıyp jiberedi. Bárin de umytqyzady. Mártebeli ýaqyttyń kúshi jetpeıtin jalǵyz qudiret bar, ol aqyndyq júrekten týǵan – uly shyǵarmalar. Endeshe, qysyr sózge qumartyp, pendeshilik arzan áńgimelerdi aldanyshqa aınaldyra bermeı, endigi jerde Muqaǵalıdyń uly týyndylaryn taldaǵan ǵylymı eńbekterdiń, monografııalardyń, kitaptardyń jazylýyna jaǵdaı jasap, kınotýyndylardyń túsirilýine múmkindik týǵyzý qajet. Kartınalar salynyp, talantynyń kúrdeli tabıǵaty túrli qyrynan zerttelgen, aqyndyq bolmysyndaǵy qaıshylyqtar jan-jaqty ashylǵan dramalyq qoıylymdar sahnalanyp, kórermenderdiń óz Muqaǵalıyn tabýyna kómektesýimiz kerek.

Árıne, Muqaǵalıdan abyzdyń, kúreskerdiń, qaıratkerdiń beınesin somdap tyrashtanýdyń qajeti shamaly. Han-Táńiriniń muzbalaǵy ar aldynda shynyn aıtyp aqtalǵanda, ózin únemi dar aldynda turǵandaı sezinip, óz boıyndaǵy kemshilikterdi de jasyrmaı aıta bilgen, júregi taza – adal aqyn.

Ózimnen ózim asa almaı,

Ózimdi ózim basa almaı,

Aýyzdyq salǵan asaýdaı,

Barar jer, basar izim joq,

Buǵalyqtan bosanbaı,

Baılaýda turam qashanǵy-aı!

Ózimmen ózim alysyp,

Bolmaıtyn jerde qarysyp,

Jany ıgi jaqsy jandardyń

Jaǵasyna jabysyp,

Jamandyqpenen tabysyp,

Jabylarmenen jarysyp,

Sekildi kúndes abysyn,

Ólápat meniń namysym.

Ózimdi-ózim tanymaı,

Ózgege kóńil jarymaı,

Jaqsylyǵyma qorymaı,

Jamandyǵyma nalymaı,

Taýyqqa shashqan tarydaı

Taýsylar boldy sharýa-aı!

Ózimmen ózim júz jyrtyp,

Ózime ózim muz búrkip,

Ózimnen ósken palýanǵa

Óz moınymdy úzdirtip,

Tabyntqan meni taǵdyr-aı,

Ózgege kózdi súzdirtip!..

Júreginiń ınedeıin taza emestigin jarııa etken kemeńger Abaıdan keıin shyndyǵyn jasyrmaı aıtyp, ózin-ózi áshkereleýden qoryqpaǵan Muqaǵalıdan basqa qandaı aqyndy bilesiz. 1972 jyly, ıaǵnı, qyryqtyń qyrqasynan asqan shaǵynda jyr alybynyń júreginde týǵan osy óleń Muqaǵalıdyń boıynda aqyndyq qabiletten bólek, áýlıelik qasıetterdiń de bolǵanyn aıǵaqtaıdy.

Áýlıelik Qudaıdyń nazary túsken adamdarǵa ǵana qonady. Arab tilinen engen sózdiń maǵynasy qasıetti degen uǵymdy bildiredi. Bul sóz Quran Kárimde Alla men paıǵambarǵa qatysty jebeýshi, jarylqaýshy degen mánde de kezdesedi. Al hadısterde jaqyn bolý degen maǵynada, ıaǵnı, Ýálı – Allaǵa jaqyn, dos, Allanyń meıiri túsken degen uǵymda ushyrasady.

Boıynda áýlıelik qasıet bar tulǵa júregin taza ustap, ózgelerden góri óz boıyndaǵy kemshilikterge kóbirek úńilip úlken jańalyq ashady, Allaǵa jaqyndaı túsip, múlde basqa túrge enedi.

Qapelimde baıqamaı júrgemin be?

Qanat bitip keledi kúnnen-kúnge.

Myna ómirden bir ketip, bir keldim be?

Túsi bólek baıaǵy gúlderdiń de,

Kimderdiń de, kún menen túnderdiń de.

Osy men...

Álde basqa túrge endim be?

Bal aradaı shyqpaıtyn aınalamnan,

Baýyr, joldas, dos, qurby qaıda qalǵan?

Qysyltaıań kezderde paıdalanǵan,

Joqty qýǵan qaıdasyń,

Qaıran arman?

Armysyń!

Esi durys mııat Kúnim!

Ólip qaıta tirilgen sııaqtymyn.

Jarqyn ómir, jan ómir, jasyl shýaq,

Aldaryńda senderdiń uıattymyn...

Alyp ushyp barady qanattarym,

Kúndi uzatyp, kútemin tań atqanyn.

Dál osyndaı sátińnen adastyrma,

Adastyrma, ótinem, jaratqanym!

Áýlıe Pýshkın sııaqty Muqaǵalı da o dúnıege ózimen birge uly jumbaqty alyp ketti. Kóńilimizge medeý tutyp, basymyzdy dýa- lap, janymyzdy sıqyrlap tastaǵan bul jumbaqtyń syryn biz áli talaı jyldar boıy sheshe almaı talqylaıtyn bolamyz. Qazaqtyń qara óleńin qudiret sanap, ádebıet áleminiń aspanynda juldyzy erekshe jarqyraǵan Muqaǵalı poezııasynan jalǵyz biz ǵana emes, ómirge keletin áli talaı urpaq rýhanı lázzat alady. Shamamyz jetip, qolymyzdan kelgenshe óz úlesimizdi qosyp, negizin qalaýǵa áreket etip jatqan isimizdiń aıaqsyz qalmaı, keleshekte Muqaǵalıtaný ǵylymynyń órisi ulǵaıyp, sóz óneriniń súbesi mol, soqtaly salasyna aınalatynyna senimdimin.

Astamsyp, asqaq sóılegendi unatpaıtyn Han-Táńiriniń muzbalaǵy Qudaı bergen talantyn Lermontov, Pýshkın, Esenındermen bir qatarǵa qoıǵysy kelmegenimen, aqıqatynda, aqyndyq ishki qýaty, óz oqyrmandarynyń sezimine áser etýi jaǵynan onyń shyǵarmalary orys ádebıetiniń úsh báıtereginiń týyndylarynan kem túsken joq. .

Muqaǵalı poezııasynyń jumbaǵyn ashqymyz kelip, jyr alybynyń óleń kitaptaryna qaıta-qaıta úńilgenimizde, biz tipti, uly shaıyrymyzdyń Shekspır, Dante, Pýshkın, Lermontov, Esenınderdiń aqyndyq qudireti jetkize almaǵan sózderdi aıtyp ketkenin oqyp, qaıran qaldyq.

Oıym bar meniń,

Oıym bar meniń erekshe.

Jaqsylyq jaýyp,

Dúnıeni mynaý sel etse,

Jaýyzdyqtardyń, jamandyqtardyń barlyǵyn

Kórge alyp ketem kerekse.

Jalǵanǵa jaqsylyqtyń jańbyryn jaýǵyzý úshin, jaýyzdyqtardyń, jamandyqtardyń barlyǵyn o dúnıege ózimen birge alyp ketýge daıar ekenin málimdegen syrshyl lırıkti biz tipti álem ádebıetinen de kezdestire almadyq. Sondaı-aq:

Jer!

Seniń esigińdi qaǵyp turmyn,

Sen besigim bolmasań, naǵyp týdym?!

Óz uıamdy ózime qımaısyń ba,

Nege munsha pendeńdi sabylttyrdyń?!

Jer!

Seniń esigińdi qaǵyp turmyn!

Ótti menen,

Bári de ótti menen,

Ulyńmyn tileýińdi kóp tilegen.

Jer!

Menmin...Adammyn ǵoı... Aıasańshy!