Ertis-Baıanaýla jerinde ómirge kelip, óz zamanynda ult zııalysy retinde tanymal bolǵan talaı tulǵalardyń aty-jónderi jyl ótken saıyn, jadymyzdan óship barady. Sondaı adamdardyń qatarynda aǵaıyndy Sálemhat jáne Aınamhat Kúlenovterdi atar edik. Ótken ǵasyrda talaı jaqsynyń jolyn kesken 37-38-diń zulmatynan bul eki adam da saý qalmaǵan.
Kúlenovterdiń shyqqan tegin aıtar bolsaq, Baıanaýyldy jaılaǵan qalyń Súıindiktiń Qulboldy Aqbýra atasynan taraıdy. Sálemhattyń ákesi Kúlen, onyń ákesi Shúlenbaı Baıannyń Qyzyltaýynyń syrtqy betin jaılaǵan aıtarlyqtaı dáýleti bar adamdar bolǵan. Qyzyltaýdyń osy tusynda Qulboldy-Aqbýradan taraıtyn belgili adamdardyń qonys-qystaýlarynyń ataýlary áli de saqtalyp qalǵan. Mysaly, Esen asýy, Sársenbaıdyń bulaǵy jáne Sálemhattyń ákesiniń atymen atalatyn Kúlen qorasy degen jerler bar.
Sálemhat Kúlenov
Qyzyltaý óńirinde 1898 jyly dúnıege kelgen Sálemhat esi kirip, erjetken soń, ákesi Kúlenniń qarsylyǵyna qaramastan, óz betimen Reseıge ketip, sol jaqta kúnkóris taýyp, gımnazııaǵa túsip, ony oqyp bitiredi. Onymen qoımaı, 1933 jyly Máskeýdegi Búkilodaqtyq soıaldyq egin sharýashylyǵy akademııasyn taýysady.
Eńbek jolyn Baıanaýylda mektep muǵalimi bolyp bastap, Pavlodar ýezdik halyq aǵartý bóliminde ınspektor, meńgerýshi, ýezdik jer basqarmasynyń bastyǵy, Pavlodar aýdandyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy sekildi qyzmetterdiń tizginen ustaǵan ol, 1936-37 jyldary Almaty oblysy sovhozdar basqarmasynyń bastyǵy, Qazaq SSR Aýyl sharýashylyǵy halyq komıssarynyń 2-inshi orynbasary (qazirgi tilmen aıtsaq, vıe-mınıstr) bolyp júrgende, «japon barlaýshylarymen baılanysy bar» degen jalǵan jalamen ustalady. (Ol kezde tipti Japonııanyń qaı jaqta ekenin bilmeıtin aýyldyń qarańǵy qazaqtaryn da osyndaı jalamen tutqyndaǵan). 1937 jyldyń qazan aıynda tutqyndalǵan S.Kúlenov 1938 jyldyń 26 aqpanynda atylady.
Bizder osydan onshaqty jyl buryn Semeıdegi Shyǵys Qazaqstan oblystyq qazirgi zaman tarıhyn qujattandyrý ortalyǵynan tómendegideı bir qujatty taýyp alǵan edik. Onda bylaı deıdi:
Spısok grajdan, rasstrelıannyh po prıgovorý vyezdnoı sessıı Voennoı kollegıı Verhovnogo sýda SSSR v fevrale-marte 1938 goda v gorode Alma-Ate.
26 fevralıa:
1.Jansýgýrov Ilııas
2.Kýlenov Salemhat
3.Shanın Jýmat
27 fevralıa
1.Kadylbekov Mergalym
28 fevralıa
1.Toganbaev Kartkoja
Osy tizimdegi Ilııas Jansúgirovten basqalarynyń bári Baıanaýyl jeriniń týmalary.
Jumat Shanın – qazaq kásibı teatrynyń negizin salýshy belgili rejısser.
Merǵalym Qadylbekov – qazaqtan shyqqan tuńǵysh ınjener-geolog. Qazirgi Tekeli kenishin, Merǵalymsaı, Aysaı, Qarasaı, Hantaǵy, Shynasylsaı sekildi ken oryndaryn ashqan.
Qartqoja Toǵanbaev – J.Aımaýytovtyń «Qartqoja» romanynyń basty keıipkeri, Tomsk tehnologııa ınstıtýtyn bitirgen adam. Mine, osyndaı asyl azamattar sol zulmatty jyldarda jalǵan jalamen oqqa baılanyp kete barady.
Sálemhat ózi ustalǵasyn, úıindegi dúnı-múlki túgeldeı tárkilenip, otbasyna (áıeli men bes balasyna) tań atqansha Almatydan ketýge buıryq beriledi. Ol kezde zaıyby Shámtaı 39 jasta, úlken qyzy Manzýma – 16-da, Klara atty qyzy – 8-de, úlken uly Ahat – 5 jasta, Mahat atty uly – úsh jasta, al eń kishisi Shahatqa alty-aq aı bolǵan eken.
Jandary qysylǵan bular janushyryp bireýlerdiń jertólesine (podval) tyǵylady. Sóıtip júrgende ury-qarylar qalǵan azyn-aýlaq dúnı-múlikterin birjola tonap ketipti. Degenmen, ol kezde adamdardan qaıyrym ketpegen ýaqyt qoı. Tańerteń beıtanys bir adam kezdesip, bulardy at-arbasymen Qaskeleńge jetkizip tasaıdy.
Sóıtip Shámtaı osy jerdegi balalar úıine aspaz, Manzýma bastaýysh synyptardyń muǵalim bolyp ornalasady. Osylaı alty jannan turatyn otbasy aıadaı bir bólmeni panalap, ashtan ólmes úshin, balalar kartop ósiretin baqshanyń ornynan krahmal terip, odan qalash pisirip, otyn úshin alys jerden arqalap qýraı tasyp, áıteýir ólmestiń kúnin jasaıdy.
Ýaqyt óte kele, Qaskeleńdegi balalar úıi bul otbasynyń jaǵdaıyn túsinip, úsh balany – Klara, Ahat, Mahatty ózderine qabyldapty. Osy jerde aǵaıyndy Ahat pen Mahat mýzykaǵa beıimdiligin tanytyp, balalar úıiniń úrlemeli aspaptar orkestrinde oınaıdy. Birde Almatydan kelgen komıssııa bul eki balanyń erekshe daryndaryn baıqap, memleket qaramaǵyna alyp, Almatydaǵy balalar mýzyka mektep-ınternatyna aýystyrady. Ahat pen Mahat osy jerde mýzykalyq bilim alyp jáne jalpy bilim beretin orta mektepti «úzdik» degen baǵamen bitirip shyqqan.
Sol kezdegi memlekettik konservatorııanyń rektory Ahmet Jubanov Mahattyń erekshe darynyn tanyp, Máskeý koservatorııasyna jibergen eken, biraq, anketasyndaǵy «halyq jaýynyń balasy» degen tańba bozbalanyń atalmysh oqý ornyna túsýine kedergi bolyp, qabyldamaı tastaıdy. Osydan soń «qaıtsem de joǵarǵy bilim alam» dep maqsat qoıǵan Mahat Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń taý-ken fakýltetin túsip, ony taýysyp, keıin kóp jyldar Qaraǵandy kenishterinde bas ınjener bolyp abyroımen eńbek etken.
Ahat mektepten keıin Lenıngradtyń kemequrylysy ınstıtýtyna túsip, keıin Almaty polıtehnıkalyq ınstıtýtynyń tústi metalldar fakýltetine aýysady. Osy oqý ornyn bitirgesin kásiporyndarda eh bastyǵy, bas ınjener sekildi qyzmetterde bolyp, kóp jyldar Óskemenniń qorǵasyn-myrysh kombınatyn basqarǵan. Óziniń osy saladaǵy bilikti basshylyǵy úshin ol Qazaqstanda «Halyq Qaharmany» erekshe belgisin ekinshi bolyp alǵan adam. Keıin QR Parlament Senatynyń depýtaty bolyp saılandy.
Sálemhattyń eń kishi uly Shahat anasymen jáne ápkesi Manzýmamen Talǵarda turyp, sol jerdegi aýyl sharýashylyǵyn mehanızaııalaý tehnıkýmyn jáne Almatynyń aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtyn bitirgen. Bul kisi belgili ǵalym, tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty, doent bolǵan.
Klara Almatydaǵy memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgesin, zeınetkerlikke shyqqansha Óskenmen qalasyndaǵy mektepke deıin bilim berý qyzmetiniń Ýlba bólimin basqarǵan.
Manzýma Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirip, kóp jyldar mektepterde orys tili men ádebıetinen sabaq bergen. Qazaq SSR-ynyń Eńbek sińirgen muǵalimi degen ataǵy bar. 1989 jyly ómirden ozǵan.
Basynan nebir qıyndyq pen qasiretti ótkergen Sálemhattyń jary Shámtaı balalarynyń qyzyǵyn kóre almastan 1956 jyly aýyr naýqastan Talǵarda qaıtys bolady. Búginde Baıanda qalǵan eski kózderdiń aıtýynsha, Shámtaı Myrzaǵuldyń Sátıiniń Sádir degen balasynan taraıtyn urpaqtarynyń biri bolsa kerek.
Kúlenov áýletiniń KSRO Joǵarǵy sotyna úzdiksiz ótinish jazýynyń arqasynda, Sálemhat Kúlenovtyń isi qaıtadan qaralyp, onyń quramynda qylmys joq degen sheshim shyǵyp, 1957 jyly «birjola aqtaldy» degen qujat beriledi.
1957 jylǵa deıin S.Kúlenovtyń balalary «halyq jaýy» urpaǵy retinde, bılik tarapynan salqyndyq kórgenin aıtady búgingi kózi tiri urpaqtary. «Mysaly, polıtehnıkalyq ınstıtýtta júrgende, Ahat pen Mahatqa Qazaqstannyń paıdaly qazbalary jónindegi kartasyn kórýge ruhsat berilmeıtin» – dep eske alady Shahat aǵamyz búginde.
Kezinde Baıanaýla-Qyzyltaý jerinen bilim izdep Máskeýge ketken Sálemhat syndy asyl azamattyń sońynda qalǵan urpaqtary osyndaı el tanıtyn tulǵalar bolyp qalyptasqan. Qazir úlken bir áýlet.
Ókinishke oraı, Sálemhat, onyń inis Aınamhat Kúlenovter jaıly derekter óte jutań. Onyń sebebi, bul adamdar ustalǵanda, balalary óte jas qalǵan. Sondaı-aq, Shahat aǵamyzdyń aıtýynsha, «úshtiktiń» adamdary Sálemhattan qalǵan kitphana men sýretterdi, basqadaı qujattardy túgeldeı joıyp jibergen. Tek tólqujatynda qalǵan bir sýretin keıin úlkeıtip alyp, paıdalanyp júrmiz deıdi.
Kúlenniń Sálemhat, Aınamhat atty eki ulynan basqa, Zaǵıra, Jámıla degen eki qyzy bolǵan. Zaǵıra belgili jazýshy Ádı Sháripovtyń jary. Bul kisiler Almaty qalasynda turyp, sonda qaıtys bolǵan. Aınamhattyń qyzy Rımma apamyz Núkistiń pedınstıtýtyna túsip, keıin Almatynyń qyzdar pedınstıtýtyna aýysady. Bul kisi Almatyǵa aýysyp kelgesin, Zaǵıra ápkesiniń sonda turatynyn bilse de, baryp tanysýǵa qorqyp júripti. Sebebi, ol kezde ańdý kúshti, bireýler «kórsetip» jiberýi múmkin. Ony basynan keshken kisiler ǵana biledi. «Tek, 1956 jyly ǵana Bishkekten bir týysymyz kelip, aparyp tasnystyrdy» – deıdi Rımma apaı.
Bizdiń osy maqalamyz áleýmettik jelilerdiń betinde jarııalanǵan soń, belgili ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, sol kezde QR Prezıdenti baspasóz hatshysynyń orynbasary Baýyrjan Omarov arnaıy habarlasqan edi. Baýkeń sonaý 1986 jyly «Lenınshil jas» gazetinde qyzmette júrgende, qazaq qyzdarynyń arasynan shyqqan tuńǵysh parashıýtshi Jumash Ospanova jaıly «Juldyzdy jaqynnan kórgen» degen taqyryppen maqala jarııalaǵan eken. (J.Ospanova jazýshy Dıhan Ábilevtyń ekinshi jary, aqsaqaldy aqtyq saparǵa qolynan shyǵaryp salǵan adam, ol kisi de Baıanaýyldyń týmasy).
Jýrnalıspen áńgime barysynda Jumash apaı óziniń parshıýt sportyna barýyna sol kezdegi komsomol qaıratkeri Qaısar Táshtıtovtyń sebep bolǵanyn jáne qazaqtan shyqqan eń tuńǵysh parashıýtshi qyz Zaǵıra Kúlenova ekenin aıtady. «Sol kezdegi komsomol jetekshisi Qaısar Táshtıtov maǵan: pedagogıkalyq ınstıtýttyń stýdenti Zaǵıra Kúlenova parshıýtpen birinshi bolyp sekirdi. Ol sporttyń bul túrinen qazaq qyzdarynyń arasynan tuńǵysh atandy!» dep qýana habarlady» – depti Jumash apaı maqala avtoryna.
AINAMHAT KÚLENOV
(1906-1938)
Aınamhat Kúlenov
Bul kisiniń esimi resmı ómirbaıanynda «Aınalhat» dep jazylyp júr. Negizi kezinde qujat toltyrýshylardyń tarapynan ketken qatelik shyǵar dep oılaımyz. Sebebi, Baıan eli bul kisini «Aınamhat» dep biledi. Shejire derekter men Baıanaýyl jerinde saqtalǵan aýyzeki áńgimelerde ol kisiniń aty Aınamhat dep atalady.
Kúlen baıdyń ekinshi uly Aınamhat tórt jyl Baıanaýyldaǵy jetijyldyq mektepte jáne bir jyl Pavlodardaǵy ekinshi satyly mektepte oqyǵan. 1928-30 jyldary Tashkenttegi Orta Azııa Kommýnıstik ýnıversıtetinde (OAKÝ), 1930-32 jyldary osy oqý ornynyń aspırantýrasynda oqıdy.
1925 jyldyń aqpanynda Pavlodarda komsomoldyń ortalyq uıymynda jaýapty hatshy bolǵan.1925-26 jyldary Semeı gýbernııasy, Bolshenarym ýezdik komsomol komıtetinde jaýapty hatshy. 1926-28 jyldary Zaısan ýezdik komsomol komıtetinde jaýapty hatshy. 1928 jyldyń naýryz-qyrkúıek aılarynda Semeı gýbernııalyq komsomol komıtetiniń uıymdastyrý bóliminde jáne mektepter bóliminde meńgerýshi. 1930-31 jyldary OAKÝ-de oqýmen qatar partııa uıymynyń hatshysy. 1931-32 jyldary OAKÝ aspırantýrasynyń meńgerýshisi. 1932 jyldyń qyrkúıek-qarasha aılarynda Máskeýdegi Qyzyl professýra ınstıtýtynyń tyńdaýshysy (bitirmegen). 1932-33 jyldary Búkilodaqtyq kommýnıstik-bolshevıktik partııanyń Ortalyq Komıtetinde halyq aǵartý jáne az ulttar sektorynyń meńgerýshisi. 1933 jyly Ózbekstan Ortalyq Komıteti Qaraqalpaq obkomyna mádenıet jáne lenınızmdi nasıhattaý bóliminiń meńgerýshisi bolyp barady. Osy qyzmette júrgende 1938 jyldyń 12 qyrkúıeginde ustalyp, atylǵan.
Aınamhattyń jary Zeınep Gaınýtdın qyzynyń ulty tatar, Reseıdiń Rıazan oblysyndaǵy tatar derevnıasynyń týmasy. Bul eki adam Tashkentte OAKÝ-de birge oqyp júrip tanysyp, shańyraq kóteredi. Búginde Aınamhattan qalǵan jalǵyz tuıaq – Rımma apaı Almaty qalasynda turady. Orys tiliniń mamany, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty. Aınamhattan Renat atty bir ul bolǵan eken, biraq jastaı shetinep ketipti.
Sálemhattyń jary Shámtaı Esirova
Sálemhat Kúlenovtyń otbasy. Soldan ońǵa qaraı: zaıyby Shámtaı Esirova, balalary – Shahat (1937 j.), Mahat (1935 j.), qyzy Klara (1933 j.), Ahat (1932 j.).
