«تۇيە — سالتانات، سيىر — قاناعات، جىلقى — ماقتان، قوي — قازىنا» دەپ ءتورت تۇلىككە باعا بەرە وتىرىپ، «جىلقى ءپىرى — قامبار اتا، تۇيە — ءپىرى ويسىلقارا، سيىر ءپىرى — زەڭگى بابا، قوي ءپىرى — شوپان اتا، ەشكى ءپىرى — سەكسەك اتا» دەگەن تانىممەن باققان مالدارىنىڭ پىرىنە جالبارىنىپ، مالىمىز امان، تۇرمىسىمىز باقۋاتتى بولسىن دەپ تىلەگەن ءارى مال باعۋ تاجىريبەسىنە ساي.
ەشكى باقتىم، ەڭىرەپ باقتىم،
قوي باقتىم، قوڭىراۋ تاقتىم،
سيىر باقتىم، سيداڭ قاقتىم،
جىلقى باقتىم، جورعالاتتىم،
تۇيە باقتىم، تۇيمە تاقتىم،
لاق باقتىم، جىلاپ باقتىم، – دەپ مال باعۋدىڭ جاپا-ماشاحاتىن جىرلاي ءجۇرىپ، شارۋاشىلىقتى نەگىز ەتكەن تىرلىك اياسىندا عاسىرلاردان بەرى كۇن كورىسىن جالعاستىرىپ، انا تابيعاتتى كوز قاراشىعىنداي ايالاپ، جاس تالدى كەسپەي، كوك ءشوپتى جۇلماي، بۇلاقتىڭ دا كوزىن اشىپ، وزىندىك ەكولوگيالىق مادەنيەت ۇستانىمىن قالىپتاستىرا بىلگەن ۇلتىمىزدىڭ وسى كۇنگە جەتكەنقۋاتتى دا ءدامدى ءتۇرلى-ءتۇستى اس-سۋلارى از ەمەس. ءبىر مىسال الار بولساق، قازاق مالشىلارىنىڭ سايىن ساحارادا قوي باعىپ جۇرگەندە جاساپ ىشەتىن ءبىر تاماشا اسى بولعان. وت جاعىپ، وتقا مالتا تاس سالىپ قويادى. تاس ابدەن قىزعاندا، الىپ جۇرگەن توشىن توستاعانىنا قويدى ساۋىپ، قىزىپ تۇرعان تاستى سۇتكە تاستاپ جىبەرەگەندە، ءسۇت دەرەۋ پىسەدى ءارى وتە ءدامدى بولادى. مۇنى حالقىمىز «قورقتىق» دەپ اتاعان.
ۇلتىمىز ەتتى اسىپ تا، قۋىرىپ تا، قاقتاپ تا جەيدى. سۇتتەن ايران ۇيتادى، كىلەگەي الادى. سابا ءپىسىپ، قۇرت-ماي، قاتىق، ىرىمشىك جاسايدى. وسىنىڭ ءبارى اسا قۋاتتى ازىقتىقتار.
جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 105 جىلدارى قىتايدىڭ حەن پاتشالىعىنان ءۇيسىن ەلىنە ۇزاتىلىپ كەلگەن شي ءجۇن اتتى حانىشا:
مەنى ۇزاتتى الەمنىڭ ءبىر جاعىنا،
الىستاعى جات ەل ء—ۇيسىن حانىنا.
دوڭگەلەك ءۇي، كيىزدەر — تام ورنىنا،
ەت جەپ، ايران ىشەدى اس-سۋىنا،
تۋعان جەردى ساعىنىپ، سارعايامىن،
اققۋ بوپ قايتسام دەپ اۋىلىما، – دەپ جازعان حاتىنان ۇيسىندەردىڭ ازىقتانۋ داعدىسىندا ەت پەن ءسۇتتىڭ باستى ورىندا تۇرعانىن بىردەن بىلە الامىز.
قىتاي جازبالارىنا سۇيەنسەك، «ەگىنشىلىك ءداستۇرى» اتتى كىتاپتا: «حۋپاۋرۋ (胡炮肉) دەگەن تاماق ءبىر جاسار قويدى (توقتى دەمەكشى) سويىپ، ەتىن مايىمەن بىرگە تۋراپ، وعان دامدەندىرگىشتەر قوسىپ، تولىق ارالاستىرىپ، تازارتىلعان قارىننىڭ ىشىنە سالىپ، سۋ قۇيماي، اۋىزىن مىقتاپ بۋعاننان سوڭ، وشاقتاعى قولامتاعا كومىپ پىسىرىلەدى» دەپ جازىلعان. بۇل حالقىمىزدىڭ تاماشا تاعامى—جاۋجۇمىر ەدى. سول داۋىردە وسى جاۋجۇمىرىمىز دا سورپا، پالاۋ، تۇشپارا، نان، ايران سىندى اس-سۋلار قاتارىندا شىنجاڭنان قىتاي ەلىنە بارعانى ءمالىم.
ۇلتىمىزددا قازى-قارتا، پىسىرگەن ەت، قۋىرداق، سىرنە، كومەش (كومبە), ايران، اشىتقان بيداي، ساۋمال، قىمىز، شۇبات، قۇرت-ماي، ىرىمشىك، توساپ، تالقان (بيداي تالقانى، جۇگەرى تالقانى), جەنىت، ۋىز، شەلپەك-باۋىرساق، دوعالاتپا ت.ب سىندى اس-سۋلار از ەمەس. مۇنىڭ كوبىن قازىر باسقا ۇلتتار دا ءسۇيىپ تۇتىناتىن بولدى. اس-سۋ جونىندە:
جاۋبۇيرەك دەگەن قانداي ءدام،
كەتپەيدى ءدامى تاڭدايدان.
ءبىر شىمشىم جەسەڭ جەنىتتەن،
كەنەزەڭدى كەڭىتكەن.
ءبىر قاسىق جەسە توساپتى،
شالدار ءجۇز جىل جاساپتى، – دەگەن سەكىلدى تاماشا تاقپاقتارىمىز بار.
باسقالاردان پارىقتالىپ تۇراتىن اس-سۋ مادەنيەتىمىز بار. كارى-جاس، كۇيەۋ-كىلىن سىندى قوعامدىق ورىن-مارتەبەگە ساي تاباق تارتۋ سالتىمىزدىڭ دا وزىندىك تاربيەلىك ءرولى، عىلىميلىعى بار. جاڭادان تۇسكەن كەلىندى ءبىر مەزگىل قارا شاڭىراقتا وتىرعىزۋدىڭ ءوزى، جاس كەلىنگە جول-جوسىن، سالت-ءداستۇر ۇيرەتۋدى ماقسات ەتكەنى بەلگىلى. ەرتەدە، جاڭادان شاڭىراق كوتەرگەن ەكى جاس اۋىلداعى ۇلكەندەردى اسقا شاقىرىپتى. تاباقتاعى جاعى ايىرىلماعان بىتەۋ باستى كورگەن اقساقالى ءتۇسى بۇزىلىپ:
قارعام، مىناۋ باس پا؟
جوق، دومالانعان تاس پا؟
كەلىن ءالى جاس پا؟
وتاعاسى الدە ماس پا!
ۇيرەنىڭدەر جوسىندى،
ءبۇيتىپ قازان اسپا!
اۋىلعا بولماس ابىروي،
بىلمەسىن مۇنى باسقا، اللاۋاكبار، – دەپ باتا بەرگەن ەكەن.
ۇلتتىق اس-سۋ ءبىر ۇلتتىڭ بوگەنايى بولەك مادەنيەتى. اس-سۋ مادەنيەتىنەن ءبىر ۇلتتىڭ بولمىس-ءبىتىمىن، تۇرمىس-تىرلىك ادەتىن، ىزەت-قۇرمەتىن، ۇلتتىق ۇستانىمىن ءبىر قىرىنان اڭعارۋعا بولادى. باۋىرلاس ۇلت ازاماتتارى اشقان اسحاناداعى اس ءمازىرىنىڭ قازاق تىلىندە جازىلۋى –– ولاردىڭ مەمىلەكەتىمىزدىڭ ساياسي دامۋ بەتالىسىن تانىي ءبىلۋىنىڭ، ۇلتىمىزعا بولعان وسكەلەڭ قۇرمەتىنىڭ، زاڭعا سانالى بويسۇنۋىنىڭ ءبىر بەلگىسى بولسا، قانداستارىمىز ۋىعىن شانشىعان دامحانالارداعى اس ءمازىرىنىڭ انا تىلدە جازىلۋى –– ۇلكەن ۇلتتىق جاۋاپكەرلىك. جان احماديەۆ، قاتارلى جۋرناليستەرىمىزدىڭ تابانىنان تاۋسىلىپ اسحانالاردى ارالاپ، اس ءمازىرىن قازاق تىلىندە جازۋدى زاڭ باپتارى بويىنشا تالاپ ەتىپ جۇرگەنىن كورگەندە ءتاپ-ءتاۋىر جەلپىنىپ، مارقايىپ قالاتىنىمىز شىن. وكىنىشكە وراي، باسقانى قويعاندا قازاقتار اشقان كەي دامحانالارداعى اس ءمازىرىنىڭ انا تىلىمىزدە جازىلماعانى ءبىزدى وتە قىنجىلتىپ، ۇيقىمىزدى بۇزىپ ءجۇر. ء«وز اعاسىن اعالاي الماعان، كىسى اعاسىن جاعالاي المايدى».
ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان بەرى قىتايدان 1,5 ميلليون قانداس اتا جۇرتقا ورالدى دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلادى. ارينە، عۇزىرلى ورگاندار جاريالاپ وتىرعان سەنىمدى ساناق. ۇلتىم، وتانىم دەپ كەلگەن قانداستار ءۇي الىپ، بالا ءسۇيىپ، مەكتەپ اشىپ، ساۋدا-ساتىق جاساپ، اسپاز بولىپ، شاشتاراز اشىپ، قارا جۇمىس ىستەپ، تابىسىنا ساي سالىق تولەپ دەگەندەي ەلىمىزگە ءار جاقتان سەپتىگىن تيگىزىپ كەلەدى. انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىنىڭ كوتەرىلۋىنە دە بەلگىلى تۇرعىدان سەبەپكەر بولدى. ءبىر كاسىپپەن اينالىسقانداردىڭ اراسىندا اسحانا اشقاندار دا از ەمەس. سولاردىڭ ساپالى دا قىرپۋلى جۇمىسىمەن لاعمان، تساۋميان سىندى ۇن تاماقتار دا ەلىمىزگە جالپىلاسىپ، قازىر كوبىمىز ۇناتىپ جەيتىن كەنەۋلى اسقا اينالىپ وتىرعان راس.
وسى ءدامى بولەك، تويىمى جاقسى تاماقتاردىڭ ءار ءتۇرىنىڭ اتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قازاقشالانباي وتىرعانى وتە وكىنىشتى. كوبى قىتايشا اتاۋىمەن جازىلعان. وسى بەتى كەتە بەرسەك، ۇرپاقتارىمىزدىڭ ساناسىنا تەك قىتاي تىلىندەگى اتاۋلار سىڭەدى دە، اس مازىرىمىزدە انا تىلدە جىرعاعان ات تا قالمايدى! سوندىقتان، اسحانا اشىپ وتىرعان ازاماتتارىمىز اس مازىرىنە ۇلتتىق جاۋاپكەرلىكپەن قاراپ، اس-سۋ اتتارىن، مىندەتتى تۇردە، قازاقشالاستىرۋلارى كەرەك. اسحانالارعا بارىپ: «كاۋاپ» دەسەك، قانداس داياشىلارىمىز: «شاشلىق» پا، «بارانيا» ما دەپ سۇراعاندا قايتەرىمىزدى بىلمەي قالامىز. تاڭمىن! اۋىزىمىزعا باسقا ءتىل نەگە تەز تۇسەدى!؟
دۋبايعا، تۇركياعا بارماعان قازاق جوق شىعار-اۋ. بارىمىزگە بەلگىلى، وسى ەلدەردە اعىلشىن ءتىلى انا تىلمەن قاتار جۇرەدى. بىراق، اعىلشىن تىلىندە سويلەسىپ وتىرعان اراب پەن تۇرىكتى جولىقتىرماعان شىعارسىز؟! اشىعىن ايتقاندا، كوبىمىزدىڭ تانىمىمىز تاياز، سانامىز ءالسىز، يرادامىز بوس، بولاشاقتى پايىمداۋىمىز جەتەرسىز. تەز وڭعىش، وڭاي بەرىلگىش، ۇمىتشاقپىز!
ەلىمىزدىڭ كوپ جەرىنە ىرگە تەپكەن لانجوۋ دامحاناسىنداعى كەسپە كوجە قىتايدان كەلگەن تاماق. ۇرىمجىدەگى وسىنداي ءبىر كەسپەحانانىڭ ەكى جاق تامىنان وسى تاماقتىڭ تاريحى، قۇرامى، ادام اعىزاسىنا بەرەر قۋاتى، تۇتىنۋ ءتاسىلى جونىندەگى اقپاراتتاردى وقىعانىم بار. مىنە، بۇل تاماشا جارناما ءارى ءبىر ءبىلىم. مىسال رەتىندە ايتساق، اس-سۋ ساۋدا جۇمىسىنا سايكەس كەلەتىن رەستوراندار مەن ءدامحانالار جىلقى تۇلىگى، قازاق جىلقىسى، جىلقىنىڭ تۇرلەرى; جىلقى تەرىسىنەن قۇلىن جارعاق، نوقتا-جۇگەن، ەتىك، ايىل-تارتپا، قۇيىسقان-ومىلدىرىك، سابا سىندى كوپتەگەن بۇيىمدار جاسالاتىندىعى; جىلقى مايىنىڭ سۋىقتا قاتپايتىن ەرەكشەلىگى جانە ونىڭ ەمدىك ءرولى; جىلقى ەتىنىڭ قان اينالىسىن جاقسارتىپ، ادامدى قۋاتتاندىرىپ، جىنىستىق گورموندى كۇشەيتۋ، بۇيرەك جۇمىسىن جاقسارتۋ، ادام دەنەسىندەگى ماي حولەستريدى تومەندەتۋ سىندى رولدەرىنىڭ بولاتىندىعى; قاشسا قۇتىلىپ، قۋسا جەتەتىن اتقا قۇمار قازاقتىڭ جىلقىعا بولعان قۇرمەتى جونىندەگى قاناتتى سوزدەر، ولەڭدەر، اڭىزدار; «قۇلاگەر» جايلى دەرەكتەر; تۇيە تۇلىگى جانە تۇرلەرى; شۇباتتىڭ دەمىكپەگە شيپاسى; بالا كوتەرمەگەن ايەلدەر تۇيەنىڭ باقايشىق مايىن الىپ، وعان تۇيە ءتۇبىتىن شىلاپ، ەتەككىر قايتقاندا جاتىر موينىنا قويسا، بالا كوتەرۋگە سەبەپشى بولاتىندىعى; «بوزىنگەن» كۇيىنىڭ تاريحى; ۇلتىمىزدىڭ قوناق كۇتۋ جانە تاباق تارتۋ سالتى سىندى سان ءتۇرلى بوياۋسىز اقپاراتتاردى قوناقتاردىڭ وقۋىنا قولايلى جەرگە ەكى-ءۇش تىلدە جازىپ قويسا، بەرىسى، وزدەرى جونىندە تاماشا جارناما، ءارىسى ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن اس-سۋ مادەنيەتىمىزدى، ۇلتتىق ۇستانىمىمىزدى باسقالارعا، شەتەلدىكتەرگە ۇنامدى جاقتان تەرەڭ تانىستىرۋ جونىندەگى ءبىر ۇزىك ءبىلىم بولارى داۋسىز.
ءسوز تىزگىنىن اس مازىرىنە بەرەيىك.
«داپانجي» دەگەن قايدان كەلگەن؟ قىتايدا، «ساۋان داپانجي» دەگەندى ەڭكەيگەن كارىدەن ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن بىلەدى. وسى جونىندە مىناداي ءبىر دەرەك بولعان: تاۋىقتى قۋىرىپ، اسىپ نەمەسە قاقتاپ جەۋدى بارلىق ۇلت بىلسە دە، قۋىرعان تاۋىققا نارىن سالىپ جەۋ قىتاي، ۇيعىر، دۇڭعان ۇلتتارىندا ەجەلدەن بولماعان. اسقان ەتكە نارىن سالىپ جەۋ تەك قازاقتىڭ عانا ەنشىسىندە. (قىتايدىڭ ىلە وڭىرىندە نارىندى جىڭىشكە كەسپەلەپ سالسا، كەرەيلەر ەكى ەلى جالپاقتىقتا تاسپالاپ، جۇقا سالادى.)
ساۋان اۋدانىنىڭ ءمالىم ءبىر اۋىلىنداعى ەگىنشى قازاقتىڭ ۇيىنە قالادا اسحانا اشاتىن دۇڭعان اعايىنى بارا قالادى. قوناعۋار قازاق وعان تاۋىق قۋىرىپ، بىرەۋدىڭ الدىنا كەلگەن تورە تاباق تاۋىق ەتىنە:
«ۇشام دەيسىڭ، ەپتەيسىڭ،
كۇرەسىننەن كەتپەيسىڭ،
ءتورت ادامعا ءدال تاماق،
التى ادامعا جەتپەيسىڭ، بۇيىرتىپ جەگىزسىن، اللاۋاكبار»، – دەپ باتا بەرىپتى دەگەنىن ەسكەرىپ، توپتى ادام تويمايتىن بولعان سوڭ، تاۋىق ەتىنە جۇقالاپ نارىن سالىپ بەرەدى. بۇلاي جەسە وتە تاماشا بولاتىنىن كورگەن دۇڭعان سودان باستاپ اسحاناسىنا «ساۋان داپانجي (ساۋاننىڭ تورە تاباق تاۋىق ەتى)» دەپ ماڭدايشالىق اسىپ، تەك عانا نارىن سالعان تاۋىق ەتى قۋىرماسىن ساتۋمەن اينالىسىپ، اتى الىس-جۋىققا جەتەدى. ۇقساس اتپەن باسقا قالا، اۋدانداردان بولىمشە اسحانا اشادى. سەزەسىز بە، باسقانىڭ تاڭسىعىن ءوستىپ پايدالانۋ كەرەك، استە، قاڭسىعىن ەمەس!
ءبىزدىڭ «ديڭديڭ تساۋميان» دەپ جۇرگەنىمىزدى تۇكياداعى ۇيعىرلاردىڭ اس مازىرىنە «مارجان تساۋميان» دەپ جازعانىنا كۋا بولدىم. ءبىز ءبىر نارسەگە وتە نەمقۇرايدى قارايتىن حالىقپىز. ءوز ەلىمىزدە تۇرىپ وسىلارعا دۇرىستاپ ءبىر قازاقشا ات قويا الماي كەلەمىز. «ايتپاسام مەن جىلايمىن، ايتسام سەن جىلايسىڭ» دەگەندەي، الماتى قالاسى اقكەنىت تۇرعىندار كەشەنىندە اشىلعان ءبىر اسحانانىڭ اس مازىرىنە، قۇداي-اۋ، نە سۇمدىق، قۋىرىلعان سازاننىڭ ءوزى قىتايشا دىبىستالۋى بويىنشا جازىلعان. وسىندايلارعا ايتارىم، وتانداسىڭا ءدامدى اس بەرۋمەن قاتار رۋحاني ءنار دە بەرە ءبىل! اقشا تابۋ ويىڭدا بولسا، ۇلتتىق سانا-سەزىم كوكەيىڭدە ماڭگى جاتسىن!
ەگەر، ءتىل-جازۋعا جاۋاپتى عۇزىرلى ورگانداردا جان احماديەۆ، جومارت اۋەسحانۇلى سەكىلدى جاناشىر ازاماتتار بولسا، اس-سۋ اتاۋلارىن بۇكىل ەل بويىنشا بىرىڭعاي قولدانىسقا كەلتىرۋ كەرەك. «قويدىڭ باسىن ءىلىپ قويىپ، ءيتتىڭ ەتىن ساتتى» دەگەندەي قىلماي، قىتايشا دىبىستالۋى بويىنشا قازاقشا جازىلعان تاماقتاردىڭ اتىن (ەڭ كوپ جالپىلاسقان) انا تىلىمىزدە ءبۇي دەپ جازسا دەگەن ويدامىن:
داپانجي: تورە تاباق تاۋىق ەتى
گويرۋ لاعمان: قۋىرداق لاعمان
ءسۇيرۋ لاعمان: ۇگىلمە ەت لاعمان
دوماشنىي لاعمان: وتباسى لاعمان
حاۋحۋا لاعمان: سۇلەي لاعمان
ديڭديڭ تساۋميان: تۇيىرشىك تساۋميان
مانپار تساۋميان: جۇلما تساۋميان
گانبيان تساۋميان: قۇرعاق تساۋميان
قاۋسىلحان قاسىمحانۇلى
