Jardyŋ şetındegı, jeldıŋ ötındegı tıl

(Qazaq tılınıŋ bügıngı problemalarynyŋ tüp-törkını osydan jüz jyldan astam uaqyt būrynǧy qoǧamdyq ahualda körınıs tapty)  Qazaq Elınde HIH jäne HH ǧasyrlardyŋ toǧysynda Aǧartuşylyq qozǧalys aiqyn aŋǧarylyp, ol köbıne-köp ūlt azattyǧyna ūmtylu aŋsarymen ūştasty. Maǧjannyŋ:  «Sezınbei özınıkın, özgenıkın, Aty öşkır oqyǧandar netıp jatyr?» – degen özekjardy ökpesı, Sūltanmahmūttyŋ: «Paida, ziian aiyrsaq, Jüre bermei jeguge», – degen ötınıştı talap-tılegı sol zamandaǧy ziialy, zaiyrly köŋıl-küidıŋ konteksıne döppe-döp keldı. Ūlt tılındegı merzımdı basylymdardyŋ paida boluy, är türlı saladaǧy kıtaptardyŋ baspa jüzın köruı, oqulyqtar men hrestomatiialardyŋ jaryqqa şyǧuy aǧartuşylyqtyŋ aqparattyq keŋıstıgın aiqyndasa, orysşa oqudyŋ taraluy men mūsylmanşa bılım beru jüiesınde jädidşıldıktıŋ ırge tebuı onyŋ ideologiialyq tür-tūrpatyna yqpalyn tigızdı. Qalyŋ ūiqyǧa kamalǧan qazaq saharasynyŋ  qaqpasy bır zamat batysqa da, şyǧysqa da bırdei aşylǧan bolatyn; nätijesınde Ūly Dalada törtkül dünienı toǧystyrǧan mädeni polisentrizm oryn aldy. Al osy joiqyn akkulturasiialyq teketıres pen taitalastyŋ barysynda eldıktıŋ, erendıktıŋ ūiytqysy –  qazaq tılınıŋ taǧdyry jardyŋ şetınde, jeldıŋ ötınde tūrdy.  

«Rusşany haram deimız bızdıŋ dınde...»

  Jalpy jūrttyŋ arasyna jaiylmaǧanymen, ūlttyq elitanyŋ bır bölıgınıŋ ortasynda üş tıldılık (keide odan da köp tıldı igeru) qūbylysynyŋ taralatyny — osy tūs. Auyz ädebietındegı aişyqtarymen talaidy tamsandyrǧan ana tılımızben katar, resmi qarym-qatynas qaǧazdarynda jäne jazba jädıgerlıkterde — baiyrǧy sanskrit, latyn, eskı şırkeulık-slaviandyq tıl tärızdı, belsendı därejede bırıktıruşılık mındet atqarǧan «şaǧatai», «türki», «kıtabi» dep atalatyn ortaaziialyq ortaq ädebi tıl de qoldanysta boldy. Al Resei imperiiasy qazaq saharasyn tūtastai kūzyryna qaratqan sätte otarşyldyqgyŋ bır tıregı — orys tılınıŋ ornyn tiianaqtau mäselesı kün tärtıbıne kırgızıldı. Ūly Abai ūlt ömırındegı özgerısterdı tereŋ tüsınıp, özge ekı tıldıŋ būdan bylaiǧy uaqytta tūrmys-tırşılıkte qanşalyqty män-maŋyzy bolatyndyǧyn däl boljap, baiyptap bergen edı. Ol «qūlşylyq qylarlyq qana, türkı tanyrlyq qana» sauat aşqan qazaq balalaryn arab-parsyny  bılıp, būǧan qosa orysşa oquǧa şaqyrǧanda, mūny üstem eldıŋ «zararynan qaşyq bolu, paidasyna ortaq bolu» qajettıgımen tūspaldady jäne «qazaqqa küzetşı bolaiyn, bız de el bolyp, jūrt bılgendı bılıp, halyq qataryna qosyludyŋ qamyn jeiık» degen nietpen üirenu qajettıgıne den qoidy. Abaidan soŋǧy aǧartuşy aqyndardyŋ da oi qorytyndylary osy qūralyptas. Mysaly, bır öleŋınde: Paiǧambar, haq qūdany bır bılıŋız, Orysşa men mūsylmanşa tıl bılıŋız, — dep  tarazy basyn teŋ ūstauǧa tyrysqan Äbubäkır Kerderı kelesı tarmaqtarda: Paidaǧa düniiada jaramaidy, Orysşa oqymaǧan būl künıŋız, — degen tūjyrymǧa toqtaidy. Dındar aqynnyŋ basqa bır rette: Orysşa ǧylym bılmese, Eş paidaǧa aspady Mūsylmanşa moldaŋyz, — dep qiystyrǧan  qatarlary da ömır şyndyǧynan örılgendıgı şübäsız. Sol siiaqty imany kämıl taǧy bır şaiyr, qajy Maqyş Qaltaev «Rusşa oqu kerek» atty öleŋ jazyp, onda bylai deidı: Rusşany haram deimız bızdıŋ dınde, Mūqtaj bolyp tūrsaq ta osy künde. Tılmaşqa  taǧzym qylyp jalynǧanşa, Aryzyŋdy ada qyl özıŋ bıl de. Pereuodşiktı köremız äldeqandai, Sonykınen kem be edı bızdıŋ taŋdai?! Aqynnyŋ anyqtauynşa, imperiialyq jüienıŋ itarşysy, «ara aǧaiyndyqtan» tabys tabatyn tılmaştar, iaǧni «pereuodşikter — hitryi»; abzaly, öz basyŋdy özıŋ qorǧap, esebıŋnen jaŋylmai, eşkımge eseŋdı jıbermeuıŋ üşın oryspen tıkelei tıldese ärı taitalasa alatyndai tūǧyrǧa talpynǧanyŋ jön. Mıne, «bismılläsız» söz bastamaityn, däretsız jer baspaityn kūdaişyldardyŋ özın zamannyŋ şarttary osyndai şarasyz, bıraq şalymy mol şegınıske mäjbür qylǧan. Būl ūlttyq ūstanymdy Mırjaqyp Dulatūly: «... düniemızde kajettı haqylarymyzdy alyp, jerımızdı, malymyzdy saqtau üşın, basqalardan qorlyq körmes üşın orysşa oqyp, hünerlı bolalyq. Orysşa bılmegendıktıŋ zararyn bılu faryz därejesınde qajet ekendıgın, mıne, mūnan baiqaŋyz: Rossiia memleketınde jüz qyryq millionnan artyǧyraq halyq bar; hämmäsı jüz toǧyz tılmen söileidı, sonyŋ ışınde üstın tıl — orys tılı; küllı hükımet mekemelerındegı jūmystar orys tılınde bolady, zakondar häm solaişa», — dep mänıstese, Mūhamedjan Seralin özı redaktorlyq etken «Aiqap» jurnalynyŋ betınde mynadai sözdermen mazmūndady: «Üstımızden qarap tūrǧan ükımetımız Rossiia bolǧan soŋ, orys tılın bılu bızderge paryz dep aitsaq — künälı bolmaspyz... Rossiia memleketınde baqytty bolyp tırşılık etu üşın ǧylym, öner kerek, orysşa tıl bılu kerek» (1912. №3, 54-6et). Kezınde alaş jūrtynyŋ taǧdyryna jany tyzyldaǧandyqtan, aqylǧa salyna aitylǧan mūndai tüiın-toqtamdardyŋ keŋestık kezeŋde būrmalana baiyptalyp, «internasionalizm» ideialaryna iıp baǧyndyrylǧany bügın barşaǧa ūǧynyqty ǧoi deimız. Är äleumettık oidyŋ bıtım-baǧdaryna tek qana tarihi tūrǧydan baǧa berudıŋ oryndylyǧy osyndaida eske oralady.

Söitıp, qazaq qoǧamynda «ne ömır, ne ölım» mäselesı tezge tüsken mezette ūlttyq intelligensiianyŋ dıni de, düniiaui de baǧdardaǧy ökılderınıŋ tılge qatysty tılek-talaptary — qaisybır adasularǧa qaramastan — eldıŋ mūrat-maqsat-müddesıne laiyqtaldy. Alaştyŋ aldyŋǧy saptaǧy azamattarynyŋ atanyŋ qany, ananyŋ sütımen daryǧan ruhani mūra-mirasty sanamaǧanda, maǧyryptyŋ da, maşyryqtyŋ da mädenietın jete meŋgerıp, olardyŋ ışınen qaitalanbas tūtas tūlǧalardyŋ şyrqap şyǧuy ǧajap jaitqa jatady.

Būlai boluyna ziialylarymyzdyŋ äldeneşe tıldı bırdei bıluı de sürleu aşqany sözsız. Mysaly, Şäkärım Qüdaiberdıūly: Jasymnan jetık bıldım türık tılın, Sol tılge audarylǧan barlyq bılım. Erınbei eŋbek ettım, eŋbek jandy, Jarqyrap  qaraŋǧydan tuyp  künım. Oiatqan menı erte — Şyǧys jyry, Ainadai aiqyn boldy älem syry. Talpynyp orys tılın üirenumen, Nadandyqtyŋ tazaryp kettı kırı, — dep özınıŋ orasan bılımdarlyq pen bütındıkke jetuı jaiynan habar jaiady. Būl — köp tıldılıktıŋ qazaq halqynyŋ qapastaǧy sezımın sergıtıp, sanasyn saralap, özın saqtauyna, özgenıŋ üzdıgınen üirenıp, jamanynan jirenuıne, söitıp töl topyraqta ösıp-öngen elden erek, ozat oily sūŋǧylalardy sūryptauǧa tigızgen septıgı.  

«Bır millättıŋ jany häm ruhy-dür...»

  Alaida tılder toǧystyǧynyŋ paidaly, pozitivtı sipatymen qosa, ziiandy, zararly jaqtary da bırtındep baiqala bastady; iaki qazaq tılıne qauıp töndı. Sonyŋ, sebebınen ana tılın ardaqtau, qyzǧyştai qoru qajettıgı  közge körındı. Zadynda, būl problema ertelı-keş qai halyqqa da soqpai ketpeitın syŋaily. Belgılı etnolog G.Şpet: «... ūlttyŋ «oianuy» ärqaşan tuǧan tıl, onyŋ tazalyǧy jäne taǧy basqa tūstary turasyndaǧy asa qamqor süiıspenşılık sezımmen sabaqtasyp jatatyndyǧyn tarih betterınen tauyp beru qiyn emes. Mysalǧa HÜIII ǧasyrda nemıstıŋ oqymysty ortasynda ana tılı üşın jürgızılgen kürestı nemese XIX jüzjyldyqtyŋ aiaǧynda poliak halqynyŋ öz tılıne aialai nazar audaruyn aitsaq ta jetıp jatyr...», — dep jazsa, orystyŋ aǧartuşy-«arhaisterı» de ūlttyŋ bırınşı ūitqysy dep tıldı därıptegen. Sondyqtan F.Rastopchinnıŋ Sisianovqa jazǧan  hatynda: «Bırınşı Petrdıŋ saqal-mūrtymyzdy küzep tastaǧany, al Şuvalovtyŋ bylǧanyşty fransuz tılınde söileuge zorlap taŋǧany bızdı qandai baqytsyzdyqqa duşar qyldy deseŋşı!», — deuın jaŋalyqqa emes, jat jūrttyq yqpalǧa qarsylyq retınde qabyldaimyz.

XIX ǧasyrdyŋ soŋy — XX ǧasyrdyŋ basynda qūldyq qamytyndaǧy qazaq ūltynyŋ tılı de tarih talqysyna tüstı.

Qazaq tılınıŋ tabiǧaty men taǧdyry töŋıregındegı äŋgıme Ybyrai Altynsarinnen keiın — «Dala ualaiatynyŋ gazetınde» jariialanǧan Dınmūhamed Sūltanǧazinnıŋ «Qazaq tılınşe jazu turadan» (1896, № 31,32), «Bızdıŋ, qazaq tılı turaly bes-alty auyz söz» (1890,№6), Asylqoja Qūrmanbaevtyŋ  «Qazaq tılı turasynan» (1894, № 27) atty maqalalarynda qozǧaldy. Soŋǧy avtordyŋ özge  tuyndysynda: «Arapşa, parsyşa, türıkşe häm özge tılderdı qazaqtardyŋ oqymysty adamdarynyŋ aralastyryp söileskenderı meilınşe köp bolady. Özderınıŋ mūndai söilegenderın bılımşılıktıŋ belgısı dep oilaidy. Läkın namysqa tartpai, özınıŋ zatyn korlaǧan ekenın bılmeidı. Bızdıŋ qazaqtyŋ maimylǧa ūqsap, bıreu ne qylsa, sony qylatūǧyny bek köp... Qazaqtyŋ tılı jyl-jyl saiyn tömendep bara jatyr. Būl qazaqtyŋ tılın köterıp, molaityp ılgerı bastyrmaqqa qajet-dür. Arap, parsy häm özge tılderdı bılgenmen bılımdı bolmaidy. Būl tılder bızge eşbır paida keltırmeidı. Bızdıŋ qazaqtar būl az paidaly tılderdı üirenuge uaqytyn ötkızıp, eŋbegın eş qylǧanşa, onan da özderınıŋ qazaq tılın häm orysşa tıldı üirenuge uaqytyn ötkızıp, eŋbegın eş qylsa jarar edı. Būl tılder bızge özge tılden görı köbırek kerektı bolsa kerek», - dep qazaq tılınıŋ qamyn oilap otyrǧanda, şyǧys tılderıne şüilıgıp, orys tılıne büirek būruynda, ärine, aǧartuşylyqtyŋ alǧaşqy adymdarynyŋ täjıribesıne tän utilitarlyq bırjaqtylyqtyŋ taby bar. Orysşalyqtyŋ qūdıretıne qūlai süiınuge, syiynuǧa negızdelgen tıldık utopiiadan oqyǧandarymyz ūlttyq oianu barysynda bırte-bırte aiyqty. «Aiqap» jurnalyndaǧy M.Maldybaevtyŋ  «Tıl turasynda (1912, №4), «Taǧy da tıl turasynda» (1912, №7), M.Esenkeldinnıŋ «Tıl turasynda» (1912, №7), Ş.Saiymbaevtyŋ «Tıl joǧaltu turasynda» (1913, №7), t.b. avtorlardyŋ maqalalarynda üstem ūlttyŋ ükımdarlyǧy qazaq tılınıŋ qūldyrauyna sep ekendıgı  söz etıledı. Mysaly, Ualialla Halili «Tıl saqtauşylyq» atty  şyǧarmasynda (Aiqap. 1912, №9): «...qazaq jastarynyŋ köbıne orysşa oqyǧandary öz tılın ūmytyp, iaki ūmytpasa da qazaq tılımenen söz aituǧa namystanuşylarymyz da joq emes. Bız millätke olardan onşa köp paida ümıt ete almaimyz. Ondai adamdardyŋ köbı qazaq  tılınıŋ, öz dınınıŋ qadırın bılmei, tek qana öz qūrsaǧyna qyzmet etıp ketedı», — dese, Türık balasynyŋ «Qazaq» gazetınde basylǧan (1913, №2) «Orynbor. 10 fevral» maqalasynda tömendegı jailar täptıştelgen:

«Ūlttyŋ saqtaluyna da, joǧaluyna da sebep bolatyn närsenıŋ eŋ quattysy — tıl. Sözı joǧalǧan jūrttyŋ özı de joǧalady. Öz ūltyna basqa jūrtty qosamyn degender äuelı sol jūrttyŋ tılın azdyruǧa tyrysady. Egerde bız qazaq degen ūlt bolyp tūrudy tılesek, qarnymyz aşpas qamyn oilaǧanda tılımızdıŋ de saqtalu qamyn qatar oilau kerek. Qazaqtyŋ osy küngı ısınıŋ betıne qaraǧanda häm mūnan bylai ısımızdıŋ betı osy bolsa, qazaq tılı azyp joǧaluǧa yqtimal...»

Taǧy da sol «Aiqaptyŋ» tılımen söilegende, tıl men ädebiet — «bır millättıŋ jany häm ruhy-dür» bolǧandyqtan, būl  ekı qūbylystyŋ taǧdyr-talaiynyŋ qosarlana qarastyryluy da tüsınıktı. Bırde äsıre şyǧysşyldyqtyŋ yǧytynda ketu, bırde äsıre batysşyldyqtyŋ yqpalyna könu nemese osy ekı arnanyŋ terezesın teŋ ūstauǧa tyrysuşylyq körkem şyǧarmalardyŋ kestesınde kei kezde ana tılınıŋ ar-abyroiyn eskermeuşılıktıŋ esebınen jüzege asyrylyp jatty. Öleŋ örımıne jat jūrttyq sözderdı közjūmbailyqpen kırıstıru jiı kezıgetın jaǧymsyz jaitqa ainaldy. Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ «Qazaq tılındegı öleŋ kıtaptary jaiynan» atty maqalasyndaǧy: «Naǧyz şynyn aitqan uaqytta, qazaq tılınde dep bastyrylǧan kıtaptardyŋ köbınde qazaqtyŋ iısı de joq. Nege deseŋ, denı bytpyraq, bytpyraq bolmaǧandarynyŋ aǧyny terıs... Eger orysşa oqyǧandardyŋ  auzynan şyqsa, noǧai mektebınde oqyǧandardyŋ auzynan şyqsa, qūdai özıŋ jön ber!.. Şäkırtter özdı-özın ūǧynady da qoiady», — degen paiymdaularda tatausyz şyndyq tūr. Özı de bastapqyda «ädebi tılmen» äuestenıp, būl dertten bırte-bırte aiyqqanyn moiyndaǧan Mırjaqyp Dulatūly qazaq tılı turasynda: «Qazaq tılı bai, taza, ırgelı jūrt tılı dep bärımız aitamyz. Mūny ıŋkär qylatynymyz joq. Bıraq qūr bai, taza deumen ǧana tılımız özdıgınen saqtalyp, ädebietımız örbıp kete ala ma? Qai jūrttyŋ tılı bolsa da tu basynda bızdıkı sekıldı taza da bai bolǧan. Bıraq olar körşı jūrttardyŋ sözı qosyla-qosyla, jüre būzylǧan...» (Qazaq, 1915, №93), — dep qauıptendı. Halyqtyŋ bolmys-bıtımıne tıkelei bailanysy bar kez kelgen kūbylystyŋ qadır-qasietı oǧan naqty qater töngen sätterde ǧana şyn mänınde elene bastaityndyǧyn eskersek, qazaq tılınıŋ qaita tüleuıne kesırın tigızetın kedergılerdıŋ anyq körınuı de sana-sezımdegı kürt betbūrysty baiqatty. Osynyŋ nätijesınde, akademik Rabiǧa Syzdyqova aitqandai, «qazaq halqynyŋ ärı qaraiǧy mädeni düniesıne halyqtyŋ öz tılı, ūlttyq tılı qyzmet etuı kerek degen ideia tuady». Tıl tazalyǧy üşın küres ony ūlttyq bolmystyŋ eŋ aiauly, eŋ ardaqty belgısı retınde jaŋaşa qabyldaudy qalyptastyrdy. Qazaq aqyndarynyŋ şyǧarmaşylyǧynda būryn bolmaǧan ana tılı taqyryby asqan süiıspenşılıkpen jyrlana bastady. Būl taqyryptaǧy bızge mälım tyrnaqaldy tuyndylardyŋ bırı — belgısızdeu avtor Myrzahmet Qojaqlanovtyŋ «Aiqap» jurnalynyŋ 1914 jylǧy 13-sanynda jaryq körgen «Tuǧan tılıme» atty alty şumaqty öleŋı. Ei, tuǧan tıl, baspai artqa, Ūmtyl endı, alǧa bar. Künıŋ şyǧyp, aiyŋ tumai, Bıraz uaqyt ettıŋ zar, — degen joldarmen bastalatyn öleŋnıŋ körkemdık örnegı estetikalyq talap tūrǧysynan kemşındeu körıngenımen, tyŋ tanapqa türen saluymen kūndy. Kele-kele körnektı aqyndarymyz da būl taqyrypqa bet būryp, ana tılıne arnalǧan syr-sezımderın jyr kestesıne köşırdı. Mysaly: Süiemın tuǧan tıldı — anam tılın, Besıkke jatqanymda-aq bergen bılım. Şyr etıp jerge tüsken minutımnen Qūlaǧyma sıŋırgen tanys ünım. S.Toraiǧyrov   Qadırlı, baǧasy altyn anam tılı, Senımen baǧalanǧan balaŋ türı. Tört bölıp tün ūiqysyn jūbatam dep, Senımen äldilegen anam menı. I.Jansügırov   Aqyndar negızınen tuǧan tılge degen qarym-qatynasyn anaǧa süiıspenşılıkpen teŋ sanap, bükıl tırlıgınıŋ baiandy tūstaryn, baqytty taraularyn sonyŋ şuaq-şarapatyna telıdı. Al Maǧjan Jūmabaiūly «Qazaq tılı» atty öleŋınde tarihi sana tūŋǧiyǧyna boilap baryp: Erlık, eldık, bırlık, qairat, baq, ardyŋ — Jauyz taǧdyr joidy bärın ne bardyŋ... Altyn Künnen baǧasyz bır belgı bop, Nūrly jūldyz, babam tılı, sen qaldyŋ! — deidı de, «taza, tereŋ, ötkır, küştı, keŋ» — tuǧan tılın ūlttyŋ basyn bırıktıretın küş esebınde köredı: Tarap ketken balalaryŋdy bauyryŋa Aq qolyŋmen tarta alarsyŋ sen, tılım! Toq eterın aitqanda, qazaq tılın ūlttyq ruhtyŋ ūstyny därejesınde tüsınıp-tüisınudı Aǧartuşylyq däuırınıŋ jemısı deimız jäne sol prosestıŋ satylaryn bylaişa bölemız:

1. Qazaq qoǧamyndaǧy qalyptasqan tarihi ahualǧa säikes közı aşyq toptyŋ ortasynda köp tıldılıktıŋ (arab, parsy, orys, tatar, t.b.) boi körsetuı;
2. Köp tıldılıktı dūrys qoldanbaudyŋ saldarynan ädebi, t.b. tuyndylardyŋ «şoljyŋ», «şüldır» (Sūltanmahmūt) sözdermen şūbarlanuynyŋ jappai etek jaiuy;
3. Qazaq tılınıŋ būzylyp-bylǧanuyna qarsy narazylyqtyŋ paida bolyp, nätijesınde ony ūlttyq maqtanyş-mereidıŋ ajyraǧysyz bölşegı degen tanymnyŋ tuuy.

Odan bergı kezeŋderde de tıl tazalyǧy üşın bırde buyrqanyp, bırde bäseŋdep otyrǧan talas-tartystardyŋ özegınde sonau Qazaq Aǧartuşylyǧynyŋ ruhani täjıribesı men taǧylymy jaŋaryp-jaŋǧyryp jasap kele jatqandyǧy kümänsız.  

Amantai ŞÄRIP, 

QR ŪǦA korrespondent-müşesı,

filologiia ǧylymdarynyŋ doktory,

professor