«Tüie — saltanat, Siyr — qanaǧat, Jylqy — maqtan, Qoi — qazyna» dep tört tülıkke baǧa bere otyryp, «jylqy pırı — Qambar ata, tüie — pırı Oisylqara, siyr pırı — Zeŋgı baba, Qoi pırı — Şopan ata, eşkı pırı — Seksek ata» degen tanymmen baqqan maldarynyŋ pırıne jalbarynyp, malymyz aman, tūrmysymyz baquatty bolsyn dep tılegen ärı mal baǧu täjıribesıne sai.
Eşkı baqtym, eŋırep baqtym,
Qoi baqtym, qoŋyrau taqtym,
Siyr baqtym, sidaŋ qaqtym,
Jylqy baqtym, jorǧalattym,
Tüie baqtym, tüime taqtym,
Laq baqtym, jylap baqtym, – dep mal baǧudyŋ japa-maşahatyn jyrlai jürıp, şaruaşylyqty negız etken tırlık aiasynda ǧasyrlardan berı kün körısın jalǧastyryp, ana tabiǧatty köz qaraşyǧyndai aialap, jas taldy kespei, kök şöptı jūlmai, būlaqtyŋ da közın aşyp, özındık ekologiialyq mädeniet ūstanymyn qalyptastyra bılgen ūltymyzdyŋ osy künge jetkenquatty da dämdı türlı-tüstı as-sulary az emes. Bır mysal alar bolsaq, qazaq malşylarynyŋ saiyn saharada qoi baǧyp jürgende jasap ışetın bır tamaşa asy bolǧan. Ot jaǧyp, otqa malta tas salyp qoiady. Tas äbden qyzǧanda, alyp jürgen toşyn tostaǧanyna qoidy sauyp, qyzyp tūrǧan tasty sütke tastap jıberegende, süt dereu pısedı ärı öte dämdı bolady. Mūny halqymyz «Qorqtyq» dep ataǧan.
Ūltymyz ettı asyp ta, quyryp ta, qaqtap ta jeidı. Sütten airan ūitady, kılegei alady. Saba pısıp, qūrt-mai, qatyq, ırımşık jasaidy. Osynyŋ bärı asa quatty azyqtyqtar.
Jyl sanauymyzdan būrynǧy 105 jyldary Qytaidyŋ Hen patşalyǧynan Üisın elıne ūzatylyp kelgen Şi Jün atty hanyşa:
Menı ūzatty älemnıŋ bır jaǧyna,
Alystaǧy jat el —Üisın hanyna.
Döŋgelek üi, kiızder — tam ornyna,
Et jep, airan ışedı as-suyna,
Tuǧan jerdı saǧynyp, sarǧaiamyn,
Aqqu bop qaitsam dep auylyma, – dep jazǧan hatynan Üisınderdıŋ azyqtanu daǧdysynda et pen süttıŋ basty orynda tūrǧanyn bırden bıle alamyz.
Qytai jazbalaryna süiensek, «Egınşılık dästürı» atty kıtapta: «Hupauru (胡炮肉) degen tamaq bır jasar qoidy (toqty demekşı) soiyp, etın maiymen bırge turap, oǧan dämdendırgışter qosyp, tolyq aralastyryp, tazartylǧan qarynnyŋ ışıne salyp, su qūimai, auyzyn myqtap buǧannan soŋ, oşaqtaǧy qolamtaǧa kömıp pısırıledı» dep jazylǧan. Būl halqymyzdyŋ tamaşa taǧamy—Jaujūmyr edı. Sol däuırde osy Jaujūmyrymyz da sorpa, palau, tūşpara, nan, airan syndy as-sular qatarynda Şynjaŋnan Qytai elıne barǧany mälım.
Ūltymyzdda qazy-qarta, pısırgen et, quyrdaq, sırne, kömeş (kömbe), airan, aşytqan bidai, saumal, qymyz, şūbat, qūrt-mai, ırımşık, tosap, talqan (bidai talqany, jügerı talqany), jenıt, uyz, şelpek-bauyrsaq, doǧalatpa t.b syndy as-sular az emes. Mūnyŋ köbın qazır basqa ūlttar da süiıp tūtynatyn boldy. As-su jönınde:
Jaubüirek degen qandai däm,
Ketpeidı dämı taŋdaidan.
Bır şymşym jeseŋ jenıtten,
Kenezeŋdı keŋıtken.
Bır qasyq jese Tosapty,
Şaldar jüz jyl jasapty, – degen sekıldı tamaşa taqpaqtarymyz bar.
Basqalardan paryqtalyp tūratyn as-su mädenietımız bar. Kärı-jas, küieu-kılın syndy qoǧamdyq oryn-märtebege sai tabaq tartu saltymyzdyŋ da özındık tärbielık rölı, ǧylymilyǧy bar. Jaŋadan tüsken kelındı bır mezgıl qara şaŋyraqta otyrǧyzudyŋ özı, jas kelınge jol-josyn, salt-dästür üiretudı maqsat etkenı belgılı. Ertede, jaŋadan şaŋyraq kötergen ekı jas auyldaǧy ülkenderdı asqa şaqyrypty. Tabaqtaǧy jaǧy aiyrylmaǧan bıteu basty körgen aqsaqaly tüsı būzylyp:
Qarǧam, mynau bas pa?
Joq, domalanǧan tas pa?
Kelın älı jas pa?
Otaǧasy älde mas pa!
Üirenıŋder josyndy,
Büitıp qazan aspa!
Auylǧa bolmas abyroi,
Bılmesın mūny basqa, Allauakbar, – dep bata bergen eken.
Ūlttyq as-su bır ūlttyŋ bögenaiy bölek mädenietı. As-su mädenietınen bır ūlttyŋ bolmys-bıtımın, tūrmys-tırlık ädetın, ızet-qūrmetın, ūlttyq ūstanymyn bır qyrynan aŋǧaruǧa bolady. Bauyrlas ūlt azamattary aşqan ashanadaǧy as mäzırınıŋ qazaq tılınde jazyluy –– olardyŋ memıleketımızdıŋ saiasi damu betalysyn tanyi bıluınıŋ, ūltymyzǧa bolǧan öskeleŋ qūrmetınıŋ, zaŋǧa sanaly boisūnuynyŋ bır belgısı bolsa, Qandastarymyz uyǧyn şanşyǧan dämhanalardaǧy as mäzırınıŋ ana tılde jazyluy –– ülken ūlttyq jauapkerlık. Jan Ahmadiev, qatarly jurnalisterımızdıŋ tabanynan tausylyp ashanalardy aralap, as mäzırın Qazaq tılınde jazudy zaŋ baptary boiynşa talap etıp jürgenın körgende täp-täuır jelpınıp, marqaiyp qalatynymyz şyn. Ökınışke orai, basqany qoiǧanda qazaqtar aşqan kei dämhanalardaǧy as mäzırınıŋ ana tılımızde jazylmaǧany bızdı öte qynjyltyp, ūiqymyzdy būzyp jür. «Öz aǧasyn aǧalai almaǧan, kısı aǧasyn jaǧalai almaidy».
Elımız egemendık alǧannan berı Qytaidan 1,5 million qandas ata jūrtqa oraldy degen söz jiı aitylady. Ärine, ǧūzyrly organdar jariialap otyrǧan senımdı sanaq. Ūltym, otanym dep kelgen qandastar üi alyp, bala süiıp, mektep aşyp, sauda-satyq jasap, aspaz bolyp, şaştaraz aşyp, qara jūmys ıstep, tabysyna sai salyq tölep degendei elımızge är jaqtan septıgın tigızıp keledı. Ana tılımızdıŋ märtebesınıŋ köterıluıne de belgılı tūrǧydan sebepker boldy. Bır käsıppen ainalysqandardyŋ arasynda ashana aşqandar da az emes. Solardyŋ sapaly da qyrpuly jūmysymen Laǧman, Saumiian syndy ūn tamaqtar da elımızge jalpylasyp, qazır köbımız ūnatyp jeitın keneulı asqa ainalyp otyrǧan ras.
Osy dämı bölek, toiymy jaqsy tamaqtardyŋ är türınıŋ aty künı bügınge deiın qazaqşalanbai otyrǧany öte ökınıştı. Köbı qytaişa atauymen jazylǧan. Osy betı kete bersek, ūrpaqtarymyzdyŋ sanasyna tek qytai tılındegı ataular sıŋedı de, as mäzırımızde ana tılde jyrǧaǧan at ta qalmaidy! Sondyqtan, ashana aşyp otyrǧan azamattarymyz as mäzırıne ūlttyq jauapkerlıkpen qarap, as-su attaryn, mındettı türde, qazaqşalastyrulary kerek. Ashanalarǧa baryp: «Käuap» desek, qandas daiaşylarymyz: «Şaşlyq» pa, «Baraniia» ma dep sūraǧanda qaiterımızdı bılmei qalamyz. Taŋmyn! Auyzymyzǧa basqa tıl nege tez tüsedı!?
Dubaiǧa, Türkiiaǧa barmaǧan qazaq joq şyǧar-au. Bärımızge belgılı, osy elderde aǧylşyn tılı ana tılmen qatar jüredı. Bıraq, aǧylşyn tılınde söilesıp otyrǧan Arab pen Türıktı jolyqtyrmaǧan şyǧarsyz?! Aşyǧyn aitqanda, köbımızdıŋ tanymymyz taiaz, sanamyz älsız, iradamyz bos, bolaşaqty paiymdauymyz jetersız. Tez oŋǧyş, oŋai berılgış, ūmytşaqpyz!
Elımızdıŋ köp jerıne ırge tepken Lanjou dämhanasyndaǧy kespe köje Qytaidan kelgen tamaq. Ürımjıdegı osyndai bır kespehananyŋ ekı jaq tamynan osy tamaqtyŋ tarihy, qūramy, adam aǧyzasyna berer quaty, tūtynu täsılı jönındegı aqparattardy oqyǧanym bar. Mıne, būl tamaşa jarnama ärı bır bılım. Mysal retınde aitsaq, as-su sauda jūmysyna säikes keletın restorandar men dämhanalar jylqy tülıgı, qazaq jylqysy, jylqynyŋ türlerı; jylqy terısınen qūlyn jarǧaq, noqta-jügen, etık, aiyl-tartpa, qūiysqan-ömıldırık, saba syndy köptegen būiymdar jasalatyndyǧy; jylqy maiynyŋ suyqta qatpaityn erekşelıgı jäne onyŋ emdık rölı; jylqy etınıŋ qan ainalysyn jaqsartyp, adamdy quattandyryp, jynystyq gormondy küşeitu, büirek jūmysyn jaqsartu, adam denesındegı mai holestridı tömendetu syndy rölderınıŋ bolatyndyǧy; qaşsa qūtylyp, qusa jetetın atqa qūmar qazaqtyŋ jylqyǧa bolǧan qūrmetı jönındegı qanatty sözder, öleŋder, aŋyzdar; «Qūlager» jaily derekter; tüie tülıgı jäne türlerı; şūbattyŋ demıkpege şipasy; bala kötermegen äielder tüienıŋ baqaişyq maiyn alyp, oǧan tüie tübıtın şylap, etekkır qaitqanda jatyr moinyna qoisa, bala köteruge sebepşı bolatyndyǧy; «Bozıngen» küiınıŋ tarihy; ūltymyzdyŋ qonaq kütu jäne tabaq tartu salty syndy san türlı boiausyz aqparattardy qonaqtardyŋ oquyna qolaily jerge ekı-üş tılde jazyp qoisa, berısı, özderı jönınde tamaşa jarnama, ärısı ūlttyq mädenietımız ben as-su mädenietımızdı, ūlttyq ūstanymymyzdy basqalarǧa, şeteldıkterge ūnamdy jaqtan tereŋ tanystyru jönındegı bır üzık bılım bolary dausyz.
Söz tızgının as mäzırıne bereiık.
«Dapanji» degen qaidan kelgen? Qytaida, «Sauan dapanji» degendı eŋkeigen kärıden eŋbektegen balaǧa deiın bıledı. Osy jönınde mynadai bır derek bolǧan: tauyqty quyryp, asyp nemese qaqtap jeudı barlyq ūlt bılse de, quyrǧan tauyqqa naryn salyp jeu Qytai, Ūiǧyr, Dūŋǧan ūlttarynda ejelden bolmaǧan. Asqan etke naryn salyp jeu tek qazaqtyŋ ǧana enşısınde. (Qytaidyŋ Ile öŋırınde naryndy jıŋışke kespelep salsa, Kereiler ekı elı jalpaqtyqta taspalap, jūqa salady.)
Sauan audanynyŋ mälım bır auylyndaǧy egınşı qazaqtyŋ üiıne qalada ashana aşatyn Dūŋǧan aǧaiyny bara qalady. Qonaǧuar qazaq oǧan tauyq quyryp, bıreudıŋ aldyna kelgen töre tabaq tauyq etıne:
«Ūşam deisıŋ, epteisıŋ,
Küresınnen ketpeisıŋ,
Tört adamǧa däl tamaq,
Alty adamǧa jetpeisıŋ, būiyrtyp jegızsın, Allauakbar», – dep bata berıptı degenın eskerıp, topty adam toimaityn bolǧan soŋ, tauyq etıne jūqalap naryn salyp beredı. Būlai jese öte tamaşa bolatynyn körgen Dūŋǧan sodan bastap ashanasyna «Sauan dapanji (Sauannyŋ töre tabaq tauyq etı)» dep maŋdaişalyq asyp, tek ǧana naryn salǧan tauyq etı quyrmasyn satumen ainalysyp, aty alys-juyqqa jetedı. Ūqsas atpen basqa qala, audandardan bölımşe ashana aşady. Sezesız be, basqanyŋ taŋsyǧyn östıp paidalanu kerek, äste, qaŋsyǧyn emes!
Bızdıŋ «Diŋdiŋ Saumiian» dep jürgenımızdı Tükiiadaǧy ūiǧyrlardyŋ as mäzırıne «marjan Saumiian» dep jazǧanyna kuä boldym. Bız bır närsege öte nemqūraidy qaraityn halyqpyz. Öz elımızde tūryp osylarǧa dūrystap bır qazaqşa at qoia almai kelemız. «Aitpasam men jylaimyn, aitsam sen jylaisyŋ» degendei, Almaty qalasy Aqkenıt tūrǧyndar keşenınde aşylǧan bır ashananyŋ as mäzırıne, Qūdai-au, ne sūmdyq, quyrylǧan sazannyŋ özı qytaişa dybystaluy boiynşa jazylǧan. Osyndailarǧa aitarym, otandasyŋa dämdı as berumen qatar ruhani när de bere bıl! Aqşa tabu oiyŋda bolsa, ūlttyq sana-sezım kökeiıŋde mäŋgı jatsyn!
Eger, tıl-jazuǧa jauapty ǧūzyrly organdarda Jan Ahmadiev, Jomart Äueshanūly sekıldı janaşyr azamattar bolsa, as-su ataularyn bükıl el boiynşa bıryŋǧai qoldanysqa keltıru kerek. «Qoidyŋ basyn ılıp qoiyp, ittıŋ etın satty» degendei qylmai, Qytaişa dybystaluy boiynşa qazaqşa jazylǧan tamaqtardyŋ atyn (eŋ köp jalpylasqan) ana tılımızde büi dep jazsa degen oidamyn:
Dapanji: Töre tabaq tauyq etı
Goiru laǧman: Quyrdaq laǧman
Süiru laǧman: Ügılme et laǧman
Domaşnyi laǧman: Otbasy laǧman
Hauhua laǧman: Sülei laǧman
Diŋdiŋ saumiian: Tüiırşık saumiian
Manpar saumiian: Jūlma saumiian
Ganbiian saumiian: Qūrǧaq saumiian
Qausylhan Qasymhanūly
