Soŋǧy mereke künderı bır şaihana, bır meiramhanada boldyq. Jıgıttermen bırge. Ekeuınde de mäzırde (mäzırdıŋ syrtynda tek qana orysşa - Meniu tūr) bas taǧamnyŋ aty - "qazaq etı" bolyp tūr. Būl söz qazaqşa oilaityn, qazaqy müddenı kökseitınder üşın maŋdaiǧa ūrǧandai bolady. Bıraq ol jaǧdai sızdıŋ sanaŋyzdyŋ deŋgeiıne qarai körınıs beredı. Qysqasy: "qazaq etı" degen tırkes - "qazaqtyŋ etı" degendı bıldıredı. Būǧan qarap, būryn qazaq maldyŋ etın jeitın edı, endı öz etın özı jeuge köşken be degen oi kelmese de, şetelden kelgen adamǧa "miasa kazaha", "Kazakh meat" dep audaryp, aidy aspannan bır şyǧaruǧa da bolady...
Sodan taǧam taŋdau dau men talastan bastalyp ketkenı ötırık emes... Jaraidy. Būl qaidan şyqty degen sūraqqa meiramhanada bolǧanymyzda būrynǧy senatordyŋ äŋgımesınen qanyqtyq. Ol jerde "qazaq etı" degenge eşkım bailanǧan da joq, baiqaǧan da joq. Bıraq senator sözı onyŋ törkının aşa saldy. Ol "eskı prezidentpen" tabaqtas bolǧan eken. Sodan aldaryna mäzır äukelgende onda ädettegıdei "bişparmak" jazuly tūrady. Sodan senator "Nūreke, bişparmaktyŋ qazaqşasy qandai dep oilaisyz?" degen sūraqty qystyra salady. NÄN mäzırge şūqşiiady da, sol boida qoinynan qalamyn alyp "qazaq etı" dep jaza salady. "Bişparmak degendı qoiyŋdar, būdan bylai "qazaq etı" dep jazyŋdar" deidı daiaşyǧa. Bıraq būl tırkes odan keiın tarala qoiǧan emes. Onyŋ taralǧany soŋǧy 2-3 jyldaǧy "bişparmak" tartysynan keiın şyqqan "qūbylys".
Bylai qarasaŋ, ol kısı özınşe qazaqşalady. Basqaşa qarasaıŋ, ony söket tüsınuge bolady: qazaq - "qazaq etın" jeuşı... Bıraq mäsele nede?
Mäsele bas taǧamnyŋ atauynyŋ dūrys ornyqpauynda ǧana emes, oǧan atüstı, ūsaq-tüiek qarap kelgen ǧylymda emes pe?! Ǧylymi sananyŋ tapşylyǧynda emes pe?
Desek te, sovettık däuır būǧan özınşe ızdendı de, ony "qazaqşa et" (miaso po kazahski) degen aidar taqty. Ol endı şyndyqtyŋ däl özı bolmasa da, jaqyndau edı. Bıraq bas taǧamnyŋ atauy – «qazaq etı» dei almas edık. Ol atau da emes...
Osy jerde auyzekı būqara tılınde tarap jürgen "qazaq "et" degen joq pa?", "et asu" ??? degen joq pa degendei qarabaiyr ūsynystardyŋ qaptaǧanyna da nazar audara salaiyq. Qazaq bas taǧamdy eşqaşan «et», «et asu» degen emes. Tamaqty/pişe solai auyzekı aita salǧany ras: et astyq, et jedık, et turadyq... Bıraq būǧan qarap qazaqtyŋ bas taǧamdy "et" ataǧanyn aitu endı... ūiat. Öitkenı, sol qazaq "kartop quyryp jedık", "bermeşel quyrşy" degende de taǧamnyŋ attary "kartop", "bermeşel" emes qoi! Būlar taǧamnyŋ emes, tamaqtyŋ atala salǧan nūsqalary ǧana. Jäne de būl sözder agro sanaǧa tän deŋgei ekenın ūmyta salmaiyq. Öitkenı, būlaişa auylda atai salu jarasymdy, ūǧyla beredı. Al qazyrǧy urbandalu däuırınde agro sana önımı industrial sanaǧa ötpeidı,qabyldanbaidy! Qanaǧat Jükeşevtıŋ meŋzep jürgenı de osy jaǧdai! Iаǧni bız tıldı agrosana deŋgeiımen, sonyŋ ädıs-täsılımen eşqaşan damyta almaimyz. Bız endı industrial sana deŋgeiındegı qoǧam qūrdyq. Sondyqtan bala-şaǧanyŋ, qalalyq bolǧan qazaqtyŋ "beşparmaktan" qūtylǧysy kelmeitını de sodan. Bıraq ol etnosanaǧa jat närse: bişparmak degen söz de, qazaqta taǧam da joq. Al ony qazaqşalap, "bes barmaq" desek, tıptı masqara bolamyz. Ne ıstemek kerek?
Būl jai ǧana bır-ekılı söz emes, qazyrǧy bükıl qazaq leksikologiiasy men terminologiiasynyŋ maŋdaiyn tasqa tırep qoiǧan mäsele! Būl mäseleler arnaiy zamanaui tetıkpen, iaǧni ǧylymi türde ǧana şeşıle alady. Jäne būǧan etnolingvistika, psiholingvistika, leksikologiia men terminologiia qatysuy kerek. Söitıp qazaq tılınıŋ jaŋa industrial (tıptı būl da jetkılıksız, endı tehnologiialyq) sana deŋgeiıne laiyq 5000-10000 sözden bastalatyn tıl korpusy kerek. Būny da Qanaǧat Jükeşev myrza aityp jür. Ärbır leksema qoldanuǧa, aituǧa, jazuǧa ikemdı bolatyn, aldymyzda qabyldauǧa laiyq leksikalyq baza jasau mındetı tūr. Oǧan kım şeşım qabyldap, ony kım atqaruy kerek? Bilık!
Onyŋ reseptın aitsaq: jaŋa qoldanbaly lingvistika institutyn qūru qajet! Būl institut qūramynda bastapqyda mynadai kemınde 4 bölım bolǧany jön:
- Termin-leksikalyq zerthana – ǧylymi terminder men sözderdıŋ balamasyn ızdestıru jäne älemdık terminderdı orfoepiia-orfografiia jaǧynan qazaq tılıne ikemdeu;
- Audarma bölımı – ǧylymi mätınderdı qazaqşalaudy jolǧa qoiu jäne olardyŋ mäselesın şeşumen ainalysu;
- Ǧylymi oqulyqtar men ädebietterdı jüielı türde qazaqşa şyǧarudy ūiymdastyru bölımı;
- Ǧylymi sūranysqa säikes Sifrlyq lingvistika önımder bölımı.
Būlai etpesek, "sen salar da, men salar, atqa toqym kım salar" küiden arylmaimyz.
Serık Erǧali
