Būl poemany tarihty tasqa qaşap, sözdı – mäŋgılık dep ūqqan, özınıŋ esım-soiy ūmytylsa da, ızı qalǧan, bıtıg jazudyŋ has şeberlerı, baiyrǧy bädızşılerge arnaimyn.
1
Älqissa, söz bastadym köne älemnen,
Ötkendı jyrlamasam, kögerer me em?
Jasaǧan Täŋır qolda ūzaq jolda,
Özıŋnıŋ qūdıretıne sene kelgem.
Jüzeiın arly öleŋnıŋ aidynynda,
Berılmei şeksız qiial, qaiǧy-mūŋǧa.
Jyrlaiyn jarty älemnıŋ tarihatyn,
Türkınıŋ börı ruhty aibynyn da.
Tamyrly bolsa terek, qūlamaidy,
Eşkım de sūramaidy, synamaidy.
Öitkenı özegı bar, kezeŋı bar,
Aspanǧa şyǧaratyn bıraq Aidy.
Şegınsek sonau türkı däuırıne,
Üŋılsek ūlylyqtyŋ tälımıne,
Enemız eskı öleŋnıŋ esıgınen,
Türkınıŋ jazuyna, ärıbıne.
Tügel syr - sol tastarda, sol ūstynda,
Bölegen janartaudai mol ūşqynǧa.
Bır jyrdy bastadym men, qoldaşy İem,
Köz tastap Orhon jaqqa, alys qyrǧa.
2
Bır künı Bılge qaǧan san oilanyp,
Ainalyp bırneşe ret saraidy alyp,
«Tarihty tasqa jazam» dep qorytty,
Janarda jylt etken bır arai janyp.
Oiynyŋ ergennen soŋ jetegıne,
Būiyrdy tarihi jait nökerıne.
«Eŋ şeber bädızşını aldyrt» dedı,
«Eŋ ǧajap syilyq berem ötemıne...»
Nökerler ızdedı ony auyl-qyrdan,
Ärkımnen sūrastyryp, sauyn qylǧan.
«Bar» dedı «bır kedeileu şeber mūnda»,
Sytylyp bır jas bala qauym-qūldan.
Bädızşı – köptı körgen sūŋǧyladai,
Surettıŋ syrlaryna tym qūmar-ai!
Qyssa da jarly tırlık qos ökpeden,
Jürgen jan bır sürınbei, bır qūlamai.
Aqyry esendesıp, köp köndırıp,
Qylmauǧa uädelestı ötkendı ūmyt.
Apardy bädızşını aq saraiǧa,
Tapqandai jaqūt-marjan kölden tūnyq.
3
Aq sarai – altyn sarai, han ordasy,
Jarqyrap körınetın san almasy.
Öleŋ de – kerım qyz ǧoi säl mūŋaiǧan,
Tögılgen tas betıne qalam jasy.
Qaharly, zärlı, mysty qabaǧynan,
Bılge otyr ot şaşyrap janarynan.
Biık taq – bolmysyna jarasypty,
Sekıldı han bolǧandai baiaǧydan.
Bädızşı tık qarady han közıne,
Tastardan ömır tanyp, män sezıne.
Jūqqandai janǧa jannyŋ jürek ünı,
Qaǧannyŋ ūly ruhy qondy özıne.
Jürektı körer bolar közbenen de,
Myna köz – aparady özge älemge.
Bılge han bädızşıge qarap tūryp,
Qoiypty jalǧyz sūraq:
«Söz degen ne?»
«Söz degen – sūlu da emes, jylu da emes,
Sezedı mūnyŋ syryn ūǧynǧan es.
Aspannan keşe tüsıp, bügın taŋda,
Barady jerge sıŋıp qūbylma köş.
Sol köştıŋ ortasynda, aiaǧynda,
Dünie didary anyq, baianynda,
Bır säbi şyryldaidy, tabiǧattyŋ,
Qaramai qyzyǧyn da, boiauyn da.
Tırşılık tügel tynyş, tynym alǧan,
Osynau päk sezımnen jylyna alǧan.
Kök pen jer, özen men tau, tal-terekter,
Dausyna perıştenıŋ qūly bolǧan.
Aitsam da bärın qamtyp, tegıs nenı,
Kelıspe, ua, han iem, kelıs meilı.
Söz degen – kırpıkterın älsız aşqan,
Köştegı sol bır dauys, perıştelı».
Qaǧan da riza bolyp jauabyna,
Apardy tas müsınder alabyna.
Köp kütpei bädızşı ıske kırısedı,
Qolaily tasty taŋdap alady da.
4
«Jaz» dedı Bılge qaǧan, «jaz barlyǧyn»,
«Türkınıŋ tarih kenın qazǧan künın.
Batyrǧan bır elderge azu-tısın,
Bır elge kömek qolyn sozǧan künın».
«Jaz» dedı Bılge qaǧan, «jaz barlyǧyn»,
Türkınıŋ asqaqtaǧan, tozǧan künın.
Älemge joryq jasap, ämır aityp,
Älı de tüngı şoqtai mazdar künın.
«Jaz» dedı Bılge qaǧan, «jaz barlyǧyn»,
Täŋırdıŋ maŋdaiyna jazǧan nūryn.
Ysyryp yqty jaudy basqa jaqqa,
Ornynan taulardy da qozǧar künın.
«Jaz» dedı Bılge qaǧan, «jaz barlyǧyn»,
Arqasy alyptardyŋ qozǧan künın.
Taimaǧan sertterınen eş uaqytta,
Dep bılgen «söz jarlyǧy – öz jarlyǧym».
Şoibalǧa, şapqy daiyn, qadaubaspen,
Arbasty aqyq taŋdar, ala keşpen.
Bır sezım tännen şyǧyp, ūstyndarǧa,
Oi köşken, şattyq köşken, nala köşken.
Surettep dos ǧalamdy, qas ǧalamdy,
Bılge de barlyq syryn aşqan älgı.
Jetı kün talmai-tynbai eŋbek etıp,
Qaşaldy myna sözdı tasqa mäŋgı:
5
«Jaratqan Täŋır menı, Bılge sözım,
Dedı äkem: «Tūtqa bolǧyn Künge de özıŋ»,
Ölgen soŋ asyl Aǧam, qaǧan boldym,
Boiymda qalǧan emes mülde tözım.
İesı boldym solai keŋ dalanyŋ,
Bödkege* tūtqa bolar men ǧanamyn.
Quandy Türkı halqy, bekterı de,
Qaiǧysyn köredı dep şerlı ananyŋ.
Tört tarap halyq menı tyŋdaǧanda,
Jürgızdım ämırımdı būl ǧalamǧa.
Şalǧynda jatqan kezde kökke qarap,
Jūldyzben aşty syryn tün maǧan da.
Türkımın, janynan nūr taratylǧan,
Eşkımge ūqsamastan dara tūrǧan.
Täŋırı – joǧaryda, tömende – jer,
Arada adam-ūrqy jaratylǧan.
Babam ǧoi – Istemı men Būmyn qaǧan,
Olarsyz Türkı de joq, ǧūmyr qaraŋ.
Qadyrhan jynysyna deiın jaulap,
Namysy taptalmaǧan, jyǧylmaǧan.
Köp ısı olaq bolmai tūra almaidy,
Bır qaǧan bükıl jūrtty qūramaidy.
Tabǧaştyŋ halqy tulap ketken būryn,
Qamatyp erkın jürgen būlan-oidy.
Qūl boldy asqaqtaǧan bek ūldary,
Küŋ boldy näzık tuǧan kerım jany.
«Türkı» atyn myna älemnen joia jazdap,
Qiyndyq körıp edı elım taǧy.
Bırer uaq Tabǧaş hanǧa baǧyndyq bız,
Bereke, yrysynan qaǧyndyq bız.
«Qaǧandy halyq edık, qaǧan qaida?»
Dedı jūrt, «...Ömır qaida qalyŋ jūtsyz?».
Täŋırı sol bır şaqta bızdı esıttı,
Keudenı auyr qalǧan syzdy esıttı.
Kielı tıleuımız qabyl bolyp,
Jürekten qoŋyr-ala küz köşıptı.
«Türkıler joq bolmasyn» dedı Täŋır,
«Türkıler şoq bolmasyn» dedı Täŋır.
«Türkıler jasqanbasyn» dedı Täŋır,
«Türkıler aspandasyn» dedı Täŋır.
Osyndai ūly sözden, ūly ruhtan,
Älsızdeu jan tırıldı jylylyqtan.
Elterıs – äkem qaǧan, El-bılge – anam,
Tauypty şyǧatyn jol tyǧyryqtan.
Jürseŋız nūrly armannyŋ mekenınde,
Oi keter qūs-qiialdyŋ jetegınde.
Täŋırı töbesınde ūstap tūryp,
Joǧary köterıptı ekeuın de.
On jetı er jinapty äkem-qaǧan,
Aryndy sel jinapty äkem-qaǧan.
Aqyry azap körıp, tozaq keşıp,
Ormandai el jinapty äkem-qaǧan.
Jauy – qoi, bolǧan destı äkem – börı,
Qorqytty batyrlardyŋ ör öŋderı.
Tabǧaşty talqandaǧan, san qiratqan,
Türkınıŋ äkem edı kemeŋgerı.
Büktırdı tızelını, könbegendı,
Bastyny jügındırdı, senbegendı.
Täŋırı jarylqaǧan kün de tuyp,
Elımız aiaǧynda jönge keldı.
Qaǧan-tör sodan qalǧan bılesıŋ be?
Ordaly jūrt üirengen küresınge.
Täŋırge äkem-qaǧan ūşa bardy,
Qalǧany osy beine şyn esımde.
Balbaly Baz-qaǧannyŋ būl künde bar,
Mūŋ berıp jüregıŋe, külkıŋdı alar.
Otanyn saǧynatyn jyl qūsyndai,
Oralyp kelmes bılem, şırkın olar.
Qaldyq bız Aǧam-qaǧan ekeuımız,
Öter qys, köktem men jaz, ötedı küz.
Şaŋduŋ men Jasyl özen, Temırqaqpa –
Baiyrǧy bız jaulaǧan mekenımız.
Kögmennıŋ jotasynan aryǧa asyp,
Körmedı Türkı halqy älı jasyp.
Bükırdık tızelını, qaşdy dūşpan,
Közden nūr, jüzderınen ärı qaşyp».
6
Osylai qaǧan aitty, şeber jazdy,
Aitqandai aŋyzdy emes, öleŋ-sazdy.
Tüsıner jūldyz ǧana ǧaryş tılın,
Tūŋǧiyq qana ūǧady tereŋ közdı.
Ekeuı - bır jan bolǧan bütındı älem,
Bır jylap, bır denede külımdegen.
Jalǧyz söz jan-dertıŋdı emdemese,
Şynynda, ölşenenedı ǧūmyr nemen?
Jetı kün öttı aqyry, jetı taŋ da,
Köktemdei jan bıtırıp ölı maŋǧa.
Qaǧanda arman bar ma būdan asqan,
Qaşaǧan bädızşınıŋ şerı bar ma?
Ömırdıŋ boi bermegen jalǧanyna,
Köŋıldıŋ qaramaǧan talǧamyna,
Jetı kün eŋbektenıp jetkendei ol,
Jetı qat kök aspannyŋ ar jaǧyna.
7
Sol bır söz - närlı netken, jarqyn netken!
Qiialdyŋ qūsymymenen qalqyp jetken.
Tüsınde ǧaryş körıp, jūldyz körıp,
Cüienıp tas müsınge qalǧyp ketken.
Jaqsy söz keude ışıne jaǧar jaryq,
Tūtasqan jazularmen dalam – qarıp.
Oiandy jaŋbyrdyŋ ol tyrsylynan,
Köŋılı tastarǧa anau alaŋ bolyp.
Būltty aspan qara jerge köşpesın dep,
Ol keşken sezımderdı keşpesın dep,
Tosumen är tamşyny bezek qaqty,
Jazuy mäŋgılıktıŋ öşpesın dep.
Işınde qūmyradai synyp tözım,
Amalsyz salmau üşın qūryqqa özın,
Tosumen är tamşyny, qorǧaştady,
Türkınıŋ tūnyq tılın, ūlyq sözın.
Ornyqpas mūndai şaqta köŋıl, tüge,
Joǧaltpau maŋyzdy ǧoi senımdı de.
Tosumen är tamşyny, alyp-ūşty,
Jügırıp bır ūstynnan ekınşıge.
Aspan da būl adamnyŋ mūŋyn körıp,
Qalǧandai kenet tynşyp, ūǧyndy öbıp.
Sıbırlep jauǧan jaŋbyr basyldy aqyr,
Şarasyz bädızşıge tynym berıp.
8
Qyzǧyştai köl qoryǧan ala taŋda,
Anadai säbidı alǧan alaqanǧa,
Qauyzdai gül bürşıgın qorǧap tūrǧan,
Terektei mäŋgı bıtken qara jarǧa,
Dalamnan Söz joǧalsa, tūrmas aman,
Jüregım, syryn aşyp bır bosaǧan.
Men de bır - bäiek bolǧan bädızşımın,
Adamnyŋ keudesıne jyr qaşaǧan.
Bırjan AHMER
