ەرتىس-باياناۋلا جەرىندە ومىرگە كەلىپ، ءوز زامانىندا ۇلت زيالىسى رەتىندە تانىمال بولعان تالاي تۇلعالاردىڭ اتى-جوندەرى جىل وتكەن سايىن، جادىمىزدان ءوشىپ بارادى. سونداي ادامداردىڭ قاتارىندا اعايىندى سالەمحات جانە اينامحات كۇلەنوۆتەردى اتار ەدىك. وتكەن عاسىردا تالاي جاقسىنىڭ جولىن كەسكەن 37-38-ءدىڭ زۇلماتىنان بۇل ەكى ادام دا ساۋ قالماعان.
كۇلەنوۆتەردىڭ شىققان تەگىن ايتار بولساق، باياناۋىلدى جايلاعان قالىڭ سۇيىندىكتىڭ قۇلبولدى اقبۋرا اتاسىنان تارايدى. سالەمحاتتىڭ اكەسى كۇلەن، ونىڭ اكەسى شۇلەنباي باياننىڭ قىزىلتاۋىنىڭ سىرتقى بەتىن جايلاعان ايتارلىقتاي داۋلەتى بار ادامدار بولعان. قىزىلتاۋدىڭ وسى تۇسىندا قۇلبولدى-اقبۋرادان تارايتىن بەلگىلى ادامداردىڭ قونىس-قىستاۋلارىنىڭ اتاۋلارى ءالى دە ساقتالىپ قالعان. مىسالى، ەسەن اسۋى، سارسەنبايدىڭ بۇلاعى جانە سالەمحاتتىڭ اكەسىنىڭ اتىمەن اتالاتىن كۇلەن قوراسى دەگەن جەرلەر بار.
سالەمحات كۇلەنوۆ
قىزىلتاۋ وڭىرىندە 1898 جىلى دۇنيەگە كەلگەن سالەمحات ەسى كىرىپ، ەرجەتكەن سوڭ، اكەسى كۇلەننىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، وز بەتىمەن رەسەيگە كەتىپ، سول جاقتا كۇنكورىس تاۋىپ، گيمنازياعا ءتۇسىپ، ونى وقىپ بىتىرەدى. ونىمەن قويماي، 1933 جىلى ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق سوتسيالدىق ەگىن شارۋاشىلىعى اكادەمياسىن تاۋىسادى.
ەڭبەك جولىن باياناۋىلدا مەكتەپ مۇعالىمى بولىپ باستاپ، پاۆلودار ۋەزدىك حالىق اعارتۋ بولىمىندە ينسپەكتور، مەڭگەرۋشى، ۋەزدىك جەر باسقارماسىنىڭ باستىعى، پاۆلودار اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەكىلدى قىزمەتتەردىڭ تىزگىنەن ۇستاعان ول، 1936-37 جىلدارى الماتى وبلىسى سوۆحوزدار باسقارماسىنىڭ باستىعى، قازاق سسر اۋىل شارۋاشىلىعى حالىق كوميسسارىنىڭ 2-ءىنشى ورىنباسارى (قازىرگى تىلمەن ايتساق، ۆيتسە-مينيستر) بولىپ جۇرگەندە، «جاپون بارلاۋشىلارىمەن بايلانىسى بار» دەگەن جالعان جالامەن ۇستالادى. (ول كەزدە ءتىپتى جاپونيانىڭ قاي جاقتا ەكەنىن بىلمەيتىن اۋىلدىڭ قاراڭعى قازاقتارىن دا وسىنداي جالامەن تۇتقىنداعان). 1937 جىلدىڭ قازان ايىندا تۇتقىندالعان س.كۇلەنوۆ 1938 جىلدىڭ 26 اقپانىندا اتىلادى.
بىزدەر وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن سەمەيدەگى شىعىس قازاقستان وبلىستىق قازىرگى زامان تاريحىن قۇجاتتاندىرۋ ورتالىعىنان تومەندەگىدەي ءبىر قۇجاتتى تاۋىپ العان ەدىك. وندا بىلاي دەيدى:
سپيسوك گراجدان، راسسترەلياننىح پو پريگوۆورۋ ۆىەزدنوي سەسسي ۆوەننوي كوللەگي ۆەرحوۆنوگو سۋدا سسسر ۆ فەۆرالە-مارتە 1938 گودا ۆ گورودە الما-اتە.
26 فەۆراليا:
1.جانسۋگۋروۆ يلياس
2.كۋلەنوۆ سالەمحات
3.شانين جۋمات
27 فەۆراليا
1.كادىلبەكوۆ مەرگالىم
28 فەۆراليا
1.توگانباەۆ كارتكوجا
وسى تىزىمدەگى ءىلياس جانسۇگىروۆتەن باسقالارىنىڭ ءبارى باياناۋىل جەرىنىڭ تۋمالارى.
جۇمات شانين – قازاق كاسىبي تەاترىنىڭ نەگىزىن سالۋشى بەلگىلى رەجيسسەر.
مەرعالىم قادىلبەكوۆ – قازاقتان شىققان تۇڭعىش ينجەنەر-گەولوگ. قازىرگى تەكەلى كەنىشىن، مەرعالىمساي، اششىساي، قاراساي، حانتاعى، شىناسىلساي سەكىلدى كەن ورىندارىن اشقان.
قارتقوجا توعانباەۆ – ج.ايماۋىتوۆتىڭ «قارتقوجا» رومانىنىڭ باستى كەيىپكەرى، تومسك تەحنولوگيا ينستيتۋتىن بىتىرگەن ادام. مىنە، وسىنداي اسىل ازاماتتار سول زۇلماتتى جىلداردا جالعان جالامەن وققا بايلانىپ كەتە بارادى.
سالەمحات ءوزى ۇستالعاسىن، ۇيىندەگى ءدۇني-مۇلكى تۇگەلدەي تاركىلەنىپ، وتباسىنا (ايەلى مەن بەس بالاسىنا) تاڭ اتقانشا الماتىدان كەتۋگە بۇيرىق بەرىلەدى. ول كەزدە زايىبى ءشامتاي 39 جاستا، ۇلكەن قىزى مانزۋما – 16-دا، كلارا اتتى قىزى – 8-دە، ۇلكەن ۇلى احات – 5 جاستا، ماحات اتتى ۇلى – ءۇش جاستا، ال ەڭ كىشىسى شاحاتقا التى-اق اي بولعان ەكەن.
جاندارى قىسىلعان بۇلار جانۇشىرىپ بىرەۋلەردىڭ جەرتولەسىنە (پودۆال) تىعىلادى. ءسويتىپ جۇرگەندە ۇرى-قارىلار قالعان ازىن-اۋلاق ءدۇني-مۇلىكتەرىن ءبىرجولا توناپ كەتىپتى. دەگەنمەن، ول كەزدە ادامداردان قايىرىم كەتپەگەن ۋاقىت قوي. تاڭەرتەڭ بەيتانىس ءبىر ادام كەزدەسىپ، بۇلاردى ات-ارباسىمەن قاسكەلەڭگە جەتكىزىپ تاسايدى.
ءسويتىپ ءشامتاي وسى جەردەگى بالالار ۇيىنە اسپاز، مانزۋما باستاۋىش سىنىپتاردىڭ مۇعالىم بولىپ ورنالاسادى. وسىلاي التى جاننان تۇراتىن وتباسى اياداي ءبىر بولمەنى پانالاپ، اشتان ولمەس ءۇشىن، بالالار كارتوپ وسىرەتىن باقشانىڭ ورنىنان كراحمال تەرىپ، ودان قالاش ءپىسىرىپ، وتىن ءۇشىن الىس جەردەن ارقالاپ قۋراي تاسىپ، ايتەۋىر ولمەستىڭ كۇنىن جاسايدى.
ۋاقىت وتە كەلە، قاسكەلەڭدەگى بالالار ءۇيى بۇل وتباسىنىڭ جاعدايىن ءتۇسىنىپ، ءۇش بالانى – كلارا، احات، ماحاتتى وزدەرىنە قابىلداپتى. وسى جەردە اعايىندى احات پەن ماحات مۋزىكاعا بەيىمدىلىگىن تانىتىپ، بالالار ءۇيىنىڭ ۇرلەمەلى اسپاپتار وركەسترىندە وينايدى. بىردە الماتىدان كەلگەن كوميسسيا بۇل ەكى بالانىڭ ەرەكشە دارىندارىن بايقاپ، مەملەكەت قاراماعىنا الىپ، الماتىداعى بالالار مۋزىكا مەكتەپ-ينتەرناتىنا اۋىستىرادى. احات پەن ماحات وسى جەردە مۋزىكالىق ءبىلىم الىپ جانە جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپتى «ۇزدىك» دەگەن باعامەن ءبىتىرىپ شىققان.
سول كەزدەگى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتوريانىڭ رەكتورى احمەت جۇبانوۆ ماحاتتىڭ ەرەكشە دارىنىن تانىپ، ماسكەۋ كوسەرۆاتورياسىنا جىبەرگەن ەكەن، بىراق، انكەتاسىنداعى «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى» دەگەن تاڭبا بوزبالانىڭ اتالمىش وقۋ ورنىنا تۇسۋىنە كەدەرگى بولىپ، قابىلداماي تاستايدى. وسىدان سوڭ «قايتسەم دە جوعارعى ءبىلىم الام» دەپ ماقسات قويعان ماحات قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىن ءتۇسىپ، ونى تاۋىسىپ، كەيىن كوپ جىلدار قاراعاندى كەنىشتەرىندە باس ينجەنەر بولىپ ابىرويمەن ەڭبەك ەتكەن.
احات مەكتەپتەن كەيىن لەنينگرادتىڭ كەمەقۇرىلىسى ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، كەيىن الماتى پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ءتۇستى مەتاللدار فاكۋلتەتىنە اۋىسادى. وسى وقۋ ورنىن بىتىرگەسىن كاسىپورىنداردا تسەح باستىعى، باس ينجەنەر سەكىلدى قىزمەتتەردە بولىپ، كوپ جىلدار وسكەمەننىڭ قورعاسىن-مىرىش كومبيناتىن باسقارعان. ءوزىنىڭ وسى سالاداعى بىلىكتى باسشىلىعى ءۇشىن ول قازاقستاندا «حالىق قاھارمانى» ەرەكشە بەلگىسىن ەكىنشى بولىپ العان ادام. كەيىن قر پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلاندى.
سالەمحاتتىڭ ەڭ كىشى ۇلى شاحات اناسىمەن جانە اپكەسى مانزۋمامەن تالعاردا تۇرىپ، سول جەردەگى اۋىل شارۋاشىلىعىن مەحانيزاتسيالاۋ تەحنيكۋمىن جانە الماتىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن بىتىرگەن. بۇل كىسى بەلگىلى عالىم، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت بولعان.
كلارا الماتىداعى مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەسىن، زەينەتكەرلىككە شىققانشا وسكەنمەن قالاسىنداعى مەكتەپكە دەيىن ءبىلىم بەرۋ قىزمەتىنىڭ ۋلبا ءبولىمىن باسقارعان.
مانزۋما قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، كوپ جىلدار مەكتەپتەردە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن. قازاق سسر-ىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن مۇعالىمى دەگەن اتاعى بار. 1989 جىلى ومىردەن وزعان.
باسىنان نەبىر قيىندىق پەن قاسىرەتتى وتكەرگەن سالەمحاتتىڭ جارى ءشامتاي بالالارىنىڭ قىزىعىن كورە الماستان 1956 جىلى اۋىر ناۋقاستان تالعاردا قايتىس بولادى. بۇگىندە باياندا قالعان ەسكى كوزدەردىڭ ايتۋىنشا، ءشامتاي مىرزاعۇلدىڭ ءساتيىنىڭ ءسادىر دەگەن بالاسىنان تارايتىن ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.
كۇلەنوۆ اۋلەتىنىڭ كسرو جوعارعى سوتىنا ۇزدىكسىز ءوتىنىش جازۋىنىڭ ارقاسىندا، سالەمحات كۇلەنوۆتىڭ ءىسى قايتادان قارالىپ، ونىڭ قۇرامىندا قىلمىس جوق دەگەن شەشىم شىعىپ، 1957 جىلى «ءبىرجولا اقتالدى» دەگەن قۇجات بەرىلەدى.
1957 جىلعا دەيىن س.كۇلەنوۆتىڭ بالالارى «حالىق جاۋى» ۇرپاعى رەتىندە، بيلىك تاراپىنان سالقىندىق كورگەنىن ايتادى بۇگىنگى كوزى ءتىرى ۇرپاقتارى. «مىسالى، پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتتا جۇرگەندە، احات پەن ماحاتقا قازاقستاننىڭ پايدالى قازبالارى جونىندەگى كارتاسىن كورۋگە رۇحسات بەرىلمەيتىن» – دەپ ەسكە الادى شاحات اعامىز بۇگىندە.
كەزىندە باياناۋلا-قىزىلتاۋ جەرىنەن ءبىلىم ىزدەپ ماسكەۋگە كەتكەن سالەمحات سىندى اسىل ازاماتتىڭ سوڭىندا قالعان ۇرپاقتارى وسىنداي ەل تانيتىن تۇلعالار بولىپ قالىپتاسقان. قازىر ۇلكەن ءبىر اۋلەت.
وكىنىشكە وراي، سالەمحات، ونىڭ ءىنىس اينامحات كۇلەنوۆتەر جايلى دەرەكتەر وتە جۇتاڭ. ونىڭ سەبەبى، بۇل ادامدار ۇستالعاندا، بالالارى وتە جاس قالعان. سونداي-اق، شاحات اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، «ۇشتىكتىڭ» ادامدارى سالەمحاتتان قالعان كىتپحانا مەن سۋرەتتەردى، باسقاداي قۇجاتتاردى تۇگەلدەي جويىپ جىبەرگەن. تەك تولقۇجاتىندا قالعان ءبىر سۋرەتىن كەيىن ۇلكەيتىپ الىپ، پايدالانىپ ءجۇرمىز دەيدى.
كۇلەننىڭ سالەمحات، اينامحات اتتى ەكى ۇلىنان باسقا، زاعيرا، ءجاميلا دەگەن ەكى قىزى بولعان. زاعيرا بەلگىلى جازۋشى ءادي ءشارىپوۆتىڭ جارى. بۇل كىسىلەر الماتى قالاسىندا تۇرىپ، سوندا قايتىس بولعان. اينامحاتتىڭ قىزى ريمما اپامىز نۇكىستىڭ پەدينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، كەيىن الماتىنىڭ قىزدار پەدينستيتۋتىنا اۋىسادى. بۇل كىسى الماتىعا اۋىسىپ كەلگەسىن، زاعيرا اپكەسىنىڭ سوندا تۇراتىنىن بىلسە دە، بارىپ تانىسۋعا قورقىپ ءجۇرىپتى. سەبەبى، ول كەزدە اڭدۋ كۇشتى، بىرەۋلەر «كورسەتىپ» جىبەرۋى مۇمكىن. ونى باسىنان كەشكەن كىسىلەر عانا بىلەدى. «تەك، 1956 جىلى عانا بىشكەكتەن ءبىر تۋىسىمىز كەلىپ، اپارىپ تاسنىستىردى» – دەيدى ريمما اپاي.
ءبىزدىڭ وسى ماقالامىز الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ بەتىندە جاريالانعان سوڭ، بەلگىلى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، سول كەزدە قر پرەزيدەنتى ءباسپاسوز حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى باۋىرجان وماروۆ ارنايى حابارلاسقان ەدى. باۋكەڭ سوناۋ 1986 جىلى «لەنينشىل جاس» گازەتىندە قىزمەتتە جۇرگەندە، قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان شىققان تۇڭعىش ءپاراشيۋتشى جۇماش وسپانوۆا جايلى «جۇلدىزدى جاقىننان كورگەن» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جاريالاعان ەكەن. (ج.وسپانوۆا جازۋشى ديحان ابىلەۆتىڭ ەكىنشى جارى، اقساقالدى اقتىق ساپارعا قولىنان شىعارىپ سالعان ادام، ول كىسى دە باياناۋىلدىڭ تۋماسى).
جۋرناليسپەن اڭگىمە بارىسىندا جۇماش اپاي ءوزىنىڭ پارشيۋت سپورتىنا بارۋىنا سول كەزدەگى كومسومول قايراتكەرى قايسار ءتاشتيتوۆتىڭ سەبەپ بولعانىن جانە قازاقتان شىققان ەڭ تۇڭعىش ءپاراشيۋتشى قىز زاعيرا كۇلەنوۆا ەكەنىن ايتادى. «سول كەزدەگى كومسومول جەتەكشىسى قايسار ءتاشتيتوۆ ماعان: پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى زاعيرا كۇلەنوۆا پارشيۋتپەن ءبىرىنشى بولىپ سەكىردى. ول سپورتتىڭ بۇل تۇرىنەن قازاق قىزدارىنىڭ اراسىنان تۇڭعىش اتاندى!» دەپ قۋانا حابارلادى» – دەپتى جۇماش اپاي ماقالا اۆتورىنا.
اينامحات كۇلەنوۆ
(1906-1938)
اينامحات كۇلەنوۆ
بۇل كىسىنىڭ ەسىمى رەسمي ءومىربايانىندا «اينالحات» دەپ جازىلىپ ءجۇر. نەگىزى كەزىندە قۇجات تولتىرۋشىلاردىڭ تاراپىنان كەتكەن قاتەلىك شىعار دەپ ويلايمىز. سەبەبى، بايان ەلى بۇل كىسىنى «اينامحات» دەپ بىلەدى. شەجىرە دەرەكتەر مەن باياناۋىل جەرىندە ساقتالعان اۋىزەكى اڭگىمەلەردە ول كىسىنىڭ اتى اينامحات دەپ اتالادى.
كۇلەن بايدىڭ ەكىنشى ۇلى اينامحات ءتورت جىل باياناۋىلداعى جەتىجىلدىق مەكتەپتە جانە ءبىر جىل پاۆلودارداعى ەكىنشى ساتىلى مەكتەپتە وقىعان. 1928-30 جىلدارى تاشكەنتتەگى ورتا ازيا كوممۋنيستىك ۋنيۆەرسيتەتىندە (واكۋ), 1930-32 جىلدارى وسى وقۋ ورنىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقيدى.
1925 جىلدىڭ اقپانىندا پاۆلوداردا كومسومولدىڭ ورتالىق ۇيىمىندا جاۋاپتى حاتشى بولعان.1925-26 جىلدارى سەمەي گۋبەرنياسى، بولشەنارىم ۋەزدىك كومسومول كوميتەتىندە جاۋاپتى حاتشى. 1926-28 جىلدارى زايسان ۋەزدىك كومسومول كوميتەتىندە جاۋاپتى حاتشى. 1928 جىلدىڭ ناۋرىز-قىركۇيەك ايلارىندا سەمەي گۋبەرنيالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ بولىمىندە جانە مەكتەپتەر بولىمىندە مەڭگەرۋشى. 1930-31 جىلدارى واكۋ-دە وقۋمەن قاتار پارتيا ۇيىمىنىڭ حاتشىسى. 1931-32 جىلدارى واكۋ اسپيرانتۋراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. 1932 جىلدىڭ قىركۇيەك-قاراشا ايلارىندا ماسكەۋدەگى قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىنىڭ تىڭداۋشىسى (بىتىرمەگەن). 1932-33 جىلدارى بۇكىلوداقتىق كوممۋنيستىك-بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندە حالىق اعارتۋ جانە از ۇلتتار سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى. 1933 جىلى وزبەكستان ورتالىق كوميتەتى قاراقالپاق وبكومىنا مادەنيەت جانە لەنينيزمدى ناسيحاتتاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ بارادى. وسى قىزمەتتە جۇرگەندە 1938 جىلدىڭ 12 قىركۇيەگىندە ۇستالىپ، اتىلعان.
اينامحاتتىڭ جارى زەينەپ گاينۋتدين قىزىنىڭ ۇلتى تاتار، رەسەيدىڭ ريازان وبلىسىنداعى تاتار دەرەۆنياسىنىڭ تۋماسى. بۇل ەكى ادام تاشكەنتتە واكۋ-دە بىرگە وقىپ ءجۇرىپ تانىسىپ، شاڭىراق كوتەرەدى. بۇگىندە اينامحاتتان قالعان جالعىز تۇياق – ريمما اپاي الماتى قالاسىندا تۇرادى. ورىس ءتىلىنىڭ مامانى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. اينامحاتتان رەنات اتتى ءبىر ۇل بولعان ەكەن، بىراق جاستاي شەتىنەپ كەتىپتى.
سالەمحاتتىڭ جارى ءشامتاي ەسىروۆا
سالەمحات كۇلەنوۆتىڭ وتباسى. سولدان وڭعا قاراي: زايىبى ءشامتاي ەسىروۆا، بالالارى – شاحات (1937 ج.), ماحات (1935 ج.), قىزى كلارا (1933 ج.), احات (1932 ج.).
